Tarix va iqtisodga oid asarlari
  Tarixi muluki Ajam (Ajam shohlari tarixi,1488) qisqa tarix bolib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan Tarixi Tabariy, Shohnoma asarlarini mantiqan toldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning songgi vakili Yazdi Shahriyorgacha bolgan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi.
  Tarixi anbiyo va hukamo (Paygambarlar va hakimlar tarixi, 1485-1498) asarining birinchi bolimida Qissasul-anbiyolar ananalarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Yaqub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi paygambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning Hukamo zikrida deb nomlangan ikkinchi bolimida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishogurs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.
  Vaqfiya (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablagi evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yonalishda madrasa va xonaqohlarda ornatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy oz ixtiyoridagi mablaglar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va boglarni sanab otdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini organish uchun ham muhim hujjatli manbadir.
Tarix va iqtisodiy yonalishdagi asarlari N.Veselovskiy, Yakubovskiy, Ya.Gulomov, V.Zohidov, B.Ahmedov kabi olimlar tomonidan organilgan. 

 

Arab va fors tillaridagi asarlari
 

   Alisher Navoiy fors tilida yozgan sherlari asosida Devoni Foniy tuzilgan bolib, uning muqaddimasida Sittai zaruriya (Olti zarurat) va Fusuli arbaa (Tort fasl) forsiy qasidalari majmualari berilgan.
   Sittai zaruriya toplamidagi qasidalar Ruhul-quds (Muqaddas ruh), Aynul-hayot (Hayot chashmasi), Tuhfatul-afkor (Fikrlar tuhfasi), Qutul-qulub (Qalbdar gizosi), Minhojun-najot (Qutilish yoli), Nasimul-xuld (Jannat nasimi) kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan.
   "Fusuli arbaa"da Sulton Husayn Boyqaro madhidan song Bahor, Saraton, Xazon (Kuz) va Day (Qish) vasfidan iborat.
   Muammo janri qoidalariga bagishlangan Mufradot (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz sheriyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. Muammo va uni ifodalangan janrlar ruboiy, qita, tuyuq, ayrim hollarda gazal munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini orgatish barobarida 121 ta misol keltirdi.
Navoiyning arab tilida Sabatul-abhur (Yetti dengiz) nomli diniy-tasavvufiy ruhda lug'at xarakteridagi asar yozgani malum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada organilmagan. Alisher Navoiyning fors tilidagi merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltaeva tomonidan organilgan.
   Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat manaviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam orin oldi. Mustaqil Ozbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga kotarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, Ozbekiston Davlat mukofoti, ORFA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, Ozbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-marifiy muassasalar, jamoa xojaliklari ulug shoir nomi bilan ataladi.
 

Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasig'a panja urmoq.
Kerak sher ollida ham sheri jangi,
Agar sher o'lmasa, bori palangi. 
 
Xamsachilik tarixidan
   Navoiyning epik asarlari deyilganda birinchi navbatta ko'z oldimga "œXamsa" keladi.Xamsa beshlik demakdir Binobarin, u besh mustaqil dostondan tashlkil topgan va xar bir doston ma'lum bir mavzu voqeani keng va atroflicha masnaviy yo'li bilan yoritib beradi. Sharq adabiyotida birinchi bo'lib Xamsachilikni boshlab bergan kishi buyuk Ozarbayjon shoiri Nizomiddin Ganjaviydir. U 1173-1179-yilllar oralig'ida Arzinjon hokimi Faxriddin Baxromshohga bag'ishlab, "Maxzan ul asror" (Sirlar xazinasi) nomli pandnoma —nasihatnoma yozadi, 1180-1181-yillarda Iroq xukmdori To'g'rul IIning iltimosiga ko'ra muxabbat va qahramonlikni ifodalovchi "œXusraf va Shirin "œdostonini yaratadi. Sharq adabiyotida hamsachilik an'anasi paydo bo'ldi. Shunga ko'ra har bir asar "œXamsa"œ deb atalmog'i uchun: 1- u besh dostondan tashkil topmog'i.2- birinchi doston albatta pand nasixat ruhidagi tarixiy, axloqiy, falsafiy bo'lmog'I 3-dan Husraf va Shirin mojorolariga bag'ishlanmog'i.4- uchunchi doston Layli va Majnu muhabbatini mavzu qilib olmog'i 5- to'rtinchi doston Baxrom beshinchi doston Iskandar haqida yozilmog'i shart edi.

