Bolaga har doim hayot, o’lim va borlig’imiz haqida bilimlar berib boring. Chunki 3-5 yoshlarga kirganda bola atrofidagi olamni o’rgana boshlaydi, ko’pgina narsalar, asosan borlig’imiz va o’lim haqida sizdan javob olishni istaydi.
Misol uchun, savollar quyidagicha bo’lishi mumkin: "œOyijon, siz ham o’lasizmi? O’limdan keyin nima bo’ladi? Dadajon, Alloh qaerda yashaydi?" Javobingiz bolani qoniqtirishi bilan bir qatorda, unga tushunarli tilda bo’lishi kerak. Shuni biling ki, agar bola bunday javobga tayyor bo’lmasa, savol ham bermagan bo’lar edi. Bolaga o’lim va o’limdan keyinggi hayot, Alloh haqidagi savollarga javob berishdan qochilgan oilalardagi bolalarda qandaydir qo’rquv hissi bo’ladi.
Onamdan savol so’raganimda bo’lgan bir voqeani hech unutmayman:

- Oyijon, vafot etganimizdan keyin bizga nima bo’ladi?
- Janatga tushamiz, o’g’lim
- Keyin nima bo’ladi? Jannatda qancha yashaymiz? Onam meni abadiylik nima ekanligini tushunmasa kerak degan xayolda meni tinchlantirish uchun:
- U erda 1000 yil yashaymiz o’g’lim.


Men juda ham xafa bo’ldim. Ich-ichimdan jajji bir ovoz menga : "œAgar oxir —oqibat o’ladigan bo’lsak, qancha yashashimizni nima ahamiyati bor. Men abadiy yashashni xoxlayman, yo’q bo’lishni istamayman" derdi.
Shuning uchun ham bolangizga Alloh, Qur’on, o’limdan keyingi hayot haqida bilganlaringizni albatta o’rgating. Shuningdek, farishtalarni ham unutmang. Bizni himoya qiladigan, kuzatadigan bu ko’rinmas maxluqotlarning borligini bilish, bolalarda uchraydigan ertak yoki multfilmdagi salbiy obrazlardan qo’rqqanlarida qalblariga malham bo’ladi.
Payg’ambarimiz va islom dunyosining buyuk shaxslari hayotlaridan hikoyalar keltirish ham muhimdir. Chunki bola katta bo’lar ekan, o’ziga o’rnak qilib olish uchun ideal bir shaxs qidiradi. Agar siz uning ideal shaxs haqidagi tasavvurlarini konkret bir inson bilan bog’lamas ekansiz, tez orada farzandingiz o’ziga Pokemonlar ustozi(yaponlarning tushunarsiz multfilmidan) va shunga o’xshagan yana boshqa bir ideal topib oladi.

Hech qachon bolani din asoslarini o’rgatish bilan qiynab qo’ymang. Bu ishni bolaga og’ir kelmaydigan darajada, bolangizga yoqadigan misollar keltirgan holda qiling. Misol uchun, meva sharbatini yaxshi ko’radigan qizimga jannatda meva sharbatlari oqadigan daryolar borligini, ulardan istaganingcha ichish mumkinligini aytganimdan beri uning o’lim to’g’risidagi tushunchasi shunchalar ozgardiki, hatto o’limdan qo’rqadigan boshqa bolalarga ham ijobiy ta’sir o’tkaza boshladi.

Amallarimiz so’zlarimizdan ancha ustundir. Doimiy suhbat va o’gitlardan tashqari amallaringiz bilan o’zini qanday tutish kerakligini ko’rsating. Yolg’on gapirish yaxshi emasligini aytib turib, navbatdagi telefon qo’ng’irog’iga sizni uyda emas deya javob berishini buyurgan bolangizning ahvolini bir o’ylab ko’ring! Yoki o’zingiz qo’lingizda sigaret bilan "œtutab" tursangizda, buyoqdan farzandingizga chekish zahar ekanligi haqida va’z o’qisangiz qanday ta’sir qiladi? Tozalik haqida o’git bergan ota o’z ortidan yig’ilmagan bir uyum axlat qoldirsa, ajabo, uning aytganlari qanday ta’sir qilarkin?

