Sharqda to’rt buyuk halifa – chahoryorlarning tarixi tildan-tilga o’tib doston bo’lib kelgan va ko’p rivoyatlar tarqalgan. Sharqshunos olim Abdusodiq Irisov qalamiga mansub ushbu risolada ana shu to’rt buyuk siymo xusisida hikoya qilinadi.

Ma’sul muharrir:
falsafa fanlari doktori
MUTALLIB USMONOV

Taqrizchi:
Iordaniya Qirollik akademiyasi
 va O’zbekiston Xalq akademiyasining a’zosi,
xalqaro Ibn Sino mukofatining sohibi
SHAMSIDDIN BOBOXONOV


MUNDARIJA

Abu Bakr as-Siddiq
Umar ibn al-Хattob
Usmon ibn Affon
Ali ibn Abu Тolib
Xotima o'rnida
Izohlar

BISMILLAHIR ROHMANIR ROHIYM!


Muhammad (sallallohu alayhi vassallam) payg’ambardan keyin dastlabki to’rt xalifa islomning keng tarqalishiga asosiy rol o’ynagan kishilar edilar. Ularning nomlarini zikr qilish bilangina kifoyalanib qolmay, balki ular haqida kengroq ma’lumotlar tarqatish Islom ma’rifat ahlining burchiga aylanib qolgan. 
Bu yerda zikr qilinadigan to’rt halifa haqida Muhammad (sallallohu alayhi vassallam) payg’ambarning hadislari ham bor. "œHaq taolo, - do’stlarimni butun insonlarga fazilatli qilib yaratgan. Bu do’stlarim ichida to’rt kishi — Abu Bakr, Umar, Usmon va Alining fazilatlarini yuqori etdi. Ularni do’stlarimni eng yaxshisi qildi". Yana boshqa yerda keltirilgan hadisi sharifda "œdo’stlarim go’yo yulduzlar singarilar. Qaysi biriga ergashsangiz, to’g’ri yo’lni topursiz", deydilar.
Birinchi hikoyamiz — hulafoyi roshidiyn — to’g’ri yo’l ko’rsatuvchi halifalarning avvalgisi sanalmish Abu Bakr as-Siddiq haqida

ABU BAKR AS-SIDDIQ

Islom olamida Payg’ambarimiz Muhammad Alayhi vassallomdan so’ng eng mashhur yirik siymo — Abu Bakr as-Siddiqiydir. Uning asl ismi Abdulloh ibn Abu Kuhofadir. Islomni dastlab qabul qilgan va keyinchalik uning yirik namoyandalaridan biri bo’lib qolgan zot — shu Abu Bakr payg’ambarga o’ta sodiq, o’ta fidokor kishilardan bo’lgan. Uning hayot yo’li boshqalarga ko’p jihatdan o’rnak bo’ladigan, ruhi tetik, yurish -turishi ibratomuz, sadoqatparvar, ko’pchilikning hurmat-ehgiromiga sazovor bo’lgan.
Abu Bakr milodiyning 572 yilida Makkada dunyoga kelib, 634 yili vafot etadi. Islomdan oldingi nomi unut bo’lib, unga Muhammad (sallallohu alayhi vassallam) payg’ambar bergan nom — Abdulloh bilan atalib yashadi. Otasining oti Usmon, uning kunyasi1 Abu Kuhofa deb mashhur bo’lgan. Onasining oti Salma, uning kunyasi Um-ul-xayr (yaxshilik onasi)dir. Abu Bakr aslida payg’ambarimiz bilan ilk suxbat qurganlardan biri bo’lib, tonggi namozni doimo u kishi bilan birga bajo keltirgani uchun Abu Bakr (Тong otasi) deb ataladi.
Bu kishiga hurmatan aytiladigan gaplardan biri shuki, unga payg’ambar (sallallohu alayhi vassallam)  doim: «Sen Allohning jahannamdan uzoqlashtirilgan bandasisan. Kimki jahannam o’tidan uzoq turuvchi bir kishini ko’rmoq istasa, Abu Bakrning yuziga qarasin!»— der ekanlar.
U kishi juda to’g’ri so’z, payg’ambarga g’oyat sodiq bo’lganidan hamda payg’ambar hadislarini boricha, o’zidan biror so’z qo’shmay naql etganligidan «Siddiq» («to’g’ri») deb atalgan. Abu Bakr Siddiq Islomni qabul qilmasidan ilgari ham o’zining odamlarga mehr-oqibati, kambag’allarga ko’makdosh, ularga shafqat va marhamati bilan tanilgan kishi edi.