   Navoiy "œXamsa"si XV asrdagi xalqimiz ma'naviy taraqqiyotining ko'zgusi bo'lib, unda o'sha davrning ijtimoiy turmushu,xalqning farovon urf-odatlari din-diyonat,axloq-odob haqidagi qarashlari o'z aksini topgan. Navoiy "œXamsa" si yaxli asardir. Buyuk shoir unda zamonasining barch dolzarb masalalarini qalamga oladi. Ularga javob izlaydi. Har besh doston bir-biri bilan ich-ichidan mustahkam bog'langan. Masalan: "œHayrat ul- abror" da shoir umr va uning mazmunini, jamiyat va inson, tabiat va inson kabi savollarni qo'ysa keyingi dostonlarda muayyam taqdirlar voqealar visolida ularni ochishga harakat qiladi.

 
 
 

Ziynat aro ravzaiy rizvondir ul,
       Ravzani qo'y, mulki Xurosondir ul 
 
Xayrat ul-abror



   Navoiy davr an'anasiga rioya qilgan holda boshqa asralari singari dostonlariga ham arabcha nom berdi va "œXamsa" dagi birinchi dostonni "œHayrat ul-abror"œ deb atadi. U bugungi o'zbek tilida "œYaxshi kishilarning hayratlanishi"œ degan ma'noni beradi. Dostonning xajmi 3988bayt bo'lib 64 bob, 20 ta maqolatdan tashkil topgan. U aruzning sari baxrida yozilgan. Asar an'anaviy muqaddima "œXamd" va "œNa't"œ bilan boshlanadi. "œXamd"da ollohning maqtovi sifatlari, "œNa't" da payg'ambarimiz madhi beriladi. Navoiyning dunyo haqidagi qarashlari shu muqaddimada o'z aksini topgan. Uningcha dunyoning boshi ham oxiri ham, yaratuvchi ham, kuzatuvchi ham ollohdir.

   Ikki bob ustozlar ta'rifiga bag'shlangan. Ikki bob va undagi ma'no haqida. So'ng Husayin Bayqaro haqida, ulug' pirlari Bahavuddin Naqishband, Xo'ja Axrorga bag'ishlovlar keladi. Nixoyat 22-bobda maqolat bilan boshlanadi. Birinchi maqolat Islom haqida ikkinchi maqolat Imom haqida, uchunchi maqolar shoxlar haqida. Maqolat oxirida Shox G'oziy hikoyat beriladi. Dostondagi bir qator odob-axloq maqolatlari beriladi. Chunonchi beshinchi maqolat Karam haqida. Karamning ma'nosi keng. U mehr-marhamat ko'rsatish, sahiylik qilish, exson etish kabilarni anglatadi. Sahiylik insondagi xislatlarning ung ulug'i, baxillik eng tubanligi. Biroq har narsaning ham me'yori bor. Ortiqcha sahiylik isrofdir. Isrof esa baxillik bilan barobar. Qolaversa, xar qanday saxiylik xam ma'lum tartib bor. Masalan:faqat dovrug' uchungina mol dunyo sovurmoq saxiylikdan emas, xatto aqldan ham emas. Bu davrda yashab ijod qilgan shoirlar va allomalr "Ahsanahu-akzabahu" (eng yaxshi sher — eng yolg'onshe'rdir"deb qaraganlar .Nizomiy Ganjaviyningf "Maxzan ul-asror"ga 40 dan ortiq nazira yozilgan, Shundan uchtasigina chig'atoy tilida. Shuning bittasi mana shu "Xayrat ul abror" bo'ldi
 
 

                                    Nedur ahvoling ey zori g'aribim,
                                    Visolim davlatidin benasibim.
                                    Chekardin g'am togin holing nechukdur,
                                    Bu yukdin jismi chun noling nechukdur. 
 
