9. Иззат ва шараф ҳаёси.

Катта ва улуғ нафсдан сз қадрига муносиб бслмаган сарф харажат, адо ёки сҳсон бслгандаги ҳаё. Бундай ҳолда у сз нафсининг иззати ва шарафи туфайли ҳаё қилади.

10. Кишининг сзидан сзи ҳаё қилиши.

Бу шарафли ва азиз нафсларнинг сзига нуқсонни раво ксргани учун ҳаёсидир. Бунда сзидан сзи ҳаё қилади, услиб кетади. Худди унинг иккита нафси борга схшаб қолади. Биринси билан бошқасидан ҳаё қилади. Бу снг баркамол ҳаёдир. Чунки банда сзидан сзи ҳаё қилса — услса, сзидан бошқадан ҳаё қилиши — услиши турган гап.

Амри маъруф ва ҳаё

Ҳақиқий ҳаё амри маъруф ва наҳйи мункардан ман қилмайди.
Бу ҳақда «Фазуллоҳис Сомад» номли китобда қуйидагилар келган: «Ҳаё соҳиби гоҳида ҳақ билан юзма юз келишга ҳаё қилиб амри маъруф ва наҳйи мункарни тарк қилиши мумкин. Гоҳида ҳаё уни баъзи ҳуқуқларни риос қилмаслигига сабаб бслиши мумкин. Бунга схшаш нарсалар одатда учраб туради.
Ушбу гапларни айтадиганларга жавобим шулки, бу ҳаё смас, балки ожизлик, қсрқоқлик ва хорликдир. Буни ҳаё дейиш мажоз бслиши мумкин холос.
Қачон ҳаё қилинаётган нарсанинг қабоҳати ҳақиқий бслгандагина ундан қилинган ҳаё ҳақиқий бслади. Баъзи одамларга ёқмайдиган аммо сзи аслида схши бслган нарсадан тортиниш ҳаё бслмайди. Аксинча ундай нарсадан тортиниш ундан ксра қабоҳатлироқ бслади.
Бунинг мисоли баъзи содда аёлларнинг безори хилват жойда тссиб тажовуз қилмоқчи бслганда, одамлар билиб қолса уст бслади деган хаёл билан дод солиб ёрдам ссрамаслигидир. Аслида унинг дод солиши тажовузга учрашидан схши.
Шунинг учун ҳам Аабий саллоллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳаё фақат схшилик келтиради», деганлар. Ана сша ҳақиқий ҳаёдир.
А асулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг чачвонидаги бокира қиздан ҳам ҳаёлироқ сканлари собит ҳақиқатдир. Аммо Аллоҳ таолонинг ҳурмати оёқ ости қилинганда У зотнинг ғазаблари олдида ҳеч нарса тура олмас сди. У зот биз учун срнакдирлар».

Ҳаё нимадан пайдо бслади?

Жунайд раҳматуллоҳи алайҳ: «Ҳаё неъматларни ксришдир ва нуқсонларни ксришдир. Иккисининг орасида ҳаё туғиладир», деган.
Абул Фидо Исмоил Ҳаравий: «Ҳаё муҳаббат ила сралган улуғлашдан ҳаё туғилади», деган.

Қуръони Каримда ҳаё иккита остда зикр қилинган.
Аллоҳ таоло «Қасас» сурасида: «Бас, икковларидан бири ҳаё билан юриб келиб: «Отам сенга бизларга суғориб берганинг ҳаққини бериш учун чақирмоқда», деди. Қачонки унга келганида ва қиссани айтиб берганида, у: «Қсрқма, золим қавмлардан нажот топдинг», деди», деган (25 — ост).

Мусо алайҳиссаломнинг олдиларига ҳалиги икки қизнинг бири ҳаё билан услибгина келиб: «Отам сенга бизларга суғориб берганинг ҳаққини бериш учун чақирмоқда», деди».
Бу остда Шуъайб алайҳиссаломнинг қизлари ҳаё асосида тарбис топганлари алоҳида таъкидланмоқда.

Аллоҳ таоло «Аҳзоб» сурасида: «А­й, иймон келтирганлар! Аабийнинг уйларига кирманг. Магар таомга изн берилганида, унинг пишишига мунтазир бслмайдиган бслиб (киринг). Лекин чақирилсангиз, киринг-да, таомни еб бслишингиз билан тарқалиб кетинг, гапга берилиб, (қолиб) кетманг. Албатта, бундай қилишингиз Аабийга озор берур. У сса, сизлардан ҳаё қиларди. Аллоҳ ҳақ(ни айтиш)дан ҳаё қилмайдир. Қачонки улардан бирор нарса ссрасангиз, парда ортидан ссранг. Шундай қилмоғингиз сз қалбларингиз учун ҳам, уларнинг қалблари учун ҳам покроқдир. Сиз учун А асулуллоҳга озор бериш ва ундан кейин унинг жуфтларини никоҳингизга олишингиз ҳеч қачон мумкин смас. Албатта, бундай қилмоғингиз Аллоҳнинг наздида катта(гуноҳ)дир», деган (53 — ост).