So’zlaringiz amallaringiz va his-tuyg’ularingizga uyg’un bo’lmay qo’lishidan ehtiyot bo’ling!

Farzandingiz bilan muomalada saviyangizni uning saviyasiga moslang. Shuni unutmang-ki, u hali katta bo’lib ulgurgan emas, siz esa bola bo’lish nima ekanligini bilasiz.Uning yoshida boshingizdan nimalar kechirganingiz va nimalarni his qilganingizni yodga olishingiz u bilan yanada yaqinroq munosabatda bo’lishingizga yordam beradi.

Misol qilib o’z tuyg’ulari va fikrlari bilan o’rtoqlashmaydigan bolalarni olaylik. Oilasi unga muammo tug’ilganda yordam so’rashi mumkinligini aytib o’tgan bo’lsada, bola turli xil qiyinchiliklar oldida kuchsiz qoladi, qo’rquv va shubhalardan qiynaladi, lekin oilasi bundan bexabar qoladi. Bunday holda bolaga kattalar uning muammolari bilan ishlari yo’qdek tuyuladi va o’z tuyg’ularini ochiq bildirmaydi.

Bir kuni mening qabulimga maktabga borishni istamayotgan bolani olib kelishdi. U nimaga bunday qilayotganining sababini hech kimga aytmas edi. Avval men unga o’zimning maktabda o’qib yurganimda bo’lgan voqealarni, nima uchun maktabga bormoqchi bo’lmaganimni aytib berdim; bolalarni o’g’irlaydigan lo’lilar, yomon o’qituvchi va shunga o’xshash narsalar haqida. Bola: "œBo’lmag’ur gaplarni gapirmasangizchi, amaki! Men bunday narsalardan sira qo’rqmayman. Meni bir bola xafa qiladi, shuning uchun ham maktabga borishni istamayman", deb qoldi. Shunday qillib maktabga bormaslikning sababi aniqlangan edi.

Siz ham iloji boricha tez-tez o’zingizni uning o’rniga qo’yib ko’ring, bolalik chog’ingizdagi his-tuyg’ularingizni eslang, ular haqida farzandingiz bilan o’rtoqlashing. Siz tomondan tashlangan bir qadam farzandingiz sizga tomon yugurib kelishiga sabab bo’ladi.

 

Nahotki, sizn tufayli dunyoga kelgan shunday ma’sum, begunoh, nozik va tarbiyaga muhtoj mavjudodlar bir kunda sizning 1-2 soat vaqtingizga arzimasalar? Qaysidir futbolchinig oyoq kiyimi nechanchi razmer ekamligini bilib, o’z farzandingiznikini bilmaslik g’alati tuyulmaydimi o’zingizga? Yoki farzandingizni bir qulog’ingiz bilan tinglar ekansiz, qaysidir siyosatchi gapini esa jon qulog’ingiz bilan tinglashingizchi?

Alloh rahimdillarning eng rahimlisidr. Bolani "œhafa bo’ladi", "œqiynaladi", "œsiqiladi" degan andishalar bilan o’z holiga qo’yish unga foyda emas, aksincha, zarar yetkazishimizga sabab bo’ladi.

Misol uchun, dinimizda maktab yoshidagi bolani namoz o’qishga o’rgatish kerak, agar 10 yoshga yetganida ham namoz o’qishni boshlamagan bo’lsa, uni jazolash kerakligi aytib o’tilgan. Oramizda necha kishi bunga amal qilar ekan?

"œO’zingizni va oilangizni olovdan saqlang" ma’nosidagi oyat nozil bo’lganida sahobalar Rasulullohdan (sav) so’radilar:

"œEy Rasullulloh, bizku Allohni amrlarini bajarib, ta’qiqlagan narsalaridan uzoq turib olovdan saqlanamiz. Ammo oilamiz va bolalarimizni qanday qilib bundan saqaly olamiz?"


