HAROM OVQAТ
Umarning bir xizmatkor quli bor edi. Bir kuni unga o’sha qul bir ovqat keltirib qo’ydi. Abu Bakr undan bir luqma oldi. Oldinlari xizmatkori ovqat keltirganida uni qayerdan olganligini so’rab undan keyingina tanovul qilar edi. Lekin bu gal u negadir bu odatini tark qilib, so’ramasdan bir luqma olib qo’ydi. Keyin xizmatkor o’zicha gapirib egri qo’l, qallob odamdan narsa olib ovqat pishirganini so’zlab qoldi.
Umar buni eshitdiyu hafa bo’lib ketdi, keyin unga:
—   Sen bunday harakating bilan meni halok qilasan,-dedi va yeganini qusib   tashlamoqchi bo’ldi, bo’lmadi. Keyin og’ziga barmog’ini tiqib qusishga harakat qildi. Ammo avvaliga u luqma chiqmadi, keyin u anchagina suv ichib, shu  suv  bilan  birga qusmoqchi  bo’ldi. Anchagacha o’qchib-o’qchib bir amallab o’sha luqmani qusib tashladi.
Bu holning guvohi bo’lib turganlar:
—   Shuncha mashaqqatlar bir luqma uchunmidi, xazratim,—deyishdi.
Shunda ularga qarab Umar:
—   Bu harom  luqma bir amallab chiqdi, ammo men qanchalik qiynalmasam ham, hatto jonim xalqumimdan chiqib ketsa ham, bu harom luqmani chiqarib tashlashga urinar edim. Chunki men Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning "œBir jasad haromdan tarbiya topgan bo’lsa, unga eng loyiq narsa otash, ya’ni do’zaxdir", deganlarini o’z qulog’im bilan eshitgan edim. Shuning uchun bu luqma bilan jasadimga yetishadigan har qanday zararning oldini oldim,— dedi.

USMON IBN AFFON

Usmon ibn Affon milodiy 576 yili Makkada tug’ildi. Otasi Affon savdo kishisi bo’lgan. Usmoning nasli payg’ambarga va islomga qarshi dushmanlik qilgan umaviylar xonadonidan bo’lsada, lekin u o’z xonadoni siyosatiga zid ravishda Muhammad payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning tarafdorlariga qo’shilib, dastlab islomni kabul qilganlardan biri xisoblanadi. Saqlanib qolgan ma’lumotlarga qaraganda Usmon ibn Affon o’ziga to’q savdogar oilasidan chiqqan, uning o’zi ham badavlat kishi bo’lgan, shu jihatdan uning islom dinini qabul qilishi musulmonlarga ancha madad bo’lgan.
Manbalarda ko’rsatilishicha, u Abu Bakr bilan yaqin do’st ekan, hatto u kishining tavsiyasi bilan islomga mayl paydo qilib, to’g’ri payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) huzuriga kirib borgan va u zotning yo’lini tutgan. Shu tariqa payg’ambarga eng yaqin kishilardan bo’lib qolgan.
Manbalarning ko’rsatishicha, Usmon ibn Affon ko’p sahiy kishi bo’lgan. U kishi islomni qabul qilgach, o’z mol-mulki va davlatini bu yo’lga sarf eta boshlaydi.
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning qizlari Ruqaya dastlab Abu Lahabning o’g’li Utbaga uzatilgan edi. So’ngra payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga vahiy kelib, u kishi odamlarni islomga da’vat qilayotgan kezlarda Utba otasi Abu Lahabning taziyiqi ostida payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga qarata: "œSening dining ham, qizing ham kerakmas", deb Ruqayani taloq qiladi. Bu paytlarda Usmon ibn Affon islomni qabul qilib, musulmon bo’lgan edi. U Ruqayaga uylanadi va payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga kuyov bo’lib qoladi. Hatto mushrikiylarning taziyqidan qochib, Usmon Ruqaya bilan Habashistonga ham ko’chadi, u yerda bir qancha vaqt yashab, so’ng oilasi bilan Makkaga qaytib keladi, keyin Madinaga xijrat qiladi. Madinada Ruqaya xastalanib, vafot etgan, u payg’ambarning boshqa qiziga, avval Abu Lahabning ikkinchi o’g’liga uzatilgan va otasi tufayli u taloq qilgan qizi Ummu Kulsumga uylanadi. Shu tufayli u kishi elaro «Zunnurayn» (ikki nur soxibi) nomini oladi.

