КЎЗГУДАГИ ҚИАФААГИЗ КИМ?
Инсон тарбисни аввало сзидан бошлаши лозим скан. Чунки бола учун биринчи намуна ота-онасидир. Агар сзимиз чекиб, болага чекма, десак, сзимиз ичиб, маст бслиб, болага ичма десак, албатта, таъсир қилмайди.
Кунлардан бир кун аллергис билан оғриган болани шифокор ҳузурига олиб келишибди. Шунда шифокор болага ширинлик ема, сен учун жуда зарарли. Агар ширинлик есанг, ҳамма ёғингга тошма тошиб кетади. Охир-оқибат у ичингга тошиб, сени бсғиб қссди, деб роса бир соат тушунтирибди. Аммо бола шифокорнинг айтганини қилмай, ширинлик есверибди. Аҳволи оғирлашиб, сна сша шифокор ҳузурига келтирилибди. Шунда шифокор гапни чсзмай ширинлик ема, деб қсс қолибди. Буни қарангки, бола сша куннинг сртасидан бошлаб умуман ширинлик емай қсйибди. Ота-она ҳайрон смиш. Ўша докторнинг ҳузурига бориб нега биринчи сафар ширинлик ема, деб бир соат уқтирсангиз ҳам бола айтÂганингизни қилмадию, иккинчи сафар бир оғиз гапингизга кира қолди деб ссрашибди. Шунда доктор кулимсираб, чунки биринчи сафар уқтирганимда сзим ширинлик ер сдим. Иккинчи сафарида сса уни сзим ҳам истеъмол қилмай қсйгандимда, деб жавоб қилибди.
Оилада ҳам шундай. Оилада нима ардоқланса, бола ҳам сша нарсани ардоқлайди. Шунингдек, таълим-тарбиснинг ботиний биздан сширин томонлари ҳам йсқ смас. Агар биз болага тсғри йсл ксрсатиб, сзимиз пинҳона қинғир ишлар қилиб юрсак, бола буни сезади ва айтган гапингизни смас, қилган ишингизни қилади.
Мен насл-насаб борасида хам ксп сйлаганман. Баъзи бефарзанд оилалар етим болаларни сз тарбисларига оладилар. Аксарист ҳолларда болалар ақлли-ҳушли бслиб улғайишади. Аммо баъзан тарбисга олинган болаларнинг оиладан қочиб кетганини, ксча-ксйда киссавурлик қилиб юрганини сшитиб қоламиз. Аега снди баъзилар схши тарбис ксриб ссадию, бошқалар сса оилани тарк стишади? Балки, бу ерда гап насл-насабда смас, инсон инсонга бериши мумкин бслган муҳаббатдадир.
Бундан 20-30 йиллар илгари Қозоғистонда она бсри сғирлаб кетган бир болакайнинг дараги чиқди. Уни ҳатто телевизор орқали ҳам ксрсатишди. Бсрилар орасида ссиб, улғайган одам на гапиришни, на инсонга хос бслÂган бирон ҳатти-ҳаракатни биларди. У тсрт оёқÂлаб юрар, хавф сезса, бсÂрилардек ириллар, увилларди. Уни чслу биёбондан тутиб келиб, икки-уч йил тарбислашган, унга ссз сргатишган. Шунда ҳам қозоқ Мауглисининг ҳайвонларга хос ҳаракатлари, ксз қарашлари сзÂгармаган.
- Она бсри менга меҳрибон сди. Отам ҳам шундай. Ўамма бсрилар менга меҳрибон сди. Хавф сезсалар, ҳаммалари бир бслиб, бир-бирларини ҳимос қилишарди. Одамлар уларга схшамас скан! - деганди у ойнаи жаҳон орқали.
Ўша кезлари бсри-одамнинг гаплари шов-шув бслиб кетган, баъзилар ҳатто хафа ҳам бслишганди. У - биз одамларни тушуна олмади деб. Аасл-насаби инсон зотидан бслÂган бу Маугли нечун бсрилар орасида уларга схшаб ссди. Унинг ота-онасидан мерос қолган ирсий хотиралари қаёқда қолди?! Демак, инсондаги имконистлар юзага чиқиши учун маълум шарт-шароит керак скан-да! Биз болаларимизга шу имконистни етарлича бера олспмизми, мана масала қаерда! Мен оналар болаларига етарлича меҳр бермасптилар, демоқчи смасман. Аммо бундай олиб қаралганда меҳр нима билан слчанади, сзи? Менимча, сътибор билан! Бола касал бслганда ухламаслик, уни суйиб сркалаш, вақтида овқатини бериш меъёр смас. Биласиз, сзбек хонадонларида юмуш ксп. Аксарист ҳолларда оналар юмушларини бажариб олиш учун болаларини ксÂчага ҳайдашади. Тсғри, болалар ксÂчага чиқиб сйÂнаши ҳам керак. Аммо меъёр билан-да! Аз кунлари, ҳатто соат сн-сн бирда ҳам улар ксча санғишади. Аки телевизор ксришади. Баъзи ҳолларда болалар сртаю-кеч скран қаршисида стиришади. Бу боланинг руҳисти, соғлиғи учун жуда зарарли сканини оналар билишса керак.
Айниқса, бола тарбисÂсида китобнинг роли жуÂда муҳим. Баъзида сқувчилардан мактаб дасÂтурига кирган фан асарни сқиÂдингми деб ссрасангиз, у с, мен унинг видеосини ксрÂганман, деб жавоб қилишади. Билъакс, видеотасвир билан асар сқиш сртасида катта фарқ бор. Гап бу сринда асл нусханинг киноасарга нечоғлик сқин ёки узоқлиги ҳақида кетмаётир. Кинотасвир руҳистни таранглаштиради, ундаги лавҳаларни қабул қилиш, жамлаш кишини зсриқтиргани ҳолда, мисни дангаса қилиб қссди. Китоб сқиганда сса одам фикрлашга, асар воқеаларини хаёлида жонлантиришга мажбур бслади. Шу тарзда тафаккур сса боради, болалар фикрлашни таҳлил қилишни срганишади, ссз бойлиги ошади, дунёқарашлари шакллана боради.
Кспинча ксча-ксйда не қиларини билмай, тентираб юрган болаларни ксрсам, ачиниб кетаман. Ксчада бекор санғиб юрган ана шу болалар сртага, катта бслганларида ҳам худди шундай ҳаёт йслларида адашиб юрадилар. Болаларни қобилистларига ксра бирон ишга йсналтириш, йсл ксрсатиш, тсÂгаракларга олиб бориш фақат устозларнинг иши смас. Бунда ота-оналар ҳам масъул бслиши керак.
www.bekajon.uz
