[/b]
1.1Til kishilarning eng muhim aloqa vositasi  Til odamlarning bir-birlari bilan muomalada bo’lishi uchun yordam beradigan eng muhim vositadir.Odamlar til vositasida o’z fikrlarini his-tuyg’ularini ifodalaydilar.Insoniyat jamiyatning shakllanishida tilning roli beqiyosdir.Til paydo bo’lgandan keyin (bu , olimlarning taxminicha ibtidoiy jamoa tuzumi  davrida yuz bergan) jamiyat tez rivojlana boshlagan.Tilsiz jamiyat, jamiyatsiz til bo’lishi mumkin emas, shuning uchun til ijtimoiy hodisa hisoblanadi, ya’ni til yakka odamga emas , balki butun jamiyatga daxldor bo’lib, shu jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlanib boradi.
1.2 Tilning paydo bo’lishi.  Insonning o’zi, uning ongi mehnat jarayonida paydo bo’lgani kabi, til ham insonlarning mehnat qilishi jarayonida paydo bo’lgan.Insoniyat taraqqiyotining ma’lum bir davrida aniqrog’i, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar mehnat qilishlari jarayonida bir-birlariga o’z fikrlarini his-tuyg’ularini bayon qilish istagi tug’ilgan va bu dastlabki oddiy tilning paydo bo’lishiga turtki bo’lgan.
  Til va jamiyat bir-biriga ta’sir qilib turadigan, birining rivojiga boshqasi hissa qo’shadigan hodialar bo’lganligi uchun jamiyatda yuz bergan o’zgarishlar tezlik bilan tilda ham aks etishi tabiiydir.Bu o’zgarishlar hammadan ko’proq tilning lug’at boyligida , ya’ni so’zlarida o’z ifodasini topadi.Tildagi nutq tovushlari, tilning grammatik qurilishi, ya’ni gap bo’laklarining joylashuvi so’z turkumlari tizimi uzoq vaqtgacha o’zgarmasligi mumkin.Ammo tildagi so’zlar tez-tez o’zgarib turadi.Buni biz mustaqillikka chiqqan davr mobaynida o’zbek tilidagi ayrim so’zlarning (oblast,rayon,xirurg,ekspress va h.k.) chiqib ketishi ayrim so’zlarning esa (marketing,menejment,kompyuter,diler va h.k.) tilimizga kirib kelishi misolida ham yaqqol ko’rishimiz mumkin.
1.3. Dunyo tillari
  1999-yilda yer yuzi aholisi 6 mlrdga yetdi.Mana shu aholi 2976 xil tilda gaplashadi.Ayrim darslik va qo’llanmalarda tillarning m iqdori 3000 dan ortiq deb ko’rsatiladi.Shundan 200 tilning har birida 1 mln.dan ortiq , 70 tilning har birida 5 mln. dan ziyod, faqat 13 tilning har birida 50 mln.dan ortiq kishi so’zlaydi.Qolganlarining har birida esa 1 mln.dan oz kishi gaplashadi.
  Kavkaz tog’larida joylashgan Dog’istonda 1 mln.dan ortiq aholi bo’lib, ular 40 ga yaqin tilda so’zlashadi.
  Dunyodagi tillar kelib chiqishi, lug’aviy va grammatik jihatdan yaqinligiga qarab bir necha til oilalariga bo’linadi.Yer yuzida 20 ga yaqin til oilasi bor.Til oilalari o’z navbatida til turkumlariga bo’linadi.
  Hind-yevropa oilasi quyidagi til turkumlarini o’z ichiga oladi:
  a)Hind turkumi(hind,urdu,bengal,panjob,gujarat va h.k.)
b)Eron turkumi(fors,afg’on,osetin,kurd,tojik va h.k.)
c)Slavyan turkumi(rus,ukrain,belarus,chex,slovak,polyak,serb,makedon,bolgar,xorvat,sloven)
d)Boltiq turkumi(litva,latish,latgal)
e)German turkumi (dat,shved,norveg,island,ingliz,golland,nemis,yangi yahudiy tili)
f)Roman turkumi (fransuz,provansal’, italyan,ispan,portugal,rumin,moldovan tillari, o’lik lotin tili)
g)Kel’t turkumi (irland,shotland,breton,uels)
h)Anatoliy turkumi (o’lik)
i)Toxar turkumi (o’lik)
 Grek,alban,arman tillari birorta turkumga mansub bo’lmasdan, shu til oilasiga kiradi.
  Oltoy tillar oilasiga quyidagi turkumlar kiradi:
 a)Turkiy turkumi (o’zbek,qozoq,qirg’iz,turk,turkman va boshqa jami 24 til)
 b)Mo’g’ul turkumi
 c)Manchjur turkumi
 d)Yapon turkumi
 e)Koreys turkumi
  Fin-ugor tillar oilasiga fin guruhi (fin,eston,karel,komi-ziryan,komi-permyak,udmurd,mari,mordva tillari) , ugor guruhi (venger,mansiy, xantiy tillari) mansubdir.
  Som-xom tillar oilasiga semit guruhi (arab,axmar,xarari,oysor,ivrit tillari), kushit guruhi (galla, somali, saxo,beja tillari), berber guruhi (kobil,sholx,rif,tamazis tillari), chatxon guruhi (xuase, kotoko, ahgas, karekare,sura,chuzgu,mubi tillari), arab guruhi (qadimgi arab tili) kiradi.
  Kavkaz oilasiga g’arbiy guruh (abxaz,abazin,adigey,kabardin,ibix tillari), nax guruhi (chechen,ingush,batsbi tillari), dog’iston guruhi (avar,darg’in,lezgin,lak,karatin,tunzip tillari), janubiy guruh (megrel,chan,gruzin,kartali,svan,guri tillari) kiradi.
  Xitoy-tibet oilasiga tay-xitoy guruhi (xitoy,dungan,tay,laos,chjoan,v’etnam tillari), tibet-birma guruhi (tibet,birma tillari) kiradi.
  Bulardan tashqari yana dravit,malay-polinez,avstraliya,papua,afrika til oilalari ham bor.
1.4. Tirik va o’lik tillar  Hozirgi davrda ma’lum bir xalq vakillari uchun muloqot vositasi bo’lib xizmat qilayotgan tillar tirik tillar hisoblanadi : ukrain,ozarbayjon,qirg’iz tili va boshqalar.Hozirgi davrda hech bir xalq uchun muomala vositasi bo’lib xizmat qilmayotgan, lekin qoldiqlari bizgacha yetib kelgan tillar o’lik tillar deb yuritiladi: lotin,qadimgi hind yoki sanskrit tili,qadimgi slavyan tili,qadimgi xorazmiy tili,qadimgi arab tili,qadimgi fors tili,so’g’d tili hozirgi paytda o’lik tillar hisoblanadi.
  Lotin tili qadimgi Rim imperiyasining rasmiy tili sifatida mavjud bo’lgan.Mazkur imperiya yemirilgandan keyin bu til ham asta-sekin o’lik tilga aylana borib, hozirgi davrda bu tilning qoldiqlarini ilmiy atamalarda uchratishimiz mumkin.Lotin tili o’rta va oliy tibbiyot o’quv yurtlarida o’qitiladi.
  Qadimgi xorasmiy tili va yozuvi esa eroniy tillarning sharqiy turkumiga kirgan bo’lib, qadimgi xorazm vohasining aholisi shu tilda gaplashgan.Qadimgi xorazmiy tili XI asrlargacha muomalada bo’lgan va keyinchalik iste’moldan chiqqan hamda o’lik tilga aylangan.
1.5.Til va nutq  Til va nutq tushunchalari yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kelinardi.Bu ikki so’zni ma’nodosh (sinonim) so’zlar sifatida ishlataverar edik.Keyingi paytlardagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, til va nutq tushunchalarini farqlash zarur ekan.Til deganda ma’lum xalq tomonidan ishlatiladigan uzoq tarixga ega bo’lgan hodisani tushunishimiz kerak.Nutq esa shu tilning ma’lum paytda va ma’lum o’rinda namoyon bo’lishidir.Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o’yinini misol qilib keltirishadi.Shaxmat donalari taxtasi,shaxmat o’yini qoidalari yig’indisi tilga qiyos qilinadi.Har bir shaxmatchining o’yin uslubi o’ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa o’xshatishadi.Demak,ma’lum so’zlar vositasida bitta fikrni turli ko’rinishlarda ifoda qilish mumkin.Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog’liqdir.Bir kishining nutqi monolog,ikki kiashining nutqi dialog,ikkitadan ortiq kishining nutqi esa polilog deb yuritiladi.Nutqning yana og’zaki va yozma ko’rinishlari mavjud.
1.6.Milliy (umumxalq) til, adabiy til va shevalar
