Ayrim ravishlar sifat kabi darajani ham bildiradi:
1)Bosh daraja: U sekin yurdi;
2)Qiyosiy daraja: Mashina tezroq yurdi
3)Orttirma daraja: Juda ko’p paxta terdi;
4)Kuchaytirma daraja: Juda-juda charchadi, kuppa-kunduzi kelishdi.

Ravishlar ma’no jihatidan olti turga bo’linadi:

1.Holat ravishlari ish-harakatning qanday holatda yoki qay tarzda bajarilganligini bildirib, qanday?, qay holda?, qay tarzda?, so’roqlariga javob bo’ladi: asta, sekin, tez, birdan, qo’qqisdan, to’satdan, yonma-yon, qo’lma-qo’l, omon-eson, zo’rg’a, piyoda, yayov, do’stona, qahramonona, qadrdonlarcha, naridan-beri va b.
2.Payt ravishi ish-harakatning bajarilish paytini bildirib, qachon?, qachongacha?, qachondan?, qachondan beri? Kabi so’roqlarga javob bo’ladi: avval, oldin, ilgari, so’ng, keyin, kechgacha, kechadan, hozir, doimo, tez-tez, tez orada, shu kuni, bu orada.
3.O’rin ravishi ish-harakatning bajarilish o’rnini bildirib, qayerda?, qayerdan?, qayerga?, so’roqlariga javob bo’ladi: oldinda, orqada, o’ngda, chapda, quyida, uzoqdan, ichkaridan, yuqoriga, pastda, o’rtada, tashqarida, olg’a, u yoq bu yoqqa va b.
4.Sabab ravishi ish-harakatning bajarilish sababini bildirib, nega? So’rog’iga javob bo’ladi: noiloj, ilojsiz (likdan), chorasiz (likdan).
5.Maqsad ravishi ish-harakatning bajarilish maqsadini bildiradi va nega?, nima maqsadda? So’roqlariga javob bo’ladi: atay(in), ataylab, jo’rttaga, qasddan, qasdma-qasd, azza-bazza.
6.Daraja — miqdor ravishi ish-harakatning darajasini, miqdorini, belgining darajasini, narsa-buyumning noaniq miqdorini bildirib, qancha?, qay darajada? So’roqlariga javob bo’ladi: juda, eng, g’oyat (da), nihoyatda; ko’p, mo’l, bisyor, oz, kam, picha, ancha, bir talay, bir oz, ko’plab. Bular o’z ichida quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1.Kuchaytiruv ravishlari: a)tasdiq — eng, juda, nihoyat(da), g’oyat(da), yana(da) tag’in, tamomila, uncha, ozmuncha, obdan, naq, o’ta, qoq, zir; b)inkor — sira, asti, aslo, zinhor, hargiz, hadeganda;
2.Kuchsizlantiruv ravishlari: arang, zo’rg’a, zo’r-bazo’r, xiyol, sal-pal.

1.Ravish yasovchi qo’shimchalar bilan: g’olibona, akalarcha.  Ravishlar quyidagi ravish yasovchi qo’shimchalar yordamida boshqa so’z turkumlaridan, shuningdek, ravishlardan ham, yasaladi:

-    cha:    qisqacha, o’zicha, boshqacha, eskicha;
- larcha: qardoshlarcha, o’rtoqlarcha;
- chasiga:   yangichasiga, toshkentchasiga, dehqonchasiga;
- siga:   tikkasiga, yalpisiga;
- ligicha: xomligicha, tirikligicha, butunligicha;
- dek\day:   o
- ‘qdek, qushday;
- lab:    ertalab, ko’plab;
- ona:   do’stona, fidokorona, g’olibona;
- an:    umuman, taxminan, majburan;
- gacha:    kechgacha, tushgacha;
- simon:    erkalangansimon, uyalgansimon;
- namo:     uyalgannamo, oliftanamo;
- lay(in):    butunlay, tiriklayin;
- incha:    ko’pincha, aksincha;
- siz, be - :    to’xtovsiz, beixtiyor;
- chang:       ko’ylakchang, kavushchang;
- in:     oldin.

2.So’zlarni qo’shib ravish yasash. Bunda qo’shma, juft va takroriy ravishlar yasaladi. Qo’shma ravishlar asosan ikki so’zdan yasaladi va ularning quyidagi turlari ajratib yoziladi:

1)Tarkibida u, bu, shu olmoshlari bo’lgan payt va o’rin ravishlari: u yoqqa, bu yoqqa, u yerga, shu yerda va b.
2)Tarkibida har, hech, hamma, bir so’zlari bo’lgan ravishlar: har vaqt, har zamon, har qachon, hech vaqt, hamma vaqt, bir zum, bir necha.
3)Tarkibida alla- elementi bor bo’lgan ravishlar qo’shib yoziladi: allavaqt.Bir yo’la, birmuncha, birvarakayiga, birpas ravishlari ham qo’shib yoziladi.

