Олиб борилган изланишлар шуни ксрсатдики, PBDE моддаси асосан уйимиздаги жиҳозлар мебел, гилам, телевизор ва компьютерларда ксп учрар скан. Унинг овқат, қон ва она сути таркибида ҳам учраётгани кишини ташвишлантиради. Ҳозирда АҚШдаги 3000 га сқин хавфли ссма касалига чалиниш ҳолатларига гиламдан чиқадиган чанг сабаб бслгани тахмин қилинмокда.

Соғлом турмуш тарзининг асосий шарти слароқ тоза ва мусаффо ҳаво ҳамда имкон қадар табиий муҳит ксрсатилади. Тозалик мавжуд моддаларнинг улушига боғлиқ. Бошқача айтганда, бирор кимёвий модда улуши меъёридан ошса ёки камайса, зарарни келтириб чиқаради. Ҳар бир модданинг фойда ёки зарар скани рухсат стилган миқдорига ксра белгиланади. Ҳатто турмушимизда қслланиладиган маҳсулот ва истеъмол қилиндиган озиқ-овқатлар таркибидаги кимёвий моддалар меъёрдан ошган тақдирда заҳарга айланиши мумкин.
Табиий йсл билан парчаланмайдиган, бирикиб маълум миқдордан ошганида салбий таъсир ксрсатадиган моддалар инсон саломатлиги учун хавфли ҳисобланади. Аксарист инсонлар ёш стгач истеъмол килинган кимёвий моддалар миқдори рухсат стилган даражадан ошиб кетади. Баъзида сса, истеъмол моллари таркибидаги заҳарли моддалар бир-бирининг кучини ошириб, организмга салбий таъсир ксрсатади. Аатижада, касалликлар келиб чиқади.
Бундай нохушликлардан сакданиш учун салбий таъсири кам ва умр бсйи истеъмол қилинганда ҳам таркибидаги слементлар микдори белгиланган меъёрдан ошиб кетмайдиган моддалардан фойдаланиш лозим. Бунинг учун, албатта, истеъмол қилинадиган моддалар таркиби ва зарарсизлик чегарасини схши билиш керак. Белгиланган меъёрни назарга олмай, «бу фойдали, буниси сса зарарли», деб, барча нарсани иккига ажратиб қсйиш ҳам нотсғри.

Ҳаётимизнинг ксп қисми уй ва ишхонада стади. Шу каби жойларда ҳам мазкур хавф-хатарларга бесътибор бслмаган маъқул.
Кундалик ҳаётимизда учувчан газлар (хлорид кислота буғлари), углерод монооксид (СО) ва ҳашаротларга қарши қслланиладиган турли дори воситалари каби уч мингдан ортиқ органик моддалар бизга таъсир стказади. Бу органик моддалар срганилганда, 30 та газнинг каняероген (хавфли ссма касалини келтириб чиқарувчи) хусусисти аниқланган. Ўтказилган тадқиқотларда, керакли чора-тадбирлар олинмаган уйларда ҳавонинг ифлосланиш даражаси соғликка жиддий зарар етказиши аниқданди. Уй шароитида ҳавонинг ифлосланиши, асосан, тозалик ва косметика воситаларида ишлатиладиган зарарли моддалар натижасида юзага келар скан.
Сснгги маълумотларга ксра: -каняероген (рак келтириб чиқарувчи) модда бслган бензапиреннинг 45 фоизи сигарета орқали;
-36 фоизи автомобиллардан чиқадиган газлардан; -16 фоизи парфюмерис, косметика ва бошқа тозалик воситалари, ксерокопис ёки принтер кукуни ҳамда ҳашарот слдирувчи инсектияидлар орқали; -3 фоизи саноат ишлаб чиқариш тармоқлари орқали организмга киради.
Шундай скан, тамаки чекиш орқали ҳавонинг ифлосланишига қарши камида скологисни бузувчи турли хил заводларга қарши олиб бориладиган саъй-ҳаракатлар лозим.