  Qayerda yashahsidan qat’iy nazar o’zbek millatiga mansub barcha odamlar tomonidan ishlatiladigan til milliy (umumxalq) o’zbek tili deb yuritiladi.Milliy til o’z tarkibiga sheva, so’zlashuv nutqi,jargonlar,vulgarizm (so’kish,qarg’ish so’zlari) , varvarizm (tilda o’rinsiz ishlatilgan chet so’zlar) kabi guruh so’zlarni qamrab oladi.
  Milliy tilning ma’lum qoidalariga bo’ysundirilgan, muayyan qolipga solingan,olimlar,mutaxassislar tomonidan ishlov berilgan,doim sillig’lantirilib, mukammallashtirilib boriladigan shakli adabiy til deb ataladi.Adabiy til shu tilda gaplashuvchilarning barchasi uchun tushunarli bo’lishi kerak.Umuman millatning barcha vakillari uchun tushunarli bo’lish zarurati adabiy tilning yaratilishiga sabab bo’lgan.Milliy o’zbek tiliga shevalarning ko’pligi adabiy tilga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirgan.Ayrim tillarda (misol uchun, fin tilida) shevalar kam bo’lgani uchun adabiy tilga ehtiyoj yo’q.
  Rasmiy hujjatlar,badiiy va ilmiy adabiyot,vaqtli matbuot adabiy tilda yaratiladi, ommaviy axborot vositalari adabiy tilda ish ko’radi.
  Sheva bir millatga mansub bo’lib, lekin turli hududlarda yashaydigan odamlar tomonidan ishlatiladigan milliy til ko’rinishidir.Sheva adabiy tildan fonetik (ya’ni tovush), leksik (ya’ni so’z) va grammatik (ya’ni qo’shimchalar va gap qurilishi) jihatdan farq qiladi.
  Xalq shevalarining faqat og’zaki shakli mavjud.Shevalarning bir-biriga yaqin bo’lgan guruhlari lahja deb ataladi.(dialekt so’zi sheva va lahja tushunchalarini birgalikda ifodalaydi).O’zbek milliy tili tarkibida 3 ta lahja bor:
1.Qarluq lahjasi (janubiy-sharqiy guruh)
2.Qipchoq lahjasi (janubiy-g’arbiy guruh)
3.O’g’uz lahjasi (shimoliy-g’arbiy guruh)
  Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini o’z ichiga oladi (Toshkent,Andijon,Farg’ona,Samarqand,Buxoro).Bu shevalarning muhim fonetik va morfologik belgilari quyidagilar:
a)So’z oxiridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak – elay, terak – teray
b) o lashish yuz beradi: aka – oka, nahor – nohor
c) Bu lahjada qaratqich kelishigining qo’shimchasi yo’q bo’lib, uning o’rniga ham tushum kelishigi qo’shimchasi –ni ishlatiladi: ukamni daftari
  Qipchoq lahjasi shevalari O’zbekistonning hamma viloyatlarida mavjud, ular asosan qishloqlarda tarqalgan. (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpog’iston, Shimoliy Xorazm viloyatlari,Turkmanistonning Toshovuz viloyati shevalari). Belgilari quyidagilar:
a) y o’rnida j ishlatiladi: yo’l – jo’l, yo’q – jo’q
b) g’ o’rnida v ishlatiladi: tog’ – tov , sog’ – sov va boshqalar
c) k,q tushiriladi: quru (q), sari (q).
  O’g’uz lahjasi janubiy Xorazmdagi (Urganch, Xiva, Xonqa, Xazorasp, Qo’shko’pir, Shovot tumanlari) bir qancha shevalarni o’z ichiga oladi.Belgilari:
a) unlilar qisqa va cho’ziq aytiladi: at (hayvon), aad (ism)
b)t   tovushi d, k esa g tarzida aytiladi: tog’ – dog’, keldi – galdi.
c) – ning qo’shimchasi – ing tarzida, - ga qo’shimchasi esa – a, - na tarzida aytiladi: yorimga – yorima,olina (qo’liga) 
  Hozirgi o’zbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Farg’ona – Toshkent shevalari asos qilib olingan.Olimlarning fikricha Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Farg’ona shevasi morfologik jihatdan adabiy tilga asos bo’lgan.
  Shevalarning o’ziga xos xususiyatlari adabiy tilning ta’siri bilan asta-sekin zaiflashadi va yo’qola boradi.
  So’zlashuv tilidagi so’z va grammatik shakllar barcha shevalarda qo’llanadigan, lekin adabiy tildan boshqacha tarzda shakllangan birliklardir: kelsa – kesa, bo’lsa – bo’sa, olib kel – opkel.
  Vul’garizmlar tilda mavjud bo’lgan so’kish va qarg’ish so’zlardir: yer yutkur,oqpadar va h.k.
  Varvarizmlar tilda o’rinsiz ishlatiladigan chet so’zlar: uspet qilolmadim, papasha,mamasha,nastroneniyem yaxshi,znachit tak, vau (wow), yess.
  Jargonizmlar ayrim guruh kishilar tomonidan ishlatiladigan yashirin ma’noli so’zlardir: mullajiring,loy,soqqa,qurug’i (pul ma’nosida).
1.7.O’zbek tili va uning taraqqiyot bosqichlari
  O’zbek tili oltoy tillar oilasining turkiy tillar turkumiga kiradi.Dunyoda 24 xil turkiy til bor: o’zbek,turkman, boshqird, ozarbayjon, qozoq, qirg’iz,turk, uyg’ur, qoraqalpoq, tatar, chivash, yoqut, qorachoy, balqar, tuva, oltoy turklari, xakas, gagauz, shor, qoraim, no’g’oy, oyrot, karagas.
  O’zbek adabiy tili tarixi quyidagi davrlarni o’z ichiga oladi:
1.Qadimgi turkiy adabiy til (X – XII asrlar). O’rxun-Enasoy yodgorliklari (VI – VII asrlar), Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit – turk ” (“Turk tillari devoni”), Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” (“Saodatga yo’llovchi bilim” asarlari shu tilda yaratilgan.
2.Eski o’zbek adabiy tili (XIII – XIX asrning ikkinchi yarmigacha). Xorazmiyning “Muhabbatnoma” , Rabg’uziyning “Qissasi Rabg’uziy”, Atoiy, Sakkokiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab,Turdi, Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa ko’pab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan.
3.Hozirgi o’zbek adabiy tili (XIX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha). “Turkiston viloyati gazeti” nashr qilina boshlangan vaqtdan (1870 yil) e’tiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi o’zbek tilining namunalari hisoblanadi.
  O’zbek tili XI asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va XIII asrda eski o’zbek adabiy tii shakllanib bo’ldi.
  1989 yil 21 oktyabrida o’zbek tili O’zbekiston Respublikasining davlat tili ekanligi haqida qonun qabul qilindi.Shundan keyin tilimizning yagi taraqqiyot bosqichi boshlandi.
1.8. O’zbek tilshunosligining rivojlanish tarixi  O’zbek (qadimgi turkiy) tilini o’rganish Mahmud Koshg’ariydan boshlandi.Bu alloma eng birinchi turkiy tilshunosi, adabiyotshunosi,elshunosi sifatida nom chiqargan olimdir.U o’zining “Devonu lug’otit – turk ” asarida turkiy tilda mavjud bo’lgan so’zlarni ma’lum turkumlarga (ot,fe’l,yordamchi so’zlarga) ajratgan.Alisher Navoiy ham tilimizni ilmiy jihatdan o’rgangan.
  O’zbek tili fan sifatida maktablarda XX asrning boshlarida o’qitila boshlandi.Ana shu davrdan boshlab tilimizni tizimli (sistemali) tarzda o’rganish boshlangan.
  O’zbek tilshunosligi fanining poydevoriga dastlabki g’ishtlarni qo’yishda Muhammadamin Muhammadkarimov (Faxriddinov) (1894-1941), Munavvarqori Abdurashidxonov (1873-1931), E.D.Polivanov (1891-1938), Qayum Ramazonov (1897-1942), A.K.Borovkov (1904-1962), F.Kamolov (1907-1966), X.Komilova (1912-1961), Ayyub G’ulomov (1914-1982) va boshqa olimlarning xizmatlari katta bo’ldi.Hozirgi davrda tilimizni tadqiq qilishda faol ishtirok etayotgan M.Asqarova, Sh.Shoabdurahmonov, A.Hojiyev, A.Rustamov, N.Mahmudov,A.Nurmonov va boshqa o’nlab yirik olimlarni hurmat bilan tilga olishimiz mumkin.
  1934 yili Toshkentda Til va adabiyot instituti ochildi.Bu institutda olimlar o’zbek tilini har tomonlama tadqiq qilishmoqda.
Keyingi mavzu: "Leksikologiya"
 