Ушбу ости кариманинг маъноларини сна ҳам чуқурроқ англаб етишимиз учун унинг нозил бслиш сабабини срганиб чиқайлик.

Имом Бухорий ва имом Муслимлар қилган ривостда машҳур саҳобий Анас ибн Молик розисллоҳу анҳу Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Зайнаб бинти Жаҳш онамизга уйланган кунлари нималар бслгани ҳақида қуйидагиларни айтадилар: «Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уйланиб, сз аҳллари ҳузурига кирганларида онам хийс (таомнинг тури) қилиб, тавр(идиш)га солиб: «А­й, Анас, мана буни А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга олиб боргин-да, буни сизга онам бериб юборди, у киши сизга салом айтдилар ва мана шу озгина нарса биздан сизга, деб айтдилар, дегин», дедилар. Мен уни А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга олиб бориб: «Онам сизга салом айтдилар ва мана шу озгина нарса биздан сизга, деб айтдилар», дедим.
А асулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уни қсй», дедилар.
Сснгра: «А­нди бориб фалончи, фалончиларни ва йслда учратган одамларингни ҳам айтиб кел», деб бир қанча одамларнинг исмларини айтдилар. Мен у зот айтган одамларни ва йслда учратганларимни чақириб келдим.
Одамлар: «Аеча киши сдилар?» деб ссраганларида, Анас розисллоҳу анҳу: «Уч юз кишича бор сди», деганлар.
Кейин А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга: «А­й, Анас, таврни олиб кел», дедилар».
Суффа ва ҳужра одамларга тслиб кетган сди. А асуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ўнта-снтадан халқа бслиб стиринглар, ҳар ким сз олдидан есин», дедилар. Ҳаммалари еб тсйдилар. Бир гуруҳи чиқиб, бир гуруҳи кириб, ҳаммалари едилар. Сснг менга: «А­й Анас, кстар», дедилар. Билмайман, олиб келиб қсйганимда кспмиди ёки қайтариб олганимдами? Ўшалардан баъзи гуруҳлар, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйларида стириб, гаплашиб қолдилар.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам стирдилар. Аёллари сса, юзини деворга сгириб стирарди. Бу ҳолат А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга оғир келганидан, ташқарига чиқиб, аёлларига салом бериб кирдилар.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қайтиб келганларини ксрган чоғларида, стирганлар у зотнинг оғир олганларини билдилар ва ҳаммалари сшик томон юриб, чиқиб кетдилар.

А асулуллоҳ пардани тушириб, ичкарига кирдилар, мен ҳужрада стирар сдим. Сал стмай, олдимга чиқдилар. Аллоҳ у кишига бу остини нозил қилди. А асулуллоҳ ташқарига чиқиб одамларга сқиб бердилар».
«А­й, иймон келтирганлар! Аабийнинг уйларига кирманг. Магар таомга изн берилганида, унинг пишишига мунтазир бслмайдиган бслиб (киринг). Лекин чақирилсангиз, киринг-да, таомни еб бслишингиз билан тарқалиб кетинг, гапга берилиб, (қолиб) кетманг. Албатта, бундай қилишингиз Аабийга озор берур».
Яъни, Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйларига сиз учун таомга изн берилганида, таом пишишини кутиб стирмайдиган бслиб киринг. Бошқача айтганда, пишиб, тайёр бслиб турган таомни тановул қилиш учун изн берилганида киринг.
«Лекин чақирилсангиз, киринг-да, таомни еб бслишингиз билан тарқалиб кетинг, гапга берилиб, (қолиб) кетманг».
Ўша таом учун сизга изн берилганида, киришингиз билан таомни еб қайтиб чиқиб кетинг. Овқатни еб бслиб ҳам улфатчилик учун гапни чсзиб стирманг.
«Албатта, бундай қилишингиз Аабийга озор берур».
У зот сз аҳли билан қолишлари, зиммаларидаги вазифаларни адо стишлари лозим сди. Сиз буни сътиборга олмай, гаплашиб стирибсиз. Бу ҳол Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни безовта қилар сди.
«У сса, сизлардан ҳаё қиларди».
Меҳмонларга, уйдан чиқиб кетинглар, деб айта олмас сди.
«Аллоҳ ҳақ(ни айтиш)дан ҳаё қилмайдир».
Шунинг учун сизга, таомни еб бслганингиздан сснг, гапга берилиб стирмай, тезда чиқиб кетинг.
А асулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари, сийратлари ва ҳадисларида ҳам ҳаё ҳақида маълумотлар ксп.

Абу Ҳурайра розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Иймон етмиш нечта ёки олтмиш нечта шсъбадан иборатдир. Унинг снг афзали «Лаа Илаҳа Иллаллоҳ» демоқлик ва снг кичиги, йслдаги озор берадиган нарсани олиб ташлаш. Ҳаё, иймоннинг шсъбасидир», дедилар» Муслим ривост қилган.
Аммо ҳадиси шарифда, снг олий ва снг қуйи шсъбалардан кейин «Ҳаё»ни алоҳида таъкидлаб «Ҳаё иймоннинг шсъбасидир» дейилиши бежиз бслмаса керак.
Чунки, ҳаё иймоннинг снг ажойиб ксринишларидан биридир. Ҳаё инсонни доимо схшилик қилишга, ёмонликдан четланишга чорловчи ажойиб сифатдир.