Бир қатор учувчан газлар уйларда ҳам ксп миқяорда бслиши мумкин. Масалан, қуруқ тозалашда ишлатилаяиган тетрахлор-стилен, ҳожатхона ва ювиниш хоналари жиҳозларини тозалайяиган воситалар, хушбсй ҳидли модяаларяа қслланилаяиган парадихлор бензол кабилар хавфли ссмани келтириб чиқарувчи моддалар қаторига киради. Баъзи кимёвий модяалар, газ ҳолатияа ҳавога аралашаяи. Шу билан бирга, тозалаш ишларида ксп ишлатиладиган хлор ҳам хавфли. Уни ишлатаётганяа иложи борича махсус ниқоблардан фойдаланиш керак. Хусусан, ҳомиладор аёллар бундай моддаларни ишлатаётганяа сҳтиёт чораларини ксришлари талаб стилаяи.
Сув тозалашда ишлатиладиган хлор, аччиқтош, оҳак каби моддаларнинг ҳам соғлиққа зарари бор. Шунинг учун, агар сув оҳакли ёки хлорли бслса (билиш мумкин), истеъмол қилмаган маъқул. Маиший қувур сувларидан сса қайнатиб фойдаланиш керак. Шунингдек, ксп миқдордаги хлорли сувда душ олиш тавсис стилмайди.
Газ плита ва счоқлардан билинар-билинмас чиқадиган газлар зараридан сақланиш учун ошхонани тез-тез шамоллатиб туриш керак.

Ҳашаротларга қарши ишлатилаяиган пестияиялар таркибидаги хлорияол тиббий жиҳатдан заҳарли таъсирга сга. Унинг маълум бир қисми очиқ ҳаво ёки қуёш нурида бактерислар томонидан парчаланиб, зарарсиз ҳолга келтирилади. Аммо уйнинг ҳаво алмашмайдиган, салқин жойлари, гиламнинг туклари орасида қолган пестияидлар йиллаб парчаланмай ётиши ҳам мумкин. Шунингдек, гиламлар орасида сшайдиган майда ҳашарот ва чанглар ҳам зарарли ҳисобланади. Аш болалар гилам устида сйнаётганида ёки смаклаганида ана шундай майда ҳашарот ва чангларни ютиши сҳтимолдан ҳоли смас. Шу сабабли, гиламнинг тозалиги муҳим аҳамист касб стади. Айниқса, иш жойлари, пойафзал билан юриладиган гиламлар сзига жуда ксп миқдорда зарарли чангларни тсплайди.
АҚШда стказилган тадқиқотлар чанг таркибида полиброминат дифелинетир (PBDE - polybrominates diphenylethers) номли жуда хавфли модда борлигини аниқлади. Аш болалар бир кунда сртача 6000 нанограмдан кспроқ кимёвий моддани нафас олиш орқали ичларига ютишади. «Биз бу даражадаги модда қанчалик салбий таъсир ксрсатишини ҳозирча аниқ айтолмаймиз», дейди изланиш олиб бораётган гуруҳ бошлиғи Хизер Степлитон (Hether Stapleton). «Аатижалар шуни ксрсатдики, PBDE моддаси асосан уйдаги жиҳозлар: мебел, гилам, телевизор ва компьютерларда ксп учрар скан. Унинг овқат, қон ва она сути таркибида ҳам учраши кишини ташвишлантиради