Biz o’z fikrimizni gap bilan ifodalaymiz.Gap so’zlardan tuziladi.So’z tilning qurilish materialidir, shuning uchun so’zni bilmay turib tilni bilish mumkin emas.Tildagi so’zlarning barchasi tilning lug’at boyligini, leksikasini tashkil etadi.
  Leksika so’zi yunoncha leksis so’zidan olingan bo’lib, so’z degan ma’noni anglatadi.Leksikologiya so’zi esa leksis — so’z, logos — ta’limot degan ma’nolarni bildiradi.Demak, leksikoligiya so’z haqidagi ta’limot, fan ekan.
2.1 So’zning lug’aviy hamda grammatik ma’nolari So’zning ikki xil ma’nosi mavjud.So’zning borliqdagi narsa, belgi, harakat, miqdor kabi tushunchala haqidagi ma’lumoti lug’aviy ma’no deyiladi.Lug’aviy ma’no ustiga qo’shilib, so’zning shakliy qismi orqali ifodalangan va uning ma’lum turkumga mansubligini, gapda qanday vazifa bajarishini ko’rsatuvchi ma’no so’zning grammatik ma’nosi hisoblanadi.
  Mustaqil so’zlar ham lug’aviy, ham grammatik ma’nolarga ega, yordamchi so’zlar esa faqat grammatik ma’noga ega bo’ladi.So’zning lug’aviy ma’nosi leksikologiyada, grammatik ma’nosi grammatikada o’rganiladi.
  So’zning lug’aviy ma’noga qo’shimcha tarzda ifodalaydigan salbiy yoki ijobiy bo’yoqlari hissiy-ta’siriy bo’yoqlar deyiladi: novcha (bo’yoqsiz) — naynov (salbiy bo’yoq). Bu bo’yoqlar har bir so’zda bo’lavermaydi.
  So’zning ma’lum uslubga mansubligini ko’rsatuvchi belgi uslubiy belgi deb ataladi.: ozod (uslubiy betaraf) — hur (badiiy uslub).