Farhod va Shirin

   Alisher Navoiyning mukammal inson haqidagi orzu-o'ylari"Xamsa"ning ikkinchi dostonida Farhod timsolida o'z aksini topgan. Bu mavzu aslida eski bo'lib, muayyan tarixiy shaxslarga borib bog'langan. U ilgari ko'proq "Xusraf va Shirin shaklida mashhur edi. 590-yilda taxtga chiqib 628-yilda o'ldirilgan Eron shohi Xusraf Parvezning go'zal Shiringa bo'lgan muhabbati ko'pgina tarixiy asarlarda qayd etilgan Nizomiyda tasvirlanishicha Xusrab Eron shohi Xurmuzning tilab olgan o'g'li bo'lgan. Xusrafga Shirin haqidagi ma'lumotni yaqin do'stlaridan biri Shobur yetqizadi. Bu Nizomiyning "Xusraf va Shirin"dan.

   Navoiy "Xusraf va Shirin"dagi yaratuvchilik va sevgi dostonini Sharq dostoni deb atagan. Ishning ikki inson hayotining mazmum-mohiyati deb hisoblaydi. Bu ishq shunchaki ish emas,balki ilohiy ishqdir. Navoiyda bu ikki tushunchani bir-biridan ajratib olish mushkul. Ko'pincha ularning biri ikkinchisidan farqli va bir-birini to'ldirib boradi. Shoir bunga muqaddimadayoq ishora qiladi. Navoiy "Farxod va Shirin" muqaddimasida uning ismini tilga oladi. Asarda Farhodning g'am-alam o'z bag'riga oladi. Buni ko'rgan otasi unga to'rt fasilga bag'ishlab qasrlar qurib beradi. Har faslga mos shohona bazlar boshlanadi. Biroq Farhodda o'zgarish bo'lmaydi. Uning o'zgarishi uchun otasi taxtni ham in'om atadi. Farxod va Shirin dostonida tasvirlangan voqeaning jazibadorligiga ko'ra ham e'toroz bilan,yozilganligi jihatidam ham yozma dostochilig'imizning eng go'zal na'munalaridan bo'lib qoladi. Ayniqsa dostondagisuvsiz joylarga suv chiqarish bilan bog'liq voqealar xalqimizning asriy orzulariga hamoxang tushganligi uchun bu asarning xalq orasida shuxrati nixoyat kattadir.

   "Farxod va Shirin", nomlari qo'yilgan joylar, manzillar ko'payib boradi. Farhod va Shirin dostoni shu mavzuda yozilgan asarlar singaridir. Asarning oxiriga Farhod ota —onasiga yuksak hayotsevarlik tuyg'ularini namoish etib, vafot etadi.
 
 

                                    Sensizki g'anim dame kam ermas,
                                    Sendin gar emas ko'p, oz ham ermas.
                                    Sen tortibon ohi otasholud,
                                    Men o't yoqibon chiqar mayin dud. 
 
Layli va Majnun
 

   Sharq adabiyotida sevgi haqidagi bitilgan dostonlar orasida "œLayli va Majnun" day dardli va g'amginlini topib bo'lmaydi. U naqadar g'amgin bo'lsa shu qadar shuxrat topgan. Uni mutaxassilar G'arbdagi "œRomeo va Juleta" dan ham mashhurroq hisoblaydi. Bu qissa qanchalik g'amgin va mashhura bo'lsa shunchali qadimiy hamdir. Ushbu mavzuda adabiyot olamida salkam XIII-asrdan buyon she'r va doston bitilib keladi. Qissaning kelib chiqish man'bai qadim arablar hayoti bilan bog'liq voqealarga borib taqladi. Majnunni ba'zilar tarixiy shaxs asl ismi: Qays ibn Mulavvax yoshligidan tuya boqib yurganda amakisining qizini sevib qolgan shaxs desa, ikkinchi bir fikrlar u to'qima obroz deyishadi. Navoiyning "Layli va Majnuni"da ruhiyat tasviriga alohida e'tibor berilgan. Asar voqeasi xaybatli tun tas'viri bilan boshlangan. "layli" degani ham "tun" degani.