U kishi jamoat bilan ishlashda ancha uddaburon, qo’li uzun odam edi. Musulmonlar suv tanqisligiga uchraganda, u bir yahudiyning qo’l ostidagi quduqni sotib olib, islom yo’liga vaqf etadi, natijada, musulmonlar shu quduq suvidan tekinga bemalol foydalanadigan bo’ladilar.
Keyinroq payg’ambarning ikkinchi qizi Ummu Kulsum ham vafot etadi. Shunda payg’ambar: "œAgar qizim qirqta bo’lganda edi, shunda ham bittama-bitta Usmonga uzatgan bo’lardim", deb unga tasalli bergan ekanlar.
Hatto payg’ambarimiz(sallallohu alayhi vassallam) u kishiga qarab:
—   Sen mening dunyo va oxiratda yaxshi ko’rganimsan,— deganlar.
Yana u kishi (sallallohu alayhi vassallam) aytganlar:
—   Har bir  payg’ambarning ummatlari ichida bitta do’sti bo’ladi. Mening jannatda do’stim Usmondir.
Bibi Oyshadan naql etilishicha, bir kuni payg’ambarimiz(sallallohu alayhi vassallam) havo issiqligidan kiyimlarini yengillashtirib pochalarini tizzalarigacha shimarib o’tirgan ekanlar. Shunda Abu Bakr, undan sung Umar u kishi huzuriga oldinma-ketin kirib keladilar. Payg’ambar bular bilan o’sha kuyda o’tirganlaricha ko’rishadilar. Ammo oradan sal vaqt o’tmay, u yerga Usmon ibn Affon kirib keladilar. Shunda u kishi yonboshlab o’tirgan holdan turib, shimarilgan tizzalarini to’g’rilab, o’nglanib o’tiradilar-da, suhbatlashishga tushadilar.
Mehmonlar ketgach, Oysha roziyallohu anho so’raydi:
—   Otam Abu Bakr kelganda ham holatingizni buzmadingiz, Umar kelganda ham. Ammo Usmon kelganda o’nglanib o’tirdingiz, nega bunday qildingiz?
Shunda payg’ambarimiz(sallallohu alayhi vassallam) Oysha onamizga qarab:
—   Malaklar hayo qilgan bir kishidan men hayo qilmaymi? — deb javob qiladilar.
Yana Usmon haqida gap ketganda payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam): «Jannatda mening yo’ldoshim Usmon bo’ladi» deganida ham u kishining martabasini yuqori qo’ygani va ko’p hurmat-ehtiromda bo’lganliklari tushiniladi.

Chindan ham payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) Usmonni juda ham yaqin tutar edilar. Ko’pchilik odamlar u kishining hulqini, hayo va odob namunasi, deb bilishardi. Usmon ibn Affon tabiatan o’ta muloyim, yumshoq fe’li atvoridan odamlar diqqatini o’ziga jalb qiladigan kishi edi. U 34 yoshda islomni qabul qiladi. O’ziyam endi yetilgan, odamlarga nufuzi ham zo’r savdogar edi. Musulmon bo’lganini bilgan amakisi Hakim ibn Abul-Os undan bir qancha vaqt hazar qilib yurgan, keyin uni tutib olib daraxtga bog’lab  qo’ygan  va  unga "œto bu dindan  kechmaguningcha, senga hech yemak bermayman" degan. Usmon bo’lsa "œMeni o’ldirsangiz ham men bu dindan chiqmayman" degan. Shunda uning yor-do’stlari uni qutqarishgan ekan.