2.2 Bir ma’noli va ko’p ma’noli so’zlar.  Ayrim so’zlar gapdan tashqarida ham,gap ichida ham bir ma’noni bildiradi.Bunday so’zlar bir ma’noli (monosemantik) so’zlar deyiladi.Gapdan tashqarida bir ma’noni, gap tarkibida boshqa ma’noni ifodalaydigan so’zlar ko’p ma’noli (polisemantik) so’zlar deyiladi. Qush ,chumchuq, men, sen, kechagi,beshala,bugun kabi so’zlar bir ma’noli so’zlardir.Tosh yo’l, tosh yurak.Bunda tosh so’zi ko’p ma’noli so’zdir.Polisemiya (ko’p ma’nolilik) tildagi deyarli barcha turkum so’zlarga xosdir.
 Yasovchi affikslarning ko’p ma’noliligi sababli ham yasama so’z ko’p ma’noga ega bo’lishi mumkin: yog’li (yog’i bor) qo’lini so’chiqqa artdi. Yog’li (yog’i ko’p) palov.

2.3 So’zning o’z va ko’chma ma’nolari.
   Yasovchi affikslarning o’z ma’nosi va ko’chma ma’nosi bo’ladi.So’zning gapdan tashqarida ifodalaydigan ma’nosi bosh (o’z) ma’no deyiladi.So’zning boshqa so’zlar yordamida aniqlanadigan, izohlanadigan ma’nosi ko’chma ma’no deyiladi: ko’z — ko’rish a’zosi (o’z ma’no), ignaning ko’zi (ko’chma ma’no).

