Abituriyentlarga yordam: ona tilidan tayyorlov kurslari  ( 446273 marta o'qilgan) Chop etish

1 2 3 4 5 6 7 ... 19 B


Robiya  15 Noyabr 2007, 11:36:38

3.2 So’zlarning ishlatilish darajasiga ko’ra guruhlari.
Bu jihatdan tilimizdagi so’zlarni ikkita guruhga bo’lish mumkin:
1.Umumxalq ishlatadigan so’zlar kundalik turmushda hammaning nutqida tez-tez qo’llanadigan so’zlardir: non, suv, bugun, kim, besh, yaxshi, sotdi va boshqalar. Bularni yana faol so’zlar ham deyishadi.Ular tilning asosiy boyligidir.
2.Umumxalq ishlatmaydigan so’zlar turli sabablarga ko’ra kundalik turmushda hammaning nutqida ham tez-tez qo’llanavernaydigan so’zlardir.Bularni yana nofaol so’zlar ham deyishadi.Bu so’zlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
a)atamalar — ilm-fan, texnika, san’atga xos so’zlardir.Bular odatda bir ma’noni bildiradi: urg’u, kesim, undalma va boshqalar.Atamalar ilmiy nutqda qo’llaniladi.
b)Shevaga xos so’zlar — ma’lum hududdagina ishlatilib, faqat shu yerda yashovchi kishilarga tushunarli bo'’gan so'zlardir: xorazmcha momo (buvi), gashir (sabzi), o’jak (buzoq), taxya (do’ppi), secha (chumchuq); farg’onacha shatta (shu yerda), valish (ishkom), paqir (chelak); buxorocha kallapo’sh (do’ppi); toshkentcha ada (ota), doda (buva); Yozuvchilar badiiy asarlarida qahramonlarining qayerlik ekanini, tilidagi xususiyatlarni ko’rsatish uchun ularning nutqida ba’zan shevaga xos so’zlarni ham ishlatadilar.
c) Kasb-hunarga oid so’zlar — ma’lum kasb — hunar egalari ishlatadigan so’zlardir.Tikuvchilik: andoza, angishvona,qatim,bichiq va boshqalar.
d)Eskirib qolgan so’zlar — kundalik hayotda ishlatilmaydigan bo’lib qolgan so’zlardir.Jamiyat to’xtovsiz rivojlanib boradi.Yillar o’tishi bilan mehnat qurollari, kiyim-kechak, uy jihozlarining yangi nusxalari paydo bo’ladi.Eskilarning ba’zilari ishlatilmaydigan bo’lib qoladi.Natijada ularni ifodalovchi so’zlar ham bora-bora juda kam qo’llanadi yoki iste’moldan chiqib ketadi.Eskirgan so’zlar ikki guruhga ajratiladi:
1.tarixiy so’zlar — hozirda mavjud bo’lmagan narsa-hodisalarning iste’moldan butunlay chiqib ketgan nomlaridir: mingboshi, ellikboshi,kanizak,omoch, dodxoh, mumsik, xalfa, "¦
2.arxaik so’zlar hozirda mavjud bo’lgan narsalarning eskirib qolgan atamalaridir.Bunday so’zlar iste’moldan chiqish arafasida turgan, hozirgi tilda sinonimi bo’lgan so’zlardir (qavs ichida hozirgi tildagi sinonimlari berilgan): rayon (tuman), ekspress (tezyurar), oblast (viloyat), vrach (shifokor), xirurg (jarroh), injener (muhandis), redaktor (muharrir), ulus (xalq), "¦
e)yangi paydo bo’lgan so’zlar — fan, texnika va san’atning rivojlanishi bilan tilda yangi paydo bo’lgan tushunchalarning nomlarini ifodalovchi so’zlardir: xokkeychi, limonzor, fermer, teleminora, kompyuter, disket, sayt, chip, shou, debat, "¦
f)jargon so’zlar (fransuzcha jargon — buzilgan til degani) — qiziqishlari,mashg’ulotlari umumiy bo’lgan odamlar tomonidan ishlatiladigan so’zlardir: tish (guruch), ellik olti (ipak), qaychi (revizor), limon (million), "¦
g)argo so’zlar (fransuzcha argot — lahja degani) o’g’rilar, bezorilar, qimorbozlar o’rtasida ishlatiladigan yashirin ma’noli so’zlardir: loy, yakan (barchasi pul ma’nosida), bedana (to’pponcha), zamri (qimirlama), atamri (ishingni davom ettir), shuxer (qoch) , "¦
  So’zlar ishlatilish doirasiga ko’ra  so’zlashuv uslubiga xos so’zlar,kitobiy so’zlar,uslubiy betaraf so’zlar kabi turlarga bo’linadi: metro, ko’o, tuzuk (so’zlashuv uslubi); metropoliten,moviy,durust (kitobiy).
  So’zlashuv uslubida ham, kitobiy uslubda ham ishlatiladigan so’zlar uslubiy betaraf so’zlar hisoblanadi: suv, tog’, bola, xat,"¦