Abu Bakr va Umar xalifalik kursisida bo’lgan vaqtida ham Usmon yirik bir siymo sifatida tanilgan edi. Nihoyat Madina shahrida bo’lgan qabila boshliqlarining uch kun davom etgan kengashi nihoyasida to’rtinchi kuni tush vaqtida masjidda to’plangan odamlarga Usmon ibn Affonning xalifa bo’lganligi e’lon etiladi. Bu voqea xijriyning yigirma to’rtinchi yili boshlarida, milodiyning 644 yilida yuz bergan edi.
Zotan payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) hayot chog’ida ham ul zotning vakili sifatida Usmon siyosiy ishlarga aralashib turar edi. Bir gal payg’ambarning elchisi bo’lib mushrikiylar bilan muzokara olib borish uchun Makkaga otlanadi. U ayni chog’da haj qilish niyatida edi. Shunda mushrikiylar Usmonga hurmatan hajiga monelik qilmaydilar. Mushriklar unga qarab:
—   Sen orqangga qaytgin-da, seni jo’natganga ayt, u hech qachon Makkaga kelib Ka’bani tavof etib o’tirmasin. Ammo sen o’zing bo’lsang, marhamat, qachon istasang, o’sha kezda tavof etishing mumkin, deyishgan.
Shunda Usmon ibn Affon:
—   Men payg’ambarsiz Ka’bani tavof etmayman, — dedi.
Raqiblar Usmonning bu gapidan jahilari chiqsada, ammo unga biror yomonlik qilmaydilar, lekin doimo uning qilmishini nazorat qilib yuradilar.

Usmon payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) hayot chog’larida islomga ancha moddiy yordam bilan qarashgan edi. Mashhur Тabuk jangida u kishi ming dinor pul, ellik ot va yuzta tuya yuborib, musulmonlarga yordam ko’rsatgan. Shu bilan birga Usmon kambag’allarga ko’p hayru exsonlar qilsada, o’zi kamtarona hayot kechirardi. Hatto Madinada ocharchilik bo’lgan yili Usmon Suriyadan yuzta tuyada bug’doy keltirgan va odamlarga ancha muruvvat ko’rsatgan, u bug’doylarni odamlarga tekinga tarqatgan. Usmonning bu ishidan xalifa Abu Bakr ko’p mamnun bo’lib, uning saxiylik qilgan qo’lini o’pgan edi. Bu esa u kishining saxovatiga bergan yuksak baho edi.
Bir gal payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning uyida oziq-ovqat qolmaganidan Usmon xabar topib qoladi. U shu zahoti payg’ambar alayhissalomning uylariga bir qo’y jo’natadi, qo’y bilan birga un, yog’ keltiradi. Ularni keltirib, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning zavjayi muxtaramalari Oysha onamizga topshirib:
—Payg’ambar alayhissalom tabiatlari bo’yicha bularni boshqalarga bo’lib berishlari mumkin. Lekin u kishi aslo bunday qilmasinlar. Zero men boshqalarga ham shunday narsalarni yuboraman, — deydi,
Payg’ambarimiz kelib, u kishining bu ajoyib ishini ko’rib, undan nihoyatda mamnun bo’ldilar va "œYo Rabbim, Usmonning o’tmish, hozir va kelajakda qilmish ochia va yashirin gunohlari bo’lgan bo’lsa kechirgil", deb duo qiladilar.
Yana kitoblarda naql etilishiga ko’ra, Ali ibn Abu Тolib payg’ambarning qizlari Fotimaga uylanadigan bo’ladi. Тo’y harajatlari uchun sovutini sotmoqchi bo’lib, bozorga borsa, qo’qqisdan u yerda Usmonni ko’rib soladi. Uning savoliga javob berib uylanmoqchi bo’lganini va mahr haqqiga sovutini sotishga kelganini aytadi. Usmon darhol unga turt yuz sakson dirham berib sovutini undan sotib oladi, keyin sovutni qo’liga olib:
—   E Ali, Alloh yo’lida xizmat qilishing uchun bu sovutni senga to’y sovg’asi sifatida yubormoqchiman, bu sovut senday islom qahramonlariga loyiq,— deydi.