2.4 So’z ma’nosining o’zgarishi.  Ma’no o’zgarishi o’z ichiga ma’no ko’chishi, ma’no torayishi,ma’no kengayishi kabi hodisalarni qamrab oladi:

[/b]O’zbek tilida ma’no ko’chishning quyidagi usullari mavjud:
 1.Metafora (grekcha: ko’chirish) — biror predmet shaklining, belgisining, harakatining o’xshash tomonini boshqasiga ko’chirishdir: shakliy o’xshashlik — odam qulog’i (o’z ma’nosida) — qozonning qulog’i (ko’chma ma’noda). Umuman mavjudotlarning a’zolari bilan bog’liq ko’chishlar juda ko’p uchraydi: stolning oyog’i, arraning tishi, varrakning dumi, o’choq og’zi, ariqning labi, egarning qoshi, yog’ochning beli, maktabning biqini (yonboshi) , rubobning qorni, ko’chaning boshi, kemaning tumshug’i va hokazo.Belgi o’xshashligi — yengil eshik (o’z ma’nosida) — yengil ta’zim (ko’chma ma’noda). Issiq yuz, sovuq xabar, shirin so’z, achchiq haqiqat, oq (qora) ko’ngil, bemaza gap,yorug’ yuz. Harakat o’xshashligi — ipni uzmoq (o’z ma’nosida) — qarzni uzmoq (ko’chma ma’noda).
 2.Metonomiya (grekcha: qayta nomlash) — narsa,belgi va harakatlar o’rtasidagi aloqadorlik asosida ma’no ko’chishidir.Bunda: 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko’chiriladi: auditoriya — xona, auditoriya kuldi — xona ichidagi odamlar; 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o’lchov birligi nomiga ko’chiriladi: qop — narsa, besh qop shakar (o’lchov birligi); 3) o’lchov birligi nomi shu o’lchov birligi bilan bog’liq bo’lgan narsa nomiga ko’chiriladi: to’qson besh — o’lchov birligi, to’qson besh choy — choy navi; 4) muallifning nomi uning asarlariga ko’chiriladi: Navoiyni ko’p mutolaa qilgan (Navoiyning asarlarini).
 3.Sinekdoxa (grekcha: birga anglash, nazarda tutish) — shaxs yoki predmet qismi nomini aytish bilan o’zini tushunish yoki o’zining nomini aytish bilan uning qismini tushunish asosida ma’no ko’chishidir: 1) qism nomi butunga ko’chadi: Dunyoda o’zimizdan keyin qoladigan tuyog’imiz"¦ (A.Qodiriy) Tirnoq (farzand ma’nosida) , ko’z (mahalla qora ko’zlari), quloq (eshitgan quloq nima deydi?), qo’l, oyoq (egri qo’llar, qing’ir oyoqlar — o’g’rilar ma’nosida), soch (jingalak soch jilmayib qaradi), so’zlari ham sinekdoxaning shu turiga misol bo’la oladi.2) butun nomi qismga ko’chadi: qo’l (besh qo’l barobar emas), osh (umuman ovqat ma’nosida palov ma’nosiga ko’chadi) kabi so’zlardagi ma’no ko’chishi sinekdoxaning shu turiga misol bo’la oladi.