Johiliyat davrida ko’pchilik odamlar sanamlarga sig’inar, sig’inmaydiganlari esa barmoq bilan sanarli bo’lgan. Ana shunday «barmoq bilan sanaladigan» shaxslarning biri Abu Bakr edi. Kitoblarda naql etishlaricha, bu kishi u davrda sanamlarga sig’inganlardan xatto nafratlanib yurar ekanlar.
Islomdan avval Abu Bakr Makka shahrida «xun»ni olib   beradigan   bir   lavozimda   bo’lgan.   Bunda   kimki birovni o’ldirib qo’ysa, o’ldirganning jazosini belgilash, qotil o’ldirilgan odam haqqini to’lashi yoki da’vogar qotilni o’ldirishi kerak edi. Bordiyu ikki tomon kelishtirilguday bo’lsa, u holda mablag’ to’lab qutulish ham mumkin edi. Bunday ma’suliyatli ishning boshida o’ta adolatli, sermulohaza kishi turishi lozim ko’rilardi. Abu Bakrday insofli, tadbirkor kishining bunday katta ahamiyatga molik ishga bosh-qosh bo’lishi esa ko’pchilikning manfaatiga mos kelar edi.
Saqlanib qolgan ma’lumotlarga ko’ra, Abu Bakr islomdan oldinlari ham payg’ambar (sallallohu alayhi vassallam)  bilan lozim do’st edi, ular birgalikda savdo karvonlarida sayohatda ham bo’lganlar.
Bir kuni Abu Bakr tush ko’ribdi. Qarasa bir to’lin oy ko’kda suzib yuribdi. Ko’z tikib tursa, usha oy Makka shahri tomon suzib kelibdi, keyin u kichik-kichik shu’lalarga aylanib, parchalanib, butun shahardagi uylarga kirib ketibdi. Hayron bo’lib qarab turganicha ketibdi. Тushini ba’zi do’stlariga so’zlab ham beribdi. Ular Abu Bakrga yaqin kelajakda Makkada muhim bir hodisa yuz berishi kerakligi, bunda uning ham ulushi bo’lajagi, bu tushni ko’rish nasib bo’lganidek, yuz beradigan o’sha hodisalarda ham bu kishining nasibasi borligini aytibdi.