Usmon ibn Affon mana shunday nodir va ajoyib, bor- budini ayamaydigan o’ta sahiy bir kishi edi.

Yana bir qiziq voqea bo’lgan edi. Abu Bakr og’ir bo’lib yotgan chog’ida Usmon u kishi huzurida edi. Abu Bakr kelajakda xalifa bo’ladigan odam tavsifini qilar, unday kishining fe’l-atvori, kayfiyati qanday bo’lishi zarurligi haqida Usmon bilan suhbatlashardi, Usmon bo’lsa bir chekkada o’tirib suhbatni qog’ozga bitar edi. Shu payt nima bo’ldiyu, holdan toygan Abu Bakr bir zum pinakka ketadi. Usmon bo’lsa yozuvda davom etar, gohida unga qarab ham qo’yardi. Usmon yalt etib, Abu Bakrga boqddiyu uning jim qolganini ko’rib, uni vafot etdi, degan hayolda u vasiyat qilayotgan jumlani tugatib, bo’lajak xalifa ismi yoniga Umarni yozib  qo’yadi.
Biroz muddatdan so’ng Abu Bakr o’ziga keladi, darhol Usmondan, qani kimning nomini yozding, deb so’raydi. Usmon biroz noqulay vaziyatda qoladi, keyin kimni yozganini aytadi. Abu Bakr Usmondagi bu his-tuyg’uni payqab, undan xursand bo’ladi. U kishi Usmondagi samimiyatni o’ta hurmat qilardi.
—   Men sizni olamdan o’tibdi, deb o’yladim, tag’in biror kelishmovchilik chiqib qolmasin, deb qo’rqqanimdan Umar ibn al-Хattobni yozib qo’ydim, — deydi.

Usmon ibn Affon o’ta kamtar, samimiy va beg’araz odam bo’lgan. Dastlab Abu Bakr, undan keyin Umar ibn al-Хattobni xalifa qilib saylagan sahobalar guruxi, nihoyat, Usmonni ham xalifa qilib sayladi.
Usmon xalifalik taxtiga o’tirgach, dastlabki bir necha yil davomida (ba’zi manbalarda olti yil deb ko’rsatiladi) islom dinini yanada keng ko’lamda yoyish, o’lkalarni fatx, etishni davom etdiradi. Afrika qit’asining shimoli va Ispaniya kabi o’lkalargacha islom borib yetdi, bu yerlar xalifalik qo’l ostiga kiradi. 648-649 yillari Kipr oroli musulmonlar qo’liga o’tadi, natijada kelishuvga imzo chekiladi, Vizantiya kemalariga bandargoh— port eshigi yopiq, musulmonlarga ochiq, deb shart qo’yiladi. Agar Vizantiya askarlari islom lashkarlari bilan jang qilsa, kiprliklar ularga yordam bermaydigan bo’ldilar.
Malta, Krit orollarida x,am islom lashkari paydo bo’ldi, hatto kichik Osiyoning Anatoli yerlaridan o’tib, Istanbul chegaralarigacha boriladi. Shu tariqa xalifa Usmon hukmronligining dastlabki yillari ichida islom yerlari birmuncha kengaydi.

Usmon xalifa bo’lgan davrdagi yuksak madaniy ishlardan biri Qur’oni karim suralarini to’la to’plash va uning nusxalarini ko’paytirish bo’ldi. Bunda Qur’on bir necha nusxada ko’paytirildi. Manbalarda ko’rsatilishicha, uni yetti nusxaga yetkazishgan, keyin Makka, Kufa, Basra, Yaman, Damanq, Bahrayn kabi o’lkalarga bir nusxadan yuborilgan, asl nusxasi esa Madinada qoldirilgan. Madinada qoldirilgan nusxa "œImom"deb ataladi.