 4.Kinoya — so’zlarning aks ma’noda qo’llanishidir.Bunday ko’chishlarni tushuntirish uchun so’zlar yozuvda qo’shtirnoqqa olinadi: Qo’shinning oldingi qismi "œdushman" lagerini egallashga ulgurgan edi.
 5.Vazifadoshlik asosida ma’no ko’chishi narsalarning bajaradigan vazifasi o’xshashligi jihatdan ma’no ko’chishidir: o’q — yoy o’qi; o’q — miltiq o’qi, tomir — daraxt ildizi; tomir — qo’l tomiri, chiroq — kerosin bilan yonadigan yorug’lik taratuvchi asbob, chiroq — elektr toki yordamida taratuvchi xuddi shu vazifani bajaruvchi asbob

2.4.2 Ma’no torayishi Bunda oldin keng ma’noni bildirgan so’z ma’nosidagi ayrim belgilar kamayib, uning ma’nosi torayadi.Qadimda dehqon deganda quyidagi ma’nolar anglashilgan: 1) katta yer egasi; 2) qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanadigan shaxs; 3) o’z yerida boshqalar mehnatidan foydalandigan shaxs. Hozirgi paytda bu so’zning bitta ma’nosi, ya’ni "œqishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvhi shaxs" degan ma’no saqlanib qolgan.Turdosh otlarning, sifat, son, olmosh,fe’l turkumidagi so’zlarning atoqli otga o’tishi ham ma’no torayishiga misol bo’ladi: zafar (g’alaba) — turdosh ot; Zafar (ism) — atoqli ot; go’zal (sifat) — Go’zal (ism) — atoqli ot; sakson — son, Sakson ota — atoqli ot.

2.4.3.Ma’no kengayishi.  Bunda so’z ma’nosi yangi mazmun hisobiga kengayadi, lekin bu ko’chma ma’nolar hisobiga yuz bermaydi, balki bosh ma’noning kengayishi hisobiga yuz beradi. Masalan: "œsuv" so’zi hozirgi paytda "œichimlik" ma’nosidan tashqari anor suvi, oshqozon suvi, mineral suv degan ma’nolarda ham ishlatiladi.Bu ma’nolar ko’chma ma’nolar emas, balki bir ma’noning turli qirralaridir.
  Atoqli otlarning turdosh otlarga o’tishi ham ma’no kengayishiga misol bo’la oladi: Makintosh — ism, makintosh — kiyim turi, Xosiyatxon — ism, xosiyatxon — atlas turi.

2.5 So’zlarning shakl va ma’no munosabatlari.  Tildagi ayrim so’zlar shakliy jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan , bir xillari esa talaffuzi jihatidan o’xshash bo’ladi.Ayrim so’zlarning ma’nolari esa bir-biriga qarama-qarshi bo’ladi.Ana shu xususiyatlarga ko’ra so’zlar quyidagi guruhlarga bo’linadi:
 1.Omonimlar (grekcha: bir xil nom) — talaffuzi va yozilishi bir xil, ammo ma’nosi har xil bo’lgan so’zlardir: yuz (ot) — yuz (son), tut (daraxt) — tut (harakat).
  Omonimlar bir xil so’z turkumiga ham, har xil so’z turkumiga ham oid bo’lishi mumkin: ot (ism) ot turkumi — ot (harakat) fe’l so’z turkumiga oid.Bu yerda ular har xil so’z turkumiga oiddir: ot — ism, ot — hayvon. Bunda ikkalasi ham bir so’zga oiddir.Bir turkum doirasidagi omonimlar qo’shimchalar qabul qilganda ham omonimligini saqlab qolaveradi.
  Omonimlar va ko’p ma’noli so’zlarni o’zaro farqlash zarur.Ko’p ma’noli so’zlar qancha ma’noga ega bo’lmasin, bu ma’nolar o’zaro bog’langan bo’ladi.Shu xususiyat ko’p ma’noli so’zni omonimdan farqlaydi.Omonimlar boshqa-boshqa so’zlar bo’lgani uchun ularning ma’nolari or’tasida aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi: kun — quyosh (bosh ma’no); kun — sutkaning quyosh bilan yoritilasigan yorug’ qismi (ko’chma ma’no); dam — nafas (o’z ma’no), dam — bosqon (ko’chma ma’no), dam — hordiq (ko’chma ma’no)
  Omonimlarning quyidagi turi mavjud:
  1.Leksik (lug’aviy) omonimlar so’zlar o’rtasidagi omonimlikdir. Soch — a’zo, soch — harakat; oq- rang, oq — harakat.
  2.Frazeologik omonimlar iboralar, ya’ni ko’chma ma’noli, ta’sirchanlikka ega bo’;lgan birikmalar o’rtasidagi omonimlikdir: boshga ko’tarmoq — e’zozlamoq, boshga ko’tarmoq — to’polon qilmoq.
  3.Grammatik omonimlar ikki xil bo’ladi:a) morfologik omonimlar qo’shimchalar o’rtasidagi omonimlik: to’k in dasturxon (sifat yasovchi) — ek in (ot yasovchi); b) sintaktik omonimlar so’z birikmalari yoki gaplar o’rtasida bo’ladi: so’z birikmalarining omonimligi: yolg’ondan hayron bo’lmoq (yolg’ondakamiga hayron bo’lmoq).

