Abituriyentlarga yordam: ona tilidan tayyorlov kurslari  ( 446199 marta o'qilgan) Chop etish

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 19 B


Robiya  18 Yanvar 2008, 16:11:28

7.6 Qarashlilik shakli haqida.
  Bu shakl — niki qo’shimchasi bilan yasaladi va narsa yoki shaxsning shu qo’shimcha olgan narsa yoki shaxsga tegishli ekanligini bildiradi. Bu shaklning egalik shakllaridan farqlari:
1)egalik ma’nosi shaxs ko’rsata oladi, qarashlilik esa shaxs ko’rsata olmaydi;
2)egalik shakli egalik qo’shimchasini olgan so’z bildirgan narsa yoki shaxsning boshqa biror narsa yoki shaxsga tegishliligini bildiradi, qarashlilik shakli esa biror narsa yoki shaxsning — niki qo’shimchani olgan so’z bildirgan narsa yoki shaxsga tegishliligini, qarashli ekanligini ifodalaydi.
 
Egalik va qarashlilik qo’shimchalari bir otga baravar qo’shilishi mumkin: kitob ukamniki. Qarashlilik shaklidagi so’z qarashli bo’lgan so’z ifodalagan so’z bilan birga qo’llansa, doim kesim vazifasida keladi. Ba’zan qarashli bo’lgan narsani bildiruvchi so’z qo’llanmasligi mumkin. — niki qo’shimchasi otdan tashqari olmosh va otlashgan so’zlarga ham qo’shilishi mumkin: bizniki, ikkinchisiniki, boshqasiniki, kelganniki. Bu qo’shimcha ko’plik, egalik, hurmat ifodalovchi qo’shimchalardan keyin, kelishik qo’shimchasidan oldin qo’shiladi

Qayd etilgan


Robiya  18 Yanvar 2008, 16:12:12

7.7 Kichraytirish, hurmatlash va erkalash otlari.
  Nutqimizda kichraytirish, hurmatlash va erkalash otlari ham qo’llanadi. Bunday otlar kichraytirish, ba’zan esa ham kichraytirish, ham erkalash ma’nolarini anglatadigan quyidagi qo’shimchalar bilan yasaladi:

- cha:                                                               Kitobcha, uycha, ro’molcha.
- choq, - chak, - chiq:                                      qo’zichoq, kelinchak, qopchiq
- (a)loq:                                                           qizaloq, bo’taloq.
- jon:                                                                ukajon, rahimjon.
- xon:                                                               Odilxon, Salimxon
- oy:                                                                  Malikaoy, Qunduzoy

- jon, - oy, - xon qo’shimchalari hamma vaqt erkalash ma’nosida emas, o’z mustaqil ma’nosida, ya’ni ot sifatida ham qo’llanadi: Mol achchig’i, jon achchig’i. Ko’kda to’lin oy suzmoqda. Anvar xon huzuriga chiqib ketdi.


Qayd etilgan


Robiya  24 Yanvar 2008, 12:12:13

Yasovchi  qo’shimchalar bilan ot yasash
(morfologik yoki affiksatsiya usuli).
   Ot yasovchi qo’shimchalar o’zak bilan birikkan holda quyidagi ma’nolarni bildiruvchi otlar yasaydi.1.Shaxs otlari.2.Narsa — buyum otlari.3.O’rin — joy otlari.4.Mavhum otlar.

1.Shaxs oti yasovchi qo’shimchalar.
   
                -chi:                                                       suvchi,sportchi,navbatchi.
   -dosh. :                                                  sinfdosh, suhbatdosh.
   -kor (-kar, -gar, -gor )                            paxtakor,talabgor,miskor,zargar.
   -kash:                                                     aravakash.
   -dor:                                                       chorvador,amaldor
               - bon:                                                    saroybon,darvozabon
   -boz:                                                      dorboz,askiyaboz
   -paz:                                                      oshpaz,mantipaz
   -xon:                                                      gazetxon,kitobxon
   -shunos:                                                 tilshunos,zarshunos
   -do’z:                                                     gilamdo’z,etikdo’z
   -soz:                                                       soatsoz,aravasoz
   -xo’r:                                                     choyxo’r,qimizxo’r
   -parast:                                                 shaxsiyatparast,amalparast
   -go’y:                                                   duogo’y
   -furush:                                                mevafurush,chitfurush
   -vachcha;                                             tog’avachcha,amakivachcha
   -(u)vchi:                                               yozuvchi,uchuvchi
   -(o)vchi:                                                tinglovchi,o’quvchi
   -ham-:                                                   hamsuhbat,hamyurt
   -sil:                                                       yo’qsil,(arxaik)