   Dostonning eng ta'sirchan joylaridan biri Majnuning ka'baga olib borilishidir. Dostonning oxirida "Ish ta'rifi"da degan bob keladi.Shoir unda Layli va Majnun taqdirida afsonaga o'rab berilgan mazmumnni sharxlaydi. Navoiyning "Layli va Majnunni" mazkur syujetning ishlanish tarixida alohida bir bosqich bo'lib qoldi. Navoiyga yuksak baxo berdi. Qissa xalqimiz orasida keng yoyildi. U haqida xalq dostoni maydonga keldi. Fozil Yo'ldosh o'g'li tilidan yozib olinib,nashr etilgan shu nomdagi doston bunga misoldir.
 
 

Ishq ila shohlig' muvofiq emas,
                                    Isq lofida shoh sodiq emas.
 
Sab'ai — sayyor
 

   "Sabbai sayyor" xamsaning to'rtinchi dostoni bo'lib, ishqiy sarguzast harakteridadir. Asarning bosh qahramoni Baxrom. Baxrom sharqda Mars yulduzining nomi. Arabchasi- Mirrix. Baxrom ko'pincha jangu jadallar, fitna yog'monlar timsoli sifatida keladi. Tarixchilar bun omni Eronning sosoniy hukmdoru BaraxxonV (420-438-yillarda podsholik qilgan) bilan bog'laydilar Xalq orasida Baxrom"Go'r" laqbi bilan mashhur bo'lgan. Go'r deb qulonni aytganlar Baxromni dastlab Firdavsiy o'z "œShohnoma"sida tasvirlagan. "œSabbai sayyor" 38bob, 5000 baytdan iborat bo'lib, asar voqealari 12-bobdan bosh;langan. Baxrom yeti iqlim shohi. Ovda uni izlab kelayotgan Moniyni uchratadi. Moniy Xitoylik bir savdogarning g'ozal qizini Dilorom haqida habar beradi. Dostonda Baxrom go'rDilorom bilan birga bo'ladi. Baxrom uni juda sevadi. Dilorom bilan birga ovga borganida mast holatida uni o'ldirib, Sahroi kabrga tashlab yuborishini buyuradi. Bunig sababi asarning o'zida berilgan. Mastlikdan qaytgandan so'ng Baxrom nima qilib qo'yganini o'ylab kanizlaridan so'raydi va uni topib kelishini buyuradi. Sahroi kabrda Diloromni topa olmagan kanizlari, uni biron-bir yirtqich hayvon yeb ketgan deb gumon qiladi. Shundan so'ng Baxromni g'am alam egallaydi. Diloromni esa shu sahrodan Xorazm yurtiga ketayotgan savdogarlar bilan qo'shilib ketadi va u yerda barcha dardlarini bir insonga aytib beradi. Baxrom kamalak rangiga moslab "œYettita qasr" qurdiradi. Birinchi qasr qora narsalar,qorong'u. Oxirgisi oq- narsalarning pokligini bildirib yaxshilikga yetaklaydi. Baxrom yettinchi qasrda Dilorom haqida eshitib uni topdirib keladi va ular yana birgalikda ovga chiqishadi. Ular bitta kiyikning orqasidan quvib, balchiqqa botgan,chakalakzorga kirib,hammalarini balchiq yutib ketadi. Sabbai Sayyor yeti sayyora degan ma'noni bildiradi. Sabbai- sayyor dostoni barchaga birdek ma'lum.
 
 

                                    Birovkim, anga himmat o'ldi baland,
                                    Erur olam ahli aro arjumand.                 
 
Saddi Iskandariy

   "œSaddi Iskandariy" G'arb-u Sharq dagi eng mashhur siymolardan jahongir Iskandarga bag'ishlangan bo'lib, "œXamsa" ning yakunlovchi dostonidir. Iskandar taruixiy shaxs bo'lib Aleksandr Makedonskiy (356-323) ning sharqcha nomidir. Navoiy Iskandar haqidagi kitoblarda uning odamxo'r ajiylardan saqlanish uchun ulkan bir devor qardirgani aytiladi. Bu devorni tarixan qay darajada aniq va to'g'riligi haqida bir narsa deyish qiyin. Lekin uning katta rasmiy ma'nosi bor U ezgulik va yorug'lik o'rtasida devor. Bu devorni barcha xalqlar birgalashib quradilar. Navoiy shu tariqa Iskandarning jahongirligiga emas, inson parvarligiga diqqatni qaratadi.