Juft ravishlarning tub ravishlaridan hosil bo’lganlari kam: asta-sekin, bugun — erta va b.O’rin-payt kelishigidagi ba’zi ot va olmoshlatr ravishga qo’shib juft ravish hosil qilinadi:oyda-yilda,unda-bunda.
   Juft ravishlar asosan quyidagicha yasaladi.
1)Bir-biriga yaqin ma’noli so’zlardan: eson-omon, ochiq-oydin.
2)Antonim so’zlardan: erta-kech, kecha-kunduz, ochin-to’qin.

Takroriy ravishlar quyidagicha yasaladi:
A)Ot bilan ot takrorlanadi: qator-qator, yildan-yilga qadam-baqadam;

B)Sifat bilan sifat: chaqqon-chaqqon, uzundan-uzoq, bekordan-bekorga;

C)Fe’l shakllari: uzil-kesil, bilinar-vilinmas, bora-bora, ura-sura, qayta-qayta, borib-borib, turib-turib, qo’yarda-qo’ymay;

D)Ravish bilan ravish: nari-beri, oldin-ketin, birin-ketin, unda-bunda, hali-beri;

E)Olmosh, son, taqlid va aralash holda so’zlarning takrorlanishidan: o’z-o’zidan, yakka-yakka, taqa-taq.

  Juft ravishlar ham, takroriy ravishlar ham chiziqcha bilan yoziladi: asta-asta, nari-beri va b.

3.Bulardan tashqari, o’rin-payt va chiqish kelishigidagi so’zlarning ravishga aylanish holatlari ham uchraydi: yangidan, birdan, birga, boshda, charchamasdan, shoshmasdan, indamasdan, kabi.

4.Boshqa turkumlarning ko’chishidan hosil bo’lgan ravishlar: 1) Otlar ko’chadi: erta, indin, kecha, kech, kechqurun; 2) Sifatlar ko’chadi: yaqqol, baralla, tugal, bafurja, muttasil, vaqtli, rosa, baravar, uzluksiz, beomon; 3) Ravishdoshlar: osha, o’ta, qiya, qo’sha, qayta; 4) Taqlidiy so’zlar: shartta, taqqa, tappa, shig’a, chippa.

  Ravishlar ham otlarga xos so’roqlarga javob bo’lib otlashadi. Bunda ular ko’plik, kelishik, egalik qo’shimchalarini oladi: Ko’pdan quyon qochib qutulmas. Ko’pi ketib, ozi qoldi.


1. Sodda ravishlar:      ko’p, tez, do’stona;
2. Qo’shma ravishlar:     bir oz, har zamon, ozmuncha;
3. Juft ravishlar:       unda-bunda, birin-ketin, omon-eson;
4. Takroriy ravishlar:       asta-asta, tez-tez


Keyingi mavzu: "œYordaqmchi so’z turkumlari. Ko’makchi haqida ma’lumot".

Ot, olmosh, harakat nomi, sifatdoshlardan keyin kelib ularni boshqa so’zlarga tobelanish yo’li bilan bog’laydigan yordamichi so’zlar ko’makchi deyiladi.
  Ko’makchi qaysi so’zdan keyin kelsa, o’sha so’z bilan birgalikda bir so’roqqa javob bo’lib, bir xil gap bo’lagi vazifasini bajaradi.
  Ko’makchilar kelib chiqishiga ko’ra ikki xil bo’ladi:

1.Sof ko’makchilar lug’aviy ma’nolarini butunlay yo’qotib, vazifa jihatidan kelishik qo’shimchalariga yaqin turadigan so’zlardir: uchun, kabi, sari, singari, sayin, uzra, qadar, yanglig’.
2.Ko’makchi vazifasida qo’llanuvchi so’zlar gapda o’rni bilan mustaqil so’z, o’rni bilan ko’makchi bo’lib keladi. Bularga tomon, tashqari, bo’yi, chamasi, holda, yo’sinda kabi ot turkumidan, sababli, tufayli, orqali, qarshi, chog’li, doir, muvofiq, o’zga, boshqa kabi sifat turkumidan, qarab, qaraganda, ko’ra, tortib, degan, deydigan, osha, bo’ylab, yarasha, qaramasdan, qaramay, qarata kabi fe’l turkumidan, avval, so’ng, keyin, burun, ilgari, beri, buyon, asosan, binoan kabi ravish turkumidan o’tgan so’zlar kiradi.
  Bulardan tashqari, o’z lug’aviy ma’nolarini saqlagan holda ko’makchi o’rnida kelib, harakat bilan predmet o’rtasidagi turli munosabatlarni ifodalaydigan so’zlar ham bor. Bu so’zlar o’rin-payt, chiqish va egalik qo’shimchalarini qabul qiladi. Bunday so’zlar ko’makchi otlar deb ataladi: old, o’rta, yon, orqa, ket, ich, ust, tepa, ost, tag, ora, bosh, o’rin, qosh, yoqa, tomon. Bu so’zlar belgisiz qaratqich kelishigidagi so’zdan keyin kelgandagina ko’makchi ot hisoblanadi: ish ustida, stolning ustida, uyning oldida. Ko’makchi otlarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1) vertikal yo’nalishni bildiruvchi: ost, ust, tag. 2) gorizontal yo’nalishni bildiruvchi: old, orqa, yon, ich, tomon; 3) aralash yo’nalishni bildiruvchi: o’rta, ora, bosh.

1)Bosh kelishikdagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar:

Bilan ko’makchisi birgalik, vosita, tez boshlanish, payt, ish-harakat ob’ekti, holat, maqsad ma’nolarini bildiradi: Ukasi bilan keldi. Qalam bilan yozdi. Eshik ochilishi bilan kirishdi. Tuni bilan uxlamadi. Baxtiyorlik bilan jilmaydi.

Uchun ko’makchisi maqsad, sabab, atash, evaz ma’nolarini ifodalaydi: Bolalar uchun qurildi. O’qimagani uchun bilmadi. Sen uchun oldim. Yordamingiz uchun rahmat.

Kabi, singari, yanglig’ (ba’zan misoli so’zi) ko’makchilari o’xshatish, qiyoslash ma’nolarini ifodalaydi: Shamol kabi yeldi. Cho’l singari bepoyon. Oy yanglig’ chiroyli.

Sayin ko’makchisi payt, izchillik ma’nolarini ifodalaydi: Sovuq kun sayin kuchaydi.

Sari ko’makchisi yo’nalish ma’nosini ifodalaydi: Dala sari ketdi.

Sababli, tufayli ko’makchilari aloqadorlik, sabab ma’nosini ifodalaydi: Chaqirilmaganligi sababli kelmadi.

Orqali ko’makchisi vosita ma’nosini, chog’li, chamasi ko’makchilari chama, taxmin ma’nolarini, osha, bo’ylab ko’makchilari makon bo’ylab sodir bo’lish ma’nosini, bo’yicha ko’makchisi moslik ma’nosini, uzra ko’makchisi biror sath bo’ylab yo’nalish ma’nosini, ichra ko’makchisi biror predmetning ichida sodir bo’lish ma’nosini, degan ko’makchisi atash ma’nosini, bo’yi ko’makchisi davomlilik ma’nosini, haqida (to’g’risida) ko’makchilari fikr qaratilgan predmet ma’nosini, holda (yo’sinda) ko’makchilari holat ma’nosini ifodalaydi: Pochta orqali jo’natdi. O’n chog’li odam to’plandi. Asrlar osha yetib keldi. Ariq bo’ylab yurishdi. Urush haqida so’zladi.

2)Jo’nalish kelishigidagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar:

Tomon ko’makchisi yo’nalish ma’nosini, qadar ko’makchisi chegara ma’nosini, ko’ra ko’makchisi sabab, ta’kidlash, qiyoslash ma’nolarini, qarshi ko’makchisi zidlik ma’nosini, qarab, qarata ko’makchilari yo’nalish, o’lchov ma’nosini, qaraganda ko’makchisi ta’kidlash, qiyoslash ma’nolarini, yarasha ko’makchisi moslik ma’nosini, doir ko’makchisi aloqadorlik ma’nosini, asosan, binoan, muvofiq ko’makchilari tayanch ma’nosini ifodalaydi: Uy tomon ketdi. Kechga qadar kutib o’tirdi. Uning topshirig’iga ko’ra yetib kelishdi. Bilimiga qarab baho qo’yiladi. Uning qarshiligiga qaramay vazifa bajarildi. Shu fikrga asosan qaror qilishdi. Odamlarga qarata nutq so’zladi.