"œAlloh sizga buyurganlarini siz ham ularga buyuring, Alloh sizni qaytargan narsalardan siz ham oilangizni qaytaring" deganlar.

Ayniqsa, o’zlari hijobda bo’lsalarda, qizlarini ochiq kiyintiradigan ayollarni ko’p uchratamiz. Yoki o’zlari jamoat joylarida cho’milmasalarda farzandlariga buni ruxsat beradigan ota-onalar ham ko’p. Odatda ular farzandlari hali kichkinaligi uchun shunday qilganliklarini aytishadi. Kichik yoshdan hijobning fazilatini anglamagan bolalarning kelajakda islom qoidalariga to’liq amal qilishlariga biroz shubha bilan qaraysan. (Tarjimondan: Bu yerda muallif yosh bolalarni majburlab, hali buni tushunmagan holda hijob kiydirish emas, balki bolaga hali kichkinaligidan hijobning fazilatlarini tushuntirish kerakligi haqida gapirmoqda)

Bunday yo’l tutadigan oilalar yoshlikda ular ham xuddi bolalaridek bo’lganliklarini, vaqt o’tib o’zlarini qo’lga olganliklarini aytishadi. Qiziq, ular o’zlarini qay darajada qo’lga olib bilishgan ekan? Yoki bolalikdan islomiy tarbiya olishganlarida hozir qanday bo’lishar edi?

Shizofreniya kabi ruhiy kasallikning kelib chiqish sabablaridan biri ota-ona va bola o’rtasidagi munosabatlarning bir-biriga zid bo’lishidir. Misol uchun, ota bir gap aytsa, ona umuman boshqa bir gap aytadi. Harakatlarda ham aynan shunday. Natija, zehnning bo’linishidir. Shuning uchun ham ota-ona farzandiga qaratilgan harakatlarni oldindan o’zaro kelishib olishlari kerak.

Bu yerdan shunday xulosa kelib chiqadiki, farzandga yaxshi tarbiya berish uchun ota-onalarning turmushi ham osoyishta, bir-biriga uyg’unlikda bo’lishi kerak.

Afsuski, ko’pchiligimiz bergan tarbiyamizning natijalarini ko’rish uchun jon-jahdimiz bilan hatrakat qilamiz. Unutmaylikki, farzand bizning mulkimiz emas, biz faqatgina uninga tarbiya berishga javobgarmiz, halos.

Agarda biz o’z vazifamizni joyiga keltirib bajargan bo’lsak bo’ldi, qolgani Allohning irodasi. Aks holda harakatlarimiz bolaga zarar berishi mumkin. Shu bilan birga ortiqcha stressni boshimizga balo qilib, noto’g’ri ishlar qila boshlashimiz ham mumkin. Farzandimiz balog’at yoshiga yetganida unga yaxshi tarbiya berish uchun qo’limizdan kelganini qilganimizni, tanlash huquqi endi unga tegishli ekanligini aytishimiz kerak.

Zotan, bizning bu tavsiyalarimiz faqatgina bir sababdir. Biz Allohning roziligi uchun bu sabablarga qo’ldan kelgancha murojat qilamiz, lekin bundan qanday natija chiqishiga aralasholmaymiz. Zero Alloh hohlasa Payg’ambardan noqobil farzand, Firavn saroyidan esa Payg’ambar yetishib chiqadi

Shuning uchun ham sizlarni farzandlarimiz uchun Allohga duo qilishga undayman.

                                 ҚУШ УЯСИДА КЎА ГААИАИ ҚИЛАДИ

Уч-тсрт қизча ҳовлида меҳмон-меҳмон сйнашарди. Ўртадаги кичкина дастурхонда ширинликлар, атрофида жажжи қсғирчоқлар - "меҳмонлар" сзларича суҳбат қуришспти.

- Менинг дадам ишхоналаридан ҳар куни шоколад олиб келади, - деди кичкина Барно. - Ойим: "Конфетларни ҳадеб ксчага ташиб кетаверма