Qayd etilgan


Robiya  15 Noyabr 2007, 11:42:07

3.3 Iboralar.
[/b]  Ikki va undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ko’chma ma’noni ifodalaydigan, ta’sirchanlikka ega bo’lgan til birligi ibora (frazeologik birlik) deyiladi: qo’y og’zidan cho’p olmagan(yuvosh), kapalagi uchib ketdi (qo’rqdi) va h.k.
  Iboralar ahamiyati va qo’llanishi jihatidan odatda so’zga teng keladi.
  Iboralar ko’proq so’zlashuv nutqida va badiiy asarlarda ishlatiladi.Ulardan unumli foydalanish nutqning ta’sirchanligini oshiradi.Til fanining iboralarni o’rganadigan bo’limi frazeologiya deb ataladi.
  Iboralar ba’zan bog’lovchilarga ham sinonim bo’lishi mumkin: Shunga qaramay u kelmadi — Ammo u kelmadi.
  Iboralar o’rtasida ham o’zaro omonimlik, sinonimlik, antonimlik va paronimlik bo’lishi mumkin: Omonim iboralar: dam bermoq (yel haydamoq) — dam bermoq (hordiq bermoq); sinonim iboralar: tegirmonga tushsa butun chiqadi — suvdan quruq chiqadi; antonim iboralar: yerga urmoq — ko’kka ko’tarmoq; paronim iboralar: yuragi tars yorilib ketayozdi (sabr chidami tugamoq) — yuragi qoq yorilayozdi (sevinganidan qattiq hayajonlandi.)


Qayd etilgan


Robiya  15 Noyabr 2007, 11:47:57

3.4. Tasviriy ifoda.
  Narsa-buyumning nomini aniq atamay, uni tasvirlab anglatadigan so’z birikmasi tasviriy ifoda deyiladi: qushlar — qanotli do’stlar; fazogirlar — samo lochinlari; makkajo’xori — dala malikasi; paxta — oq oltin; rassomlar — mo’yqalam sohiblari.Tasviriy ifodalar ham omnimlik,sinonimlik xususiyatlarga ega bo’’lishi mumkin.Omonim tasviriy ifodalar: aql gimnastikasi — 1) matematika; 2) shaxmat.Qora oltin — 1)neft; 2)ko’mir. Sinonim tasviriy ifodalar: g’azal mulkining sultoni va o’zbek tilining asoschisi — Alisher Navoiy; uyg’onish fasli va fasllar kelinchagi — bahor.

3.5. Lug’aviy birliklar haqida ma’lumot.
 
Lug’aviy birlik deganda til;ning lug’at boyligiga kiradigan barcha birliklar nazarda tutiladi.Bunga birinchi navbatda so’z kiradi.So’zga ma’no jihatidan teng keladigan barcha birliklar ham lug’aviy birlik hisoblanadi.Masalan, ibora, tasviriy ifoda, qo’shma so’z, juft so’z, takroriy so’zlar ma’nosi jihatidan so’zga teng.