Usmon davrida bajo keltirilgan durust ishlardan biri Qur’on, hadis va fiqh olimlari to’planib, bu sohalarda qilinadigan ishlarning tartib-qoidalari ishlab chiqildi. Qur’onning sura va oyatlari payg’ambar lafzidan qanday eshitilgan bo’lsa, ushanday holda bitildi. Shu jihatdan qaraganimizda Qur’oni karimning shu bugungi ko’rinishining yuzaga kelishida xalifa Usmon va uning davrasidagi allomalarning xizmati buyukdir. Shu bilan birga Usmon ibn Affon soxibi qalam, hushnavis odam edi, payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga kelgan vaxiylarni yozib boruvchilardan biri ham Usmon bo’lgan. Bu sohada payg’ambar davrasidagi saxobalardan bir qadar ajralib turardi.

Usmon ibn Affon xalifaligining sunggi yillarida ancha-muncha g’ala-g’ovurlar yuz bera boshladi. Islom yerining birmuncha kengayishi, bir tomondan Afrikaning shimoli — Marrokashgacha, ikkinchi tomondan Eron yerlarigacha borishi, albatta, hukm yuritish ishlarida bir-muncha murakkabliklar paydo qilardi. Ikkinchi tomondan esa, bo’ysindirilgan xalq ichida islomga xayrixoh yoki uning tersi bo’lgan turli-tuman tabaqalarning paydo bo’lib, ular orasida har xil to’qnashuvlar ham yuzaga kela boshlagan edi. Bunga tabiatan kungli yumshoq, insonlarga o’ta mexribon, o’ta madaniyatli, boshqalarga ko’p jihatdan rahm-shafqat ko’rsatib turadigan shaxs bo’lgan Usmonning xalifalikni boshqarishi ham o’ziga qarshi fitnalarning paydo bo’lishi va unga dushman shaxslarning bemalol harakatda bo’lishiga olib keldi.
Buning ustiga Usmonning g’oyat ma’rifatparvarligi va hayrisahovat sohibi ekanligi uni qattiqo’l hukmron bo’lishga qo’ymasdi. Bu kishidagi odamiylik va faqirlarga yordam berish ko’pincha davlat moli bu yoqda qolib, o’z mol mulkidan sarf etish yo’li bilan amalga oshirilar edi. Uning bu oliyjanob xislatlari raqiblari tomonidan teskari targ’ibot yuritishga sabab bo’ldi, ular xalifani xazina molini o’z moli sifatida bekorga sarf etayotgan qilib ko’rsatishga urindilar, uning o’z molidan bergan yordam va nafaqalari o’ziga qarshi targ’ibotni keltirib chiqardi.

Oxir-oqibatda hijriyning o’ttiz beshinchi (milodiyning 655 yili) xalifa Usmon hukmronligining esa o’n ikkinchi yili uning raqiblari isyon ko’tarib, uyini o’rab oladilar. Bular misrli, kufali va basraliklar bo’lib, son jihatdan o’n ikki ming qadar edilar. Ular go’yo haj qilish uchun kelgan hojilar edi. Shu alfozda Madinaga kirib keladilar va Usmon ibn Affon uyini qurshab oladilar. Hutbada bo’lgan xalifani minbardan tushirib, u yerdan tashqariga chiqmaysan, deyishadi. Isyonchilar reja tuzib kelgan edilar, ularning asl maqsadi Usmonni xalifalik kursisidan tushirish edi. Ammo xalifa isyonchilarga bo’yin egmadi, ularning aytganiga ko’nmadi,  zero  u o’zini qonuniy xalifa deb bilardi.
Bu orada Ali ibn Abu Тolib o’ttiz kishilik vakillar yordamida xalifa va isyonchilar orasida muzokaralar olib bordi. Ular istagi aondirilib, Misr valiysi amaldan tushirildi, uning o’rniga Muhammad ibn Abu Bakr as-Siddiq tayinlandi.  Yana ularning bir qancha talablarini vaqti-vatqti bilan amalga oshirish mo’ljallandi. Isyonchilar tarqaldilar, madinaliklar yuziga qon yugurdi, yengil nafas ola boshladilar.
Ammo nima buldiyu, ular yo’lda Usmonning Misrga ketayotgan bir xizmatchisini tutib oladilar. Uni tintib xamyonidan bir maktub topadilar. Bu maktubda Misrga tomon ketayotgan kishilarni dorga osish, o’ldirish kabi buyruqlar bitilgan edi. Bu maktub amaldan tushirilgan o’sha Misr valiysi Ibn Abi Sarh nomiga yo’naltirilgan edi. Bu xatni olganlaricha isyonchilar orqaga qaytadilar. Bulardan xabar topgan boshqa isyonkorlar ham orqaga qaytadilar. Ular kelib xalifa Usmon uyini yana o’rab olishdi. Orada janjal boshlandi. Janjalni tinchitish uchun Ali ibn Abu Тolib yana o’rtaga tushadi. Maktub tekshirildi. Shunda xalifa Usmon uni ko’rib, "œrost, maktubdagi muxr va xizmatchi meniki, ammo maktubni men yozgan emasman", dedi. Yozuvlarni solishtirishib, maktubdagi dastxat bosh kotiblik mansabini egallagan Marvon degan kishiga tegishli ekanini aniqlaydilar. U umaviylar tarafdori edi. Hatto Ali ibn Abu Тolib bilan ham teskari edi. Yig’inlarda Ali unga qanday tanbeh bergan bo’lmasin, baribir, Usmon oldida jim turib, majlis tugagach, unga zid o’z aytganini bajo keltirar edi. Ali aytgani esa gapligicha qolib ketaverardi.
Usmon ibn Affon bu maktubni yozmaganligi ko’pchilikka o’z-o’zidan ayon edi, bu xat xalifaga qarshi qaratilgan makr-xiyla edi, xolos. Garchand bu ishda Usmon tarafdorlari birmuncha xarakat qilgan bo’lsalar-da, ammo uni asrashga ulgurolmadilar, fitna o’z kirdikorini bajarishga ulgurdi.
Qotillar u kishiga qurol o’qstalganda ularga qarab xalifa Usmon:
— Ho’sh, meni nima uchun o’ldirmoqchisizlar? Men axir shunchaki Rasullulohning buyurganlarini bajo keltirdim xolosku. Bilinglar, uch holatda musulmonni o’ldirish mumkin, xolos: avliyo bo’la turib zino qilgan bo’lsa, qastdan odam o’ldirgan bo’lsa, musulmon bo’la turib, dindan qaytsa. Allohga qasam ichib aytamanki, men na islomdan avval johiliyat davrida, na musulmon bo’lganimdan keyin zino qilgan emasman, hech kimni o’ldirmaganman. Islomni qabul qilganimdan keyin dindan, qaytgan emasman. Хo’sh, meni qaysi asosda o’ldirmoqchi bo’lasizlar? — dedi.
Bu vaqtda xalifaning soqchilari ham bor edi. Ular xalifaga taxdid qilayotgan kishilar bilan urishmoqchi bo’lishdi, lekin xalifa gap orqali, tushintirish orqali to’polonni bartaraf etib qon to’kilishining oldini olmoqchi bo’ldi. Тermiziyning keltirishicha, shu xolatda ham u kishi "œMen hechham musulmonning qonini to’kadigan xalifa bo’lmoqchi emasman. Buni istamayman ham. Men odam qoni to’kilmasin, deb Allohga sig’inaman. Men urishsam ular ustidan g’olib kelishimni ham yaxshi bilaman. Faqat bularni kimdir gij-gijlagan, ularni Allohga xavola etaman", deb soqchilarini jangdan tiygan.