2.Sinonimlar (grekcha: bir nomli) — shakli har xil bo’lsa ham , ma’nolari bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlardir.Sinonim so’zlar bir xil predmetlarni (ovqat,osh,taom), predmetning bir xil belgisini (ishchan,harakatchan,tirishqoq), bir xildagi harakatni (asramoq, saqlamoq) bildiradi.
  Bunday so’zlar ikki yoki undan ortiq so’zdan iborat bo’lgan sinonimik qatorni tashkil etadi.Bu qatordagi ma’nosi betaraf bo’lgan , ko’p qo’llanadigan so’z asosiy so’z (dominanta, bosh so’z) deb ataladi: chiroyli, go’zal, ko’hlik.
  Ko’p ma’noli so’zlar ko’chma ma’nosida boshqa so’zlar bilan sinonim bo’lishi mumkin: o’qishni bitirmoq — o’qishni tugatmoq; ishni bitirmoq — ishni bajarmoq; sotib bitirmoq — sotib yo’qotmoq.
  Sinonim so’zlar nutqning ta’sirli bo’lishiga yordam beradi.Ular bir xil so’z turkumiga oid bo’ladi: hayoli,andishali,iboli, oriyatli (sifat), yuz,bet,aft,bashara,turq,chehra (ot).
  Tildagi o’zlashma (boshqa tildan kirgan) so’zlar o’zbekcha so’zlar bilangina emas, balki o’zaro ham sinonim bo’lishi mumkin: respublika — jumhuriyat.Tub so’zlar yasama so’zlar bilan sinonim bo’lishi mumkin: his (tub) — sezgi (yasama).Sinonimik so’zlar qatoridagi so’zlar eskirishi mumkin: odat,rasm,urf, fan (rasm,odat); iltimos, o’tinch, tavallo; oqsoq,cho’loq, lang.
  Sinonimlarning quyidagi turlari mavjud:
1)Leksik (lug’aviy) sinonimlar.Bular ham ikki xil bo’ladi: a) To’liq sinonimlar har jihatdan teng keladigan, o’zaro farq qilmaydigan, birining o’rnida ikinchisini bemalol qo’llash mumkin bo’lgan sinonimlardir: (bular yana leksik dubletlar deb ham yuritiladi) kosmos — fazo, respublika — jumhuriyat.b) ma’noviy sinonimlar ayrim ma’no nozikliklari bilan farq qiladigan, birini ikkinchisining o’rnida har doim ham qo’llab bo’lmaydigan sinonimlardir: ovqat,taom,yemish,xo’rak; kuldi,jilmaydi,tirjaydi,irjaydi,ishshaydi,xoxoladi.
2)Frazeologik sinonimlar: boshi osmonda — og’zi qulog’ida —do’ppisini osmonga otmoq (o’ta xursand).
3)Grammatik sinonimlar ikki xil bo’ladi: a)morfologik sinonimlar: adabiyot chi — adabiyot shunos, keldi lar — kel ish di. B) sintaktik sinonimlar erkin so’z birikmalari yoki gaplar o’rtasidagi sinonimlikdir: dala ishlari — daladagi ishlar.Kitobni o’qidi — kitob o’qildi.
4)Shartli sinonimlar ma’lum gap yoki matn ichidagina o’zaro sinonim bo’lgan so’zlardir: Nega kerak edi shu chiroy, shu o’t? Shu yoniq yulduzni ko’zga yashirmoq? (H.Olimjon). Bu misoldagi chiroy, o’t va yoniq yulduz so’zlari o’zaro shartli sinonim hisoblanadi.

3.Antonimlar (grekcha: qarama-qarshi nom) — qarama-qarshi tushunchalarni ifodalaydigan so’zlardir.Antonimik juftlikdagi so’zlar faqat bir xil so’z turkumlariga oid bo’ladi: yaxshilik — yomonlik (ot) , uzun — qisqa (sifat), ko’p — oz (ravish).
  Antonimik juft hosil bo’lishi uchun ikkita mustaqil tushuncha ma’no jihatdan o’zaro qarama-qarshi bo’lishi kerak.Fe’llardagi bo’lishli- bo’lishsizlik xususiyati antonimlikni vujudga keltirmaydi.
  Ko’p ma’noli so’zlar har bir ma’nosi bilan ayrim-ayrim so’zlarga antonim bo’lishi mumkin: qattiq yer — yumshoq yer; qattiq (xasis) odam — saxiy odam.Antonimik juftlar ko’chma ma’no ifodalashi mumkin: tunu kun (ravishga ko’chgan), achchiq-chuchuk (otga ko’chgan).
  Bir sinonimik qatordagi antonim so’z sinonimik qatordagi barcha so’zlarga antonim bo’ladi: chiroyli — go’zal — xushro’y — ko’hlik = xunuk, badbashara, ta’viya.
  Antonimlikda uchta belgi bor: 1) shakliy jihatdan har xillik. 2) ma’no jihatdan har xillik 3) ma’nodagi o’zaro zidlik. Ana shu uchta belgiga ega bo’lgan ikkita so’zgina o’zaro antonim bo’lishi mumkin.