Qayd etilgan


Robiya  24 Yanvar 2008, 12:14:24

2.Narsa-buyum otlari yasovchi qo’shimchalar:

-gich(-kich,-qich,-g’ich):                              tishkovlagish,ko’rsatgich,qisqich,   -gi(-ki,-qi,-g’i,-g’u)                             supurgi,tepki,chalg’i, tuyg’u.
-k, -ak:                                                 kurak, pirpirak,varrak.
-q, -oq:                                                 tara+q — taroq,bo’ya+q — bo’yoq.
-iq, -ik:                                                 chopiq,topshiriq,teshik
-uq:                                                         uchuq,yutuq.
-ma:                                                         to’qima,bo’g’ma,bosma
-m,-im:                                                    to’plam,kiyim,tishlam
-um:                                                         unum,yutum,uy+um-uyum
-don:                                                        qalamdon,tuzdon
-noma:                                                      taklifnoma
-qin, (-qun, -g’in, -g’un):                         to’lqin, yong’in, uchqun,
- in(-un, -on):                                         yig’in, tugun, to’zon
- (i) indi:                                                   chirindi, cho’kindi
- machoq:                                              bekinmachoq, tortishmachoq
- (i) sh:                                                 qurilish, turlanish
- (u) v, (o)v:                                         yozuv, saylov
- ak (oq):                                             qarsak, qaldiroq, varrak
- ildoq:                                               shaqildoq
-a:                                                     sharshara, jizza
- os:                                                  chuvvos, gulduros
- chilik:                                               dehqonchilik, urug’chilik
- poya:                                            bedapoya, g’ozapoya
- qoq(-kak, -gak):                            botqoq, eshkak, ilgak
-dak (-doq):                                      yugurdak, qovurdoq
- chiq:                                              yopinchiq
- chiq:                                              yopinchiq,suyanchiq
- chak:                                            burchak, kemirchak
- iz:                                                 bo’g’iz
-miq:                                             bulamiq
- t (-it, -at, -ot):                             chiqit, o’lat, ko’chat, sizot
- mish:                                          o’tmish, qilmish
- kilik (-gilik):                                    ichkilik, ko’rgilik
- moq (- mak):                                quymoq, chertmak
- cha:                                           qizilcha, olacha
- ka:                                             yo’lka


Qayd etilgan


Robiya  24 Yanvar 2008, 12:15:15

3. O’rin — joy otlari yasovchi qo’shimchalar:

- zor:                      gulzor, paxtazor, olmazor
- iston:                O’zbekiston, guliston
- loq:                 o’tloq, toshloq
- goh:                    saylgoh, o’yinchoq
- xona:                   oshxona, choyxona
- obod:                   Yunusobod, Yangiobod

4. Mavhum ot yasovchi qo’shimchalar:

- lik:                        bolalik, mustaqillik, do’stlik, birlik
- liq:                       otaliq, borliq
- ch:                       sevinch, quvonch, tayanch
- garchilik:              odamgarchilik
- sh (-ish):              qurilish, emlash
- v (-uv):                undov, uquv
- i:                         suyunchi.

Qayd etilgan


Robiya  29 Yanvar 2008, 12:15:59

7.8.3. So’zlarni qo’shib,juftlab,bog’lab ot yasash (sintaktik yoki kompozitsiya usuli).
Bunda qo’shma va juft otlar yasaladi. Qo’shma otlar quyidagicha:
1)ot bilan otdan: otquloq,qo’llari:
2)sifat bilan otdan: ko’ksulton,xamtok;
3)ot bilan otdan: gulbgor oshko’k;
4)son bilan otdan: mingoyoq,qirqog’ayni,uchburchak;
5)ot bilan fe’ldan: o’rinbosar,beshiktervatar;
6) fe’l bilan fe’ldan: iskabtopar, olibsotar. Biror belgisiga ko’ra atalgan joy nomlari ko’pincha qo’shma ot orqali ifodalanadi: Oqtepa, To’ytepa, Uchqo’rg’on.
  Qo’shma otlar qismlarining munosabatlari quyidagi ko’rinishlarda bo’ladi:
1.Sifatlovchi — sifatlanmish birikmasi shaklida: ko’ksulton, itbaliq.
2.Qaratqich — qaralmish birikmasi shaklida: bilaguzuk, otquloq.
3.To’ldiruvchi — to’ldirilmish birikmasi shaklida: o’rinbosar, beshiktervatar, dunyoqarash .
4.Hol- hollanmish birikmasi shaklida: beshotar, iskabtopar (chivin)        
5.Ega — kesim birikmasi shaklida: go’shtkuydi (marosim)
6.Kesim-undalma shaklida: urto’qmoq, ochildasturxon.
  Quyidagi qo’shma otlar qo’shib yoziladi:
1)qismlari turdosh otlardan iborat bo’lib, bir urg’u bilan aytiladigan narsa-buyum nomlari: gulko’rpa, oshqozon, o’qilon, tutmayiz, oshko’k.
2)Ot bilan —ar qo’shimchali feldan yasalgan qo’shma otlar: otboqar.
3)Ikkinchi qismi turdosh bo’lgan geografik nomlar: Sirdaryo, Oqtepa.Ikkinchi qismi e, yo, yu, ya harfi bilan boshlangan otlar ajratib yoziladi: yer yong’oq, eshak yemi, qozon yuvg’ich.
  Bulardan tashqari, ruscha baynalminal so’zlar ishtirokida yasalgan qo’shma otlar ham o’zbek tilida mavjud: bronepoyezd, aviabo’linma, avtoyo’l, kinoqissa.