   "œSaddi Iskandariy" Navoiy "œXamsa" sida eng yirik dostondir. U 89-bob, 7215 baytdan tashkil topgan. Asar voqealari Iskandarning tug'ilishidan boshlanadi. Iskandarning nasl-nasabi borasida antiq zamonlardan buyon olimlar turlicha fikrlar bildiradi. Ba'zilar uni Eron shohi DoroIIning o'g'li deb ko'rsatadilar, ba'zilar esa Misr fir'afvinlarga olib borib bog'laydi.

 
 
 

                              Haq yo'lida kim senga bir harf o'qitmish ranj ila,
                              Aylamak oson emas oning haqqin ming ganj ila. 
 
Muqaddima

   Alisher Navoiy o'zbek mumtoz adabiyotining yorqin namoyondasi hisoblanadi. Navoiy yashagan davrda ham Navoiydan keyin ham Navoiydek barakali ijod qilgan shaxsni hali adabiyot olami ko'rgan emas. Navoiyning ijodi o'zining serqirralariga ma'nodorligi bilan ajralib turadi. Shoirning yozgan asarlari biz uchun har doim hayot maktabini o'taydi. Navoiy shuning uchun boshlangich sinflarda ham, yuqori sinflarning barchasida ham bir -bir o'rganiladi. O'quvchilar ham birdek Navoiy hayoti va ijodini o'rganishiga qiziqishi kuchli. Shuning uchun biz o'quvchilar bilan hamkorlikda ushbu saytni yaratdik. Bu saytda o'quvchilar Navoiy hayoti va ijodi uning lirik asarlari nasriy asarlari va "œXamsa" dostoni haqida yetarli ma'lumotlarni va bilimlarini atroflicha kengaytiradilar. Shoirning lirik asarlari ayniqsa g'azaliyoti o'quvchilarni o'ziga maftun qiladi. Navoiy yozgan asarlarining bahosi o'z davrida ham, undan keyingi davrda ham juda yuqori o'rin tutadi. Shoir o'sha paytdayoq bashorat qilgan. Zamondoshlari ham Navoiyning qalami o'tkir shoir sifatida tan berganlar.Zero Navoiy shunga arzigulik adib edi. Biz uni davlat va jamoat arbobi sifatida ham qilgan ishlarini tilga olmay iloji yo'q. Navoiyning qilgan savob amallari xalqqa, kambag'al bechoralarga qilgan yaxshiliklarining ham cheksiz-chegarasiz.

   Shoir o'zi aytgandek:


Odami ersang demagin odami
Onikim yo'q xalq g'amidin g'ami.

   U o'zining asarlarida xalq manfaatini ko'zlash g'oyalarini ilgari surgan. Xalq to'q, farovon yashashi uchun podsho adolatli bo'lmog'i lozim deb o'ylagan va shuning uchun sulton Husayn Boyqaroni har doim adolat sari yetaklashga harakat qilgan. Umuman olganda Navoiyni

   Xusayn Boyqaro bilan munosabatlari do'st, hamfikr tarzda kechgan. Bu o'rinda ham Navoiyning xizmatlari beqiyos u kelajak avlodlar o'rnak olishga arzigulik badiy asarlar qoldirgan biz o'quvchilar uni har doim o'qib o'rganib yuraylik.
 
 

O'n sakkiz yosh hayratlari
O`n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim o`n sakkiz yoshindadur.

Desa bo`lg`aykim, yana ham o`n sakkiz yil husni bor,
O`n sakkiz yoshina muncha fitnakim boshinadur.

O`n sakkiz yil dema, yuz sakson yil o`lsa, uldurur,
Husn shohi, ul balolarkim, ko`zu qoshinadur.

Hayrat etmon husni naqshidaki, har hayratki, bor,
Barchasi ezid taolo sun`i naqqoshinadur.

Tan anga siymu ichina tosh muzmar ko`nglidin,
Aqlg`a yuz hayrat, ul oyning ichu toshinadur.

May ketur, ey mug`ki, yuz hayrat aro qolmish Masih,
Bul ajablarkim, bu eski dayr xuffoshindadur.

To Navoiy to`kti ul oy furqatidin bahri ashk,
Har qachon boqsang, quyosh aksi aning yoshindadur.