Qayd etilgan


Robiya  15 Noyabr 2007, 11:55:11

3.6. Lug’atlar va ularning turlari.
 
  Tildagi jamiki so’zlar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi muhim masalalr bilan lug’;atshunoslik shug’illanadi.Mukammal tuzilgan lug’at va so’zliklar u yoki bu tilning boyligini o’zida to’playdi.Lug’atlar qadimdan yaratib kelinadi.Masalan, Mahmud Koshg’ariy tomonidan XI asrda yaratilgan "œDevonu lug’otit turk", XVI asrda usmonli turk tilida yaratilgan "œAbushqa" lug’atlari tarixan bizga ma’lum.Lug’atlar ikki guruhga bo’linadi:
1.Qomusiy lug’atlarda mashhur shaxslar, ilmiy, siyosiy, adabiy hamda ishlab chiqarishga xos tushunchalar, borliqdagi predmetlar, hodisalar haqida ma’lumot beriladi. "œO’zbek milliy ensiklopediyasi", "œSalomatlik ensiklopediyasi", "œU kim, bu nima" kabi lug’atlar shular jumlasidandir.
2.Lingvistik lug’atlar bir tilli va ko’p tilli bo’ladi.Bir tilli lug’atlarga imlo lug’ati (so’zlarni to’g’ri yozishga yordam beradi), chappa (ters) lug’at (so’zlar oxirgi harfi bo’yicha alfavit tartibida joylashtiriladi), orfoepik lug’at (so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga yordam beradi), morfem lug’at (so’zlarni o’zak va qo’shimchalarga ajratishga yordam beradi), o’zlashma so’zlar lug’ati (chet tillardan kirganm so’zlarga ta’rif beriladi), frazeologik lug’at (iboralar lug’ati), terminologik lug’at (ma’lum fan sohasi bo’yicha atamalarga izoh beriladi), izohli lug’atlar (tilda mavjud bo’lgan so’zlarga izoh beriladi).
  1981 yilda yaratilgan "œO’zbek tilining izohli lug’ati" ikki jilddan iboratdir.Bu lug’atda so’zlarning o’z va ko’chma ma’nolari haqida to’liq ma’lumot beriladi.
  Bunday lug’atlar ma’lum bir ijodkor asarlari bo’yicha ham yaratilishi mumkin.Masalan, Alisher Navoiy asarlari uchun yaratilgan 4 tomlik lug’atda 60 000 dan ortiq so’z berilgan.Ko’p tilli lug’atlarga esa tarjima lug’atlari kiradi.

Keyingi mavzu: "Fonetika"

Qayd etilgan


Robiya  22 Noyabr 2007, 14:57:12

4-маъруза

Фонетика сузи фоне — «товуш» деган маънони билдириб, тилнинг товуш томони урганиладиган булим номини билдирида.

4.1 Аутк товушлари ва уларнинг хосил булиши
  Биз гапирганимизда товушларни талаффуз киламиз.Инсон талаффуз киладиган товушлар нутк товушлари дейилади.Аутк товушлари нутк аъзолари иштирокида хосил буладиБуларга куйидагилар киради:
1.Упка
2.Кекирдак
3.Товуш пайчалари
4.Огиз бушлиги
5.Катта ва кичик тил
6.Юмшок ва каттик танглай
7.Юкори ва пастки лаблар
8.Юкори ва пастки тишлар
9.Бурун бушлиги
10.Бугиз бушлиги
 
  Аутк товушларини хосил килишда упкадан чикаётган хаво нафас йули — кекирдак оркали бугизга, ундан огиз бушлиги ёки бурун бушлигига утиб, ташкарига чикади.Аутк товушларини хосил килишда товуш пайлари, лаблар ва тил фаол иштирок стади.

Qayd etilgan


Robiya  22 Noyabr 2007, 14:59:35

4.2 Унли ва ундош товушлар

  Аутк товушлари икки хил: унли товушлар ва ундош товушлар.
  Булар куйидагича фаркланади: 1.Унли товушлар хосил булишида упкадан чикаётган хаво огиз бушлигида хеч кандай тусикка учрамасдан утади, ундош товушларни хосил килишда сса упкадан чткаётган хаво огиз бушлигида турли тусикларга учрайди ва бунинг натижасида шовкин хосил булади. 2.Унлиларни чузиб талаффуз килиш мумкин, ундошларни сса чузиб талаффуз килиб булмайди. 3.Унлилар талаффузида пайчалари албатта титрайди, ундошлар талафузида сса товуш пайчалари титраши хам (жарангли ва сонорларда), тотрамаслиги хам (жарангсизларда) мумкин.
  Ундош товушлар жами 25 та булиб, ёзувда 23 та харф билан ифодаланади: б,в,г,д,ж, (виждон) , ж (жужа), з,й,к,л,м,н,п,р,с,т,ф (араб-форс тили таъсирида пайдо булган) , х,я,ч,ш,к,г,нг (качон).Харфлар сонининг товуш сонидан камлиги куйидагича изохланади: кирилл алифбосидаги ж харфи иккита товушни (жужа ва виждон), н ва г харфлари бирикиб, битта товушни ифодалайди.
  Узбек адабий тилида ундошлар куйидагича гурухларга булинади:
  1.Хосил булиш урнига кура: 
А) Лаб ундошлар: -лаб-лаб: б,п,м
-лаб-тиш: в,ф
Б)Тил ундошлар:-тил олди: д,т,ж,я,ч,ж,з,с,ш,н,л,р,
-тил урта: й
-тил орка: г,к,нг
-чукур тил орка: к (катор), г (гоз), х
В) Бугиз ундоши: х
2.Хосил булиш усулига кура:
А)Лортловчилар:
-соф портовлчилар: б,п,д,т,г,к, к (катор)
-коришик портловчилар: ж,я,ч
Б)Сиргалувчилар: в,ф,ж,з,с,ш,й, г (гоз) ,х, х (хам)
В)Лортловчи-сиргалувчилар:
-бурун товушлари: м,н,нг
-ён товуш: л
-титрок товуш: р
3.Овоз ва шовкинниг иштирокига кура: А)Шовкинлилар:
-жарангли: б,д,г,ж,в,ж,з,й, г (гоз)
-жарангсиз: п,т,к, к(катор),я,ч,ф,с,ш,х, х (хам)
Б)Овоздор (сонорлар): м,н,нг,л,р