Kitoblarda naql qilinishicha, payg’mbarimiz(sallallohu alayhi vassallam)ga vahiy kelgan kezlarda Abu Bakr tijorat ishi bilan Yaman tomonga ketgan bo’ladi. Safardan qaytgach, Abu Bakr bilsa, odamlar orasida mish-mish tarqalgan, hammaning og’zida payg’ambar, unga vahiy kelganligi va u kishining dushmanlari Abu Bakrni u kishidan sovitish maqsadida har xil bo’xtonlarni tarqatayotgan ekan. Ular Abu Bakrni musulmon bo’lishdan qaytarish tadorigini ko’rib shunday siyosat tutayotgan ekanlar.
Ammo Abu Bakr as-Siddiqning fikr qilish tarzi o’ziga xos edi, mulohaza doirasi keng, dovyurak kishi edi. U safardan qaytgach, bo’lgan voqyeani odamlardan surishtirdi.
—   Men   yo’g’imda   nima   bo’ldiyu, qanday hodisa yuz
berdi, — deb surishtirdi.
—   Yo’g’ingda qiziq hodisalar yuz berdi, bundan sening xabaring yo’q. Abu Тolibning yetimi Muhammad payg’ambarlik da’vosini qilib yuribdi,— degan javob oldi.
—   Тo’xta, to’xta, bu da’voni kimdan eshitding?— deb
so’radi u.
—   Muhammadning o’zi gapirdi,— deyishdi.
—   Rost,— dedi   boshqasi,— o’zi shunday deb sanamlarimizni yomonlab yuribdi.
—   Uning   o’zi   so’zladi,   dedingmi?— deb qaytadan so’radi Abu Bakr.
—   Ha,  o’zi gapirdi, o’z qulogim  bilan  eshitdim,— dedi u.
—   Agar o’zi aytgan bo’lsa — to’g’ridir, hozir qaerda u kishi?— deb so’radi Abu Bakr.
—   O’zining uyida,— deyishadi.
Abu Bakr kiyinib, darhol do’sti huzuriga otlandi. U kishi bilan hol-ahvol so’rashib turib:
—   Payg’ambar bo’lganing to’grimi?—deb so’radi.
—   Ha, to’gri, Abu Bakr, men senga va sen kabi insonlarga elchi bo’ldim. Odamlarni Allohga ibodat qilishga va sanamlarga sig’inmaslikka da’vat etmoqchiman.
Abu Bakr bir dam hayolga cho’mib turdiyu Allohdan Muhammadga vahiy kelganini eshitib darhol imon keltirdi. Shu bilan u kishi islomni birinchi qabul qilgan ulug’ zot bo’ldi.

Abu Bakrning o’sha davr mezoniga ko’ra qirq ming dirham jamg’armasi bor edi, bu davlatning hammasini islom uchun sarf eting, deb payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ga topshirdi. U islomni qullab-quvvatlab, ham moddiy, ham ma’naviy yordam berishga kirishdi. Hatto uning vositasi va sa’yu-harakati natijasida bir qancha makkaliklar islomni qabul qildilar. Bulardan bir k,ismi, chunonchi, Usmon ibn Affon, Тalha bin Ubaydulloh, Sa’d ibn Abu Raqqos Abu Ubayd ibn Jarroh, Zubayr ibn Avvom, Abdurrahmon ibn Avf kabilar islom tarixida muhim xizmatlar ko’rsatgan buyuk zotlar sanaladi. Abu Bakr vositasi bilan yana qanchadan-qancha kishilar islomni qabul qildilar. Shu bilan birga muxolif kuchlar ham jim turmas, ular ham islomga kirganlarni bu yo’ldan qaytarib, ularni o’zlari yurgan noto’g’ri yo’lga solishga urinar va bu yo’lda bor kuchlarini, molu dunyolarini sarf etar edilar.
Islomni barqaror etish ishi uchun payg’ambarimiz(sallallohu alayhi vassallam)ning uylarida yig’ilish qilinar edi. Bu xil yig’ilishlar janobi payg’ambarimiz (sallallohu alayhi vassallam)   rahbarliklarida Abu Bakr vositasi bilan to’planar va islomni yanada keng yoyish rejalari tuzilar edi.