Qayd etilgan


Robiya  29 Yanvar 2008, 12:17:16

Juft otlar quyidagicha yasaladi:
1)bir-biriga yaqin ma’noli so’zlardan: uy-joy, oyoq-qo’l.
2)Sinonim so’zlardan kuch-quvvat, oziq-ovqat, baxt-saodat.
3)Antonimlaradan: yosh-qari, ost-ust.
4)Butun-bo’lak ma’nosini ifodalovchi so’zlardan: tog’-tosh, idish-tovoq, gap-so’z, oy-kun.
   Har doim ham ikkita otning juftlanishidan yangi ot yasalavermaydi. Juft so’zning turkumiy qismlarining qaysi turkumdan ekanligiga qarab emas, balki juft so’zning butunligicha qanday ma’no anglatishiga qarab aniqlash kerak bo’ladi. Shu jihatdan qaraganda, quyidagi turkum so’zlar juftlanib, ot yasaladi:

1. Ot:     yor-birodar, to’y-tomosha.
2. Sifat:       oq-qora, issiq-sovuq.
3. Ravish:         kam-ko’st.
4. Sof fe’l:       ur-yiqit, keldi-ketdi.
5. Fe’lning harakat nomi shakli:       yurish-turish, yozuv-chizuv.
6. Taqlidiy so’zlar:        adi-badi, qiy-chuv.
   Juft otlar qismlarining qaysi tilga mansubligi jihatidan quyidagi turlarga bo’linadi:

1. O’zbekcha — o’zbekcha:     ot-ulov, ko’rpa-yostiq
2. O’zbekcha-arabcha:            kuch-quvvat, o’y-xayol.
3. O’zbekcha-tojikcha:            tuz-namak.
4. O’zbekcha-ruscha:               kissa-karmon.
5. Arabcha-arabcha:                 hisob-kitob.
6. Tojikcha-o’zbekcha:             savdo-sotiq           


Qayd etilgan


Robiya  29 Yanvar 2008, 12:18:47

7.8.3. So’zlarni qisqartirib ot yasash (abbreviatsiya usuli
)

Qisqartma otlarning yasalishi:
1)So’zlarning birinchi harfidan: Birlashgan Millatlar Tashkiloti — BMT, Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi — MDH;
2)Birinchi so’zning bosh qismini va boshqa so’zlarning birinchi harfini olish bilan: O’zbekiston Milliy universiteti — O’zMU.
3)So’zlarning bosh qismidan: ijroiya qo’mitasi — ijroqo’m;
4)Aralash yo’l bilan: pedkengash.

Qayd etilgan


Robiya  29 Yanvar 2008, 12:21:07

7.8.4. Turkumdan turkumga ko’chish vositasida ot yasalaishi (semantik usul).

1)siftadan otga ko’chish: o’g’il (bola), qiz (bola), ayol (kishi), chol (odam);
2)fe’ldan otga ko’chish: kelajak (O’zbekiston kelajagi buyuk davlatdir);
3)juft fe’llar otga ko’chadi: keldi — ketdi, oldi — sotdi, qo’ydi — chiqdi.

Qayd etilgan


Robiya  29 Yanvar 2008, 12:25:17

7.8.5. So’zlarni takrorlash yordamida ot yasash.

Lik — lik (ko’kat turi), pat — pat (motosikl), bog’cha — bog’cha (o’yin), yugur — yugur (shoshilish), biyovbiyov (qush), shaqshaq (qush).



Qayd etilgan