3)Chiqish kelishigidagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar:

So’ng, keyin, burun, ilgari ko’makchilari payt ma’nosini, boshqa, tashqari, o’zga, bo’lak ko’makchilari mstasnolik ma’nosini, beri, buyon ko’makchilari payt ma’nosini, nari ko’makchisi ish-harakatning chegarasi ma’nosini, boshlab, tortib ko’makchilari boshlanish vaqt, nuqta ma’nolarini ifodalaydi: Uch yildan keyin paydo bo’ldi. Sendan boshqa hech kimi yo’q. Shu kundan boshlab ishga kirishamiz.

4)Qaratqich kelishigidagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar:

Ko’pchilik ko’makchi otlar shu kelishikdagi so’zlar bilan qo’llanadi: Uyning oldida to’xtadi. Bog’ ichiga kirib ketdi. Devor orasida qolib ketdi. Ko’cha o’rtasida ketyapti. Ko’prik boshida kutib turibdi.

ESLATMA: uchun, bilan, kabi ko’makchilari qaratqich kelishigidagi so’zlar bilan ham qo’llanishi mumkin: shuning uchun, buning kabi.

Ko’makchilar vazifasi jihatidan kelishiklarga o’xshaydi. Ayrim hollarda ko’makchi o’rnida kelishik qo’shimchasi yoki kelishik qo’shimchasi ko’makchilar o’rnida almashib kelishi mumkin. Ko’makchilar tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari o’rnida almashib kelishi mumkin. Biroq hamma vaqt ham ko’makchi o’rnida kelishik qo’shimchasi ishlatilavermaydi: Radio orqali eshitdik — Radiodan eshitdik. Ukamga oldim — ukam uchun oldim. Qalam bilan yozdi — qalamda yozdi. Borganini gapirib berdi — borgani haqida gapirib berdi.

Gapning uyushiq bo’laklarini va qo’shma gapdagi sodda gaplarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan yordamchi so’zlar bog’lovchi deb ataladi. Bog’lovchilar qo’llanishiga ko’ra ikki xil bo’ladi:
1.Yakka xolda qo’llanadigan bog’lovchilar: va, ammo, chunki.
2.Takrorlangan xolda qo’lanadigan bog’lovchilar :yo"¦yo, yoki"¦yoki.

Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra teng bog’lovchilar va ergashtiruvchi bog’lovchilarga bog’lanadi.

Bu bog’lovchilar gapning uyushiq bo’laklarini va qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni teng huquqli qilib bog’laydi va quyidagi turlarga bo’linadi:
1.biriktiruv bog’lovchilar: va, ham, hamda. Ham yuklamasi uyushiq bo’laklar oldidan kelgandagina bog’lovchi hisoblanadi: Ham qo’rqaman, ham bilgim keladi (As.M). Bilan ko’makchisi ham biriktiruvchi bog’lovchi (va) o’rnida kelishi mumkin: Karim bilan Salim maktabga birga borishgan.
2.zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, biroq, balki, xolbuki. So’zlashuv tilida a bog’lovchisi sodda yoki qo’shma gaplarni bog’lab, zid munosabatlarni ifodalaydi: Men bormoqchiman, a siz-chi?
3.ayiruv bog’lovchilari: yo, yoki, yohud, goh, ba’zan, yoinki, yo"¦yo, yoki"¦yoki, goh"¦goh, ba’zan"¦ba’zan, xoh"¦xoh, bir"¦bir, dam"¦dam. Bu bog;lovchilar uyushgan bo’laklarni yoki qo’shma gap qismlarini bog’klaydi: Alijon goh menga, goh yerga qarab jim turaverdi..

Bu bog’lovchilar ko’pincha ergashgan qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir —biriga ergashtirish yo’li bilan bog’laydi va quyidagi turlarga bo’linadi:
1.aniqlov bog’lovchisi; yani, -ki(-kim), -toki: U ko’rdiki, kamchiliklar ko’p. Ba’zan —ki ot turkumidagi so’zlar bilan birga kelib, takidlash, uqtirish manolarini anglatadi,bunda u bog’lovchi emas, yuklama sanaladi: "¦ko’ksi to’la nuqul ordenki, bir-biridan chiroyli.
2.sabab bog’lovchilari; chunki, shuning uchun. Ba’zan uchun ko’makchisi ham shu vazifada qo’llaniladi: Ular yetib kelsin uchun, Turdi kutib turdi.

1.Shart bog’lovchilari: agar(da), garchi, garchand, gar, mabodo, basharti.
2.O’xshatish bog’lovchisi: go’yo(ki).


bilan, deb, bordi-yu, so’zlari, -y(yu), -da, mi, na yuklamalari; Bordiyu o’zim kelolmasam, odam jo’nataman. Ular yetib kelsin deb, kutdim.