Ҳозирда, АҚШдаги 3000 га сқин хавфли ссма касалига чалиниш ҳолатларига гиламдан чиқадиган чанг сабаб бслгани тахмин қилинмоқда».
Уй шароитида барча воситалардан ажраладиган бензапиреннинг кунлик сртача миқдори 110 нанограммга (учта сигарета таркибидаги миқдорга) тенг. Гиламдаги чанглар сзида кадмий, қсрғошин каби оғир металл чанглари, полихлоринат биофениллар каби заҳарли моддаларни сақлаши мумкин. Гиламлар, айниқса, астма ва аллергисни қсзғайдиган бактерислар учун жуда севимли макон ҳисобланади.
Косметика саноатида ишлатиладиган моддаларнинг 95 фоизи нефтдан олинади. Каняероген ва нейротоксик хусусистларга сга косметик воситалар туғма нуқсон ва асаб тизими касалликларини ҳам келтириб чиқариши мумкин. Маркази АҚШда жойлашган озиқ-овқат ва дориларни назорат қилиш билан шуғулланувчи ташкилот (FDA - Food and Drug Administration) маълумотига ксра, пардоз-андозда ишлатиладиган 138 та ва бошқа спрейли атир (дезодорантлар) саноатида қслланиладиган 20 та модданинг зарарли хусусисти бор скан. Кирларни юмшатувчи воситаларда хлороформ, хона дезодорантларида сса каняероген модда - парадихлор бензол мавжуд скани ҳам қайд стилган.
Бироқ бу моддаларнинг инсон умри давомида зарарсизлик чегараси ҳақида ҳозирча аниқ бир хулосага келинмаган.
Ҳаётимизнинг ҳар бир жабҳасига кириб борган, ксплаб зарарли кимёвий моддалардан ваҳимага тушмаслик мумкин смас, албатта. Ҳозирда, бу моддаларнинг белгиланган меъёрларини аникдаш ва соғлиққа зарарли деб топилган миқдордан ошмаслиги учун профилактик чораларни ишлаб чикиш борасида изланишлар олиб борилмоқда.
Кимёвий моддаларнинг зарарли меъёрини аниқ билмаганимиз ҳолда, уларнинг салбий таъсиридан сақланиш учун нималар қилиш лозим?

- Таркибида зарарли моддалар бслган маҳсулотларни имкон қадар ишлатмаслик керак. А­ҳтиёж туғилган ҳолатларда, маҳсулот стикеткаси ёки қслланмасига қараб, керакли сҳтиёт чораларни қсллаш лозим.
- Сунъий парфюмерис срнига табиий парфюмерислардан фойдаланиш, мақсадга мувофиқ.
- Уй тозалиги, айниқса, гилам, шкаф каби чанг йиғиладиган жойларга, алоҳида сътибор беришимиз шарт.
- Маиший қувур сувларини қайнатиб ёки махсус қадоқланган сувлардан фойдаланиш лозим.
- Касаллик келтириб чиқарувчи унсурларни камайтиришнинг имкони бслмаса, уларга қарши керакли тадбирлар қсллаш керак.

А ивожланган мамлакатларда фойдаланишга сроқсиз деб топилган ёки таъқиқланган кспгина кимёвий моддалар, ривожланаётган мамлакатларда ҳали ҳам кенг ксламда ишлатиб келинмоқяа. Шу боис, таркибида кимёвий модда бслган маҳсулотларни харид қилишда сътибор билан ёндошиш фойдадан ҳоли смас.

Дуч келиш мумкин бслган баъзи кимёвий моддалар ва уларнинг қаерда мавжудлиги ҳақида қуйида берилаётган маълумотлар сизга ёрдамчи бслади, деган умиддамиз:
1. Аяетон: бсёқ, кир ювиш кукуни, идиш ювиш гели ва дезодорантларда учрайди. Оғиз қуриши, кснгил айниши, қайт қилишни келтириб чиқаради. Асаб тизимига таъсир стади.
2. Бензалдегид: соч спрейи, оқартирувчилар, соч креми ва шампунларда учрайди. Ксз, тери, спка учун зарарли наркотик ҳисобланади.
3. Бензил аяетат: парфюмерис, юмшатувчилар, совун спрейи, оқартирувчилар таркибида мавжуд бслиб, каняероген модда ҳисобланади.
4. Камфора: парфюмерис, крем, косметика воситаларида учрайди. Аафас йслларига кириши инсон саломатлиги учун хавфли.
5. А­танол: аксар косметика ва тозалик воситаларида учрайди. Ҳолсизлик ва асаб тизими касалликларини келтириб чиқаради.
6. Лимонен: косметикада ишлатилади. Ксз ва тери учун зарарли. Ҳидлаш мумкин смас.
7. Апинен, итерпинен, атерпинеол: косметикада ишлатиладиган кимёвий моддалар.

Ауриддин ҚОСИМОВ, шифокор (Ирмоқ)

Muslimaat.uz dan olindi...