4.Paronimlar (ruscha: juft nom) — aytilishi bir-biriga yaqin, ammo yozilishi va ma’nosi har xil bo’lgan so’zlardir.Paronimlar ko’pincha bir tovush bilan bir-biridan farq qiladi: asr — asir, shox — shoh, amr — amir.
  Paronimlar ba’zan og’zaki nutqda, badiiy asarlarda uchraydi.Ular bir so’za turkumga ham, turli so’za turkumlariga ham oid bo’lishi mumkin: zirak (ot) — ziyrak (sifat); asr (ot) — asir (ot).Paronimlarning quyidagi turlari mavjud:
1)Lug’aviy (leksik) paronimlar: shox — shoh, asl — asil, nufuz — nufus, dara — dala, dadil — dalil;
2)Frazeologik paronimlar: joni kirdi (rohatlanmoq) — jon kirdi (tetiklashmoq); og’ziga qaramoq (tinglamoq) — og’ziga qaratmoq (mahliyo qilmoq)
 Paronimiya adabiy me’yor bo’yicha talaffuz etmaslik natijasida yuzaga keladi.

5.Uyadosh so’zlar bir turdagi narsa, belgi, voqea-hodisa,harakat ma’nolarini ifodalaydigan so’zlardir: kiyim turlari: ko’ylak, shim, kostyum, do’ppi; rang turlari: oq,qizil,yashil,sariq; ruhiy holatni bildiruvchi harakat turlari: yig’lamoq, kulmoq, xo’rsinmoq. Uyadosh so’zlarni sinonim so’zlardan farqlash kerak.Sinonimlar bir tushunchaning turli qirralarini ifodalaydi, uyadosh so’zlar esa bir-biriga yaqin tushunchalarni ifodalaydi.

Keyingi mavzu : "O'zbek tili lug'atining boyish manbalari"

3.1 O’zbek tili lug’atining boyish manbalari
 O'zbek tili so’z boyligi hayot, fan,texnika,san’atning taraqqiyoti bilan bog’liq holda yildan-yilga boyib bormoqda.Boyish,asosan,ikki manbaga asoslanadi:
1.O’zbek tilining ichki imkoniyatlari (ichki manba) .Bunda ko’pincha so’z yasash orqali yangi so’zlar hosil qilinadi: sinfdosh,limonzor,namunali,ijarachi,vazirlik,guldasta va b.
Shevalardan so’z olish ham ichki manba hisoblanadi: oyi,bolish,dugona va b.
2.Boshqa tillardan so’z olish (tashqi manba) . O’zbek xalqi qadim zamonlardan buyon boshqa xalqlar bilan aloqada bo’lib kelgan.Bu tilimizda ham aks etgan.O’zbek tiliga boshqa tillardan kirgan quyidagi so’zlarni misol qilib keltirish mumkin:
1.arabcha: kitob,maktab,ma’no,harakat,sanoat,muomala,doim,me’da,a’lo,san’at,ommaviy,oddiy,milliy,abadiy,ammo,biroq,balki lekin,vaholanki (o’zbek tilidagi arabcha so’zlar ko’proq ot va sifat turkumiga tegishli bo’lib, ularning belgilari quyidagil;ardir: ikkita unli yonma-yon keladi; ayirish belgisi ishtirok etadi; ko’pincha yumshoq h tovushi qatnashadi; -iy, -viy qo’shimchalarini olib yasalgan bo’ladi)
2.fors-tojikcha: barg,anor,korxona,nodon,dono,kamtar,tilla,kaptar,dasturxon,datsro’mol,poydevor,poyafzal,darhol,darvoza,do’st,go’sht,sust,past,,g’isht (ko’rinyaptiki, fors-tojikcha so’zlarda poy,dast,dar kabi qismlar qatnashyapti,so’zlar oxirida jarangsiz undoshlardan keyin t tovushi kelyapti)
3.mo’g’ulcha: tuman,navkar,yasovul,yasoq
4.uyg’urcha: manti,lag’mon,manpar
5.xitoycha: choy
6.ruscha: stol,stul,ruchka,samolyot,parovoz,paroxod,pulemyot, per ova b.
Rus tilidan olingan so’zlar orasida asli kelib chiqishi boshqa tillarga xos so’zlar ham bor: buxgalter,soldat,tank,shtab(nemischa), palto,triko (fransuzcha), klub,futbol (inglizcha), tomat,limon (ispancha)
  Boshqa tillardan o’tgan so’zlar olinma (o’zlashma) so’zlar deyiladi.O’zbek tilidan ham boshqa tillarga so’zlar o’tgan: o’rik,anjir,somsa (ruscha: uryuk,injir,samsa).Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yeralash (aralash),utyug (o’ti yo’q) kabi so’zlarning ham rus tiliga o’zbek tilidan o’tganligi isbotlangan.Hozirgi paytda o’zbek tilida ishlatilayotgan bekat so’zi ham yevropa tillarida piket tarzida qo’llanilayotgani fanga ma’lum.So’zlarning kelib chiqishin izohlaydigan lug’atlar etimologik lug’atlar deyiladi.