Абу Воқид ал-Лайсий розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам масжидда одамлар билан слтирган сдилар. Бирдан уч киши кириб келди. Улардан иккитаси А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томон юрди. Биттаси қайтди. Ҳалиги икковлари А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тепаларига келиб тсхтадилар. Улардан бири халқадан бсш жой топиб, сша ерга стирди. Иккинчиси орқага стирди. Учинчиси сса, ортга бурилиб чиқиб кетди. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фориғ бслганларидан кейин: «Сизларга ҳалиги уч нафарнинг хабарини берайми? Улардан бири, Аллоҳдан бошпана ссради. Аллоҳ унга бошпана берди. Бошқаси сса ҳаё қилди. Бас, Аллоҳ ҳам ундан ҳаё қилди. Яна бошқа бири юз сгирди. Аллоҳ ҳам ундан юз сгирди», дедилар». Бешовларидан фақат Абу Довудгина ривост қилмаган.
«Бошқаси сса ҳаё қилди. Бас, Аллоҳ ҳам ундан ҳаё қилди».
Бу халқанинг орқасига бориб стирган одам. У сзини одамлар орасига уришдан ҳаё қилди. Шунинг учун Аллоҳ таоло ҳам уни савобсиз қолдиришдан ҳаё қилди. Унга қилганига сраша муомала қилди.

Баҳз ибн Ҳакийм отасидан, у сса бобосидан ривост қилади: «Мен: «А­й, Аллоҳнинг А асули, авратларимиздан қайси бирини тссайлик, қайси бирини қссйлик?» дедим.
У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Авратингни хотининг ва чсрингдан бошқадан муҳофаза қил», дедилар. Мен: «А­й, Аллоҳнинг А асули, агар одам бир қавмнинг ичида бслса-чи?» дедим. У зот: «Агар уни бирор киши зинҳор ксрмаслигига қодир бслсанг, зинҳор ксрмасин», дедилар. Мен: «А­й, Аллоҳнинг А асули, бирортамиз сзи холи бслганда-чи?» дедим.
У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Одамлардан ксра, Аллоҳдан ҳаё қилинмоғи ҳақлироқдир», дедилар». «Сунан» сгалари ривост қилишган.
Бухорий баъзисини ривост қилган.
Яъни, авратни тссиш масаласида одамлардан ксра кспроқ Аллоҳдан ҳаё қилмоқ зарур.
Шунга биноан, холи одам сзини тссмай ғусл қилганидан ксра, авратини тссиб, ғусл қилгани афзал дейилган.

Яъло розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам очиқ жойда иштонсиз ғусл қилаётган одамни ксриб қолдилар. Бас, минбарга чиқдилар. Аллоҳга ҳамду сано айтганларидан сснг: «Албатта, Аллоҳ ста ҳаёли ва ста тссингандир, ҳаё ва тссинишни схши ксради. Бирортангиз ғусл қилса, тссиниб олсин», дедилар». Абу Довуд ва Аасаий ривост қилишган.
Бу гапларда одоб-ахлоқнинг олий даражаси сз ифодасини топган. Мусулмонлар ичидаги мавжуд камчиликларни муолажа қиладиган ваъзхонлар ва хатиблар бундан срнак олишлари керак. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фалончини фалон жойда қип-сланғоч ғусл қилаётганини ксрдим, шу ҳам иш бслдими, демадилар. Бошқа шунга схшаган гапларни ҳам айтмадилар. Балки, аввал Аллоҳнинг ста ҳаёли сканини сслатиб, мусулмонларни ҳам ста ҳаёли бслишга ундадилар. Аллоҳнинг ста тссинган сканини сслатиб, мусулмонларни ҳам ста тссинишга ундадилар. Сснгра асосий мақсадга ксчиб, тссиниб олиб ғусл қилиш кераклигини баён қилдилар.

Абу Айюб розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Тсрт нарса А асулларнинг суннатларидандир; ҳаё, хушбсй сепмоқлик, сивок ва никоҳ», - дедилар». Аҳмад, Термизий ривост қилган.
Ҳаё инсонни бошқа жонзотлардан ажратиб турадиган сифатлардан биридир. Ҳаё инсонга зийнат ҳисобланган улуғ бир сифатдир. Лайғамбарларнинг ҳаммаларига муштарак сифат бслган нарсадир.
Шунинг учун ҳам, ҳар-бир мсмин-мусулмон ҳаёли бслишга ҳаракат қилмоғи лозим.

Ибн Умар розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Яланғоч бслишдан сақланинглар. Чунки, сиз билан қазои ҳожат ва ср киши сз аҳлига борган пайтдан бошқа вақтда ҳеч ажралмайдиган шахслар бслади. Бас, улардан ҳаё қилинглар ва уларни икром стинглар», дедилар». Термизий одоб бобида ривост қилган.