  Айрим жарангли ундошлар узларининг жарангсиз жуфтликларига сга: б — п , д — т , ж (коришик) — ч, ж (сиргалувчи,) — ш, з — с, г (гоз) — х.


Qayd etilgan


Robiya  28 Noyabr 2007, 18:37:27

Унли товушлар факат ундан (овоздан) хосил булади.Улар жами 6 та булиб, 10 та харф билан ифодаланади: а, о, у, у (улим), и, с, е, ё, ю, с.Кирилл алифбосидаги е,ё,ю,с, харфлари иккита товушни ифодалайди.
  Унли товушлар куйидагича гурухларга ажратилади:

1.Тилнинг горизонтал харакатига кура:
а) Олд катор : и,с,а
б) Орка катор : у,у (улим), о

2.Тилнинг вертикал харакатига кура:
а) Юкори тор унлилар: и,у
б) Урта кенг унлилар: с, у (улим)
в) Куйи кенг унлилар: а,о

3.Лабларнинг иштирокига кура:
а) Лабланган: у, у (улим), о
б)Лабланмаган: и,с,а


4.3 Товуш узгаришлари
 
Аутк товушлари талаффуз пайтида баъзи узгаришларга учрайди.Булар асосан икки хил булади:

1.Товуш алмашиши:
а) Унлилар: сон — сана; онг — англа; сайла — сайлов
б)Ундошлар: курак — кураги; кетди — кетти; ёзсин — ёссин; танбур — тамбур

2.Товуш тушиши:
а) Унлилар: шахар — шахри; корин — корни; бурун — бурни
б) Ундошлар: мен — менинг; паст — пасай; суст — сусай; келса — кеса

Булардан ташкариб товуш узгаришлариниг сна куйидаги куринишлари мавжуд:
1.Сингармонизм — унли товушларнинг мослашувиб охангдорлиги, уйгунлиги демакдир.Бу ходиса факат туркий тилларда учрайди.Бунга кура сузларнинг олдинги бугинида кандай унли келса, кейинги бугинида хам шундай унли келитши керак:  бурун, курук, узун.

2.Асимилсяис — катор келган нутк товушларининг бир-бирига таъсир килиб, узига мослаштиришдир.Ассимилсяис икки хил булади:
а) прогрессив ассимилсяис олдинги товушнинг кейинги товушни узига ухшатишидир: айтди — айтти, юрак + га — юракка
б)регрессив ассимилсяис кейинги товушнинг  олдинги товушни узига ухшатишидир: йигит+ ча — йгичча, туз+сиз — туссиз.Ассимилсяис тулик ва кисман булиши мумкин: отдан — оттан (тулик), учта — ушта (кисман)

3.Диссимилсяис иккита ухшаш товушнинг ноухшаш булиб колишидир.Диссимилсяис хам икки хил булади:
а)прогрессив: бирорта — биронта
б)регрессив: иттифок — интифок

4.Метатеза ундош товушларнинг урин алмашувидир: тупрок — турпок, айланмаок — айналмок, ёмгир — ёгмир

5.Товуш орттирилиши ходисаси суз бошида, суз уртасида ва суз охирида юз бериши мумкин: стакан — истакан, стол — устал, фикр — фикир, доир — дойир, танк — танка, диск — диска.