Bir kuni musulmonlar Abu Bakr maslahati bilan Ka’baga bordilar. Abu Bakr u yerda turgan mushrikiylarga yaqinlashib:
—Sanamlarga sig’inmanglyar,  yakkayu-yagbna  Allohga imon keltirib, musulmon bo’linglar,— dedi.
Mushrikiylar darhol yopirilib, ular rahnamosi Abu Bakrni yerga yotqizib urishga, tepishga tushdilar, yuz-ko’zini qonga beladilar, ammo tarafdorlari Abu Bakrni qutqaradi. Behosdan qilingan hujum va kaltak zarbidan u behush bo’ldi. Uyiga olib kelishdi va ahvoli durust bo’lgancha bir necha kun yotdi. U sal uziga kelib, ko’zini ochgach, alaxsirash asnosida birinchi aytgan gapi shu bo’ldi:
—   Rasululloh qalay? Unga bir narsa bo’lgani yo’qmi?
Onasining ko’z yoshi bilan:
—   Biror narsa yeb-ichasanmi?— degan so’rog’iga yana:
—   Rasululloh  qaerda?  Uning  ahvoli qalay?— deb
so’rar va yana ko’zini yumib uyquga ketardi.
Onasi hech narsadan xabari yo’qligini aytganda, u yana ko’zini ochib:
—   Darhol Umar ibn al-Хattobning qizi Ummu Jamil oldiga bor, undan Rasulullohning hol-ahvolini so’rab kel— dedi.
   U payg’ambar haqida ma’lumot olmagunicha, xotirjam bo’la olmas, o’z ko’zi bilan ko’rib, unga biror zarar yetmaganiga ishonch hosil qilmoqchi edi. Nihoyat ular ko’rishadilar, yuz bergan hodisadan afsuslanib, quchoqlashdilar. Abu Bakr payg’ambar (sallallohu alayhi vassallam) bilan ko’risharkan, ko’ziga yosh oladi. Payg’ambar uni bag’riga bosib, o’pdi, hatto bu holini ko’rib, uning ham ko’zi yoshlandi. Muhammad(sallallohu alayhi vassallam) bu kishidagi ulug’vorlik, sodiqlik va mehru oqibatni hurmatlardi, doim u kishi bilan kengashardi. Ular shunday yaqin edilarki, hatto urush chog’ida ham, tinchlik damlarida ham birga bo’lardilar. O’rtadagi bu hamdamlik Abu Bakrning qizi Oyshaga Muhammad(sallallohu alayhi vassallam)ning uylanishi bilan yana oshib ketdi.

Islom manba’larida ta’kidlanishicha, Abu Bakr islomni qabul qilgach ko’pdan-ko’p muhim va hayrli ishlar qildi, aholi o’rtasida islomga da’vat qilish ishlarini keng ko’lamda olib bordi. Bu kishining da’vati bilan ko’p odamlar islomni qabul qildilar. Bir turli odamlar islomni qabul qilmagan bo’lsalarda, ammo uning da’vat etilishiga qarshilik qilmadilar, ularning ko’pi keyinchalik musulmon bo’ldilar.
Zotan Muhammad(sallallohu alayhi vassallam)ning o’zlari ham do’sti va suxbatdoshlarining orasida eng muhtaram, serfazilat kishi Abu Bakr ekanligini, uni juda hurmat qilishlarini va mulohazalari bilan hisoblashishini gapirib yurar edi.
Shunisi aniqki, der ekanlar paygambar(sallallohu alayhi vassallam), do’stlarim ichida menga eng ko’p ehson qiladigani Abu Bakrdir. Agar ummatim orasida o’zimga bir do’st topgan bo’lsam, o’sha kishi Abu Bakrdir. Bilinglarki, islomiyat borasida topilgan yaqinlik shaxsiy do’stlikdan afzaldir.

Muhammad payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) vafot etgach, mahid qo’yilgan joyga Abu Bakr kirib yig’ilganlarga qarata dedi:
«E, xaloyiq! Muhammad payg’ambarga ummat bo’lganlar bilsinki, u vafot etdi. Ammo, Allohga imon keltirganlar bilib qo’ysinlarki, U o’lmaydi. U abadiydir!» So’ngra Qur’oni karim oyatini uqidi: «Muhammad faqat elchidir, ungacha ham elchilar bo’lgan. Agar u vafot etsa, yoki o’ldirilsa, nahotki sizlar orqaga qaytasizlar? Kimki orqaga qaytsa, u Allohga hech zarar keltirilmaydi, shukr qilganlarga esa Alloh O’z ajrini beradi» (Oli Imron surasi, 144-oyat).
Shundan so’ng yig’ilganlar payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ni dafn qilish marosimiga tayyorgarlik ko’rishga kirishdilar. Nihoyat dafn marosimi ham bo’lib o’tdi.