Qayd etilgan


Robiya  28 Noyabr 2007, 18:38:44

4.4 Бугин ва унинг турлари.
  Упкадан чикаётган хаво тулкинига бир зарб бериш билан айтиладиган товуш ёки товушлар йигиндиси бугин дейилади: ки — тоб — лар, о — и — ла
  Унли товуш билан тугаган бугин очик, ундош билан тугаган бугин ёпик бугин дейилади.
  Хар бир бугин таркибида унли товуш булиши шарт, демак, суз таркибида нечта унли товуш булса, шунча бугин булади.Бугин таркибида ундошлар катнашмаслиги хам мумкин: у — ка, о — на.Узбек тилида куйидаги бугин шакллари мавжуд:
1.Бир ундошли: от, бу
2.Икки ундошли: ост,нон
3.Уч ундошли: турт,шарт
4.Турт ундошли: спорт,старт
  Бугиннинг амалий ахамисти куйидагиларда намоён булади:

1.Азувга бир сатрга сигмай колган суз кейинги каторга бугин асосида кучирилади
2.Биринчи синф укувчиларини укиш ва ёзишга ургатиш бугин асосида амалга оширилади
3.Шеърий мисраларда бугинлар сони тенг булади


Qayd etilgan


Robiya  28 Noyabr 2007, 18:39:39

4.5 Ургу ва унинг турлари
  Суз бугинларидаги унли товушлардан бирининг ёки гап таркибидаги айрим сузнинг бошкаларига нисбатан кучлирок овоз билан айтилиши ургу дейилади.Ургу ёзувда (‘) белгиси билан белгиланади: бола’, пахта’.
  Ургу икки хил булади:
1.Суз ургуси суз таркибидаги айрим унли товушнинг кучлирок айтилишидир: кала’м — каламдо’н — каламдонда’.Узбек тилида суз ургуси асосан сузнинг охирги бугинига тушади.Аммо суз ургуси биринчи ва иккинчи бугинларга тушадиган сузлар  хам бор: ха’мма, ки’мдир, алба’тта, ха’тто.
  Узлашма сузлардаги ургу тушган  о  унлиси аник талаффуз килинади: футбо’л, волейбо’л.Мото’р, фонта’н, водопрово’д каби сузларнинг ургусиз бугинидаги о  унлиси  а  товушига скин талаффуз килинади.Тра’ктор, до’ктор каби сузларда суз охиридаги ургусиз  о  унлиси  и   унлисига скин талаффуз килинади.
  Ургу суз маъноларини фарклаш учун хам хизмат килади: олма’ (мева) — о’лма (харакат), снги’ (сифат) — с’нги (равиш)
  2.Гап (мантикий,логик,маъно) ургуси гап таркибидаги айрим сузларнинг кучлирок айтилишидир; ургу олган суз хар доим кесим ёнида жойлашади: Бугун мактабга бордим. Мактабга бугун бордим.

Кейинги мавзу: Графика (Азув)

Qayd etilgan


Robiya  05 Dekabr 2007, 14:56:19

5.1 Tovush va harf.
   
  Nutq tovushlari nutqning eng kichik, bo’linmas qismidir. Nutq tovushlarining yozuvdagi shakli harf deb ataladi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz. Harflarni esa ko’ramiz , yozamiz va o’qiymiz. Ma’lum tartibda joylashgan harflar qatori alfavit yoki alifbo deyiladi. Lug’atlarda, turli ro’yxatlarda so’zlar alfavit tartibida joylashtiriladi.
   Kirill yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida 35 harf bor. Shundan 10 tasi unli harf, 25 tasi undosh harf; ayirish va yumshatish belgilari (ъ, ь) tovush bildirmaydi:

Аа(1)  Бб(2)  Вв(3)  Гг(4)  Дд(5)  Ее(6)  Аё(7)  Жж(8)  Зз(9)  Ии(10)  Йй(11)  Кк(12)  Лл(13)  Мм(14)  Ан(15)  Оо(16)  Лп(17)  А р(18)  Сс(19)  Тт(20)  Уу(21)  Фф(22)  Хх(23)  А¦я(24)  Чч(25)  Шш(26)  Аªъ(27)  А¬ь(28)  А­с(29)  Юю(30) Яс(31)  Уу(32)  Кк(33)  Гг(34)  Хх(35).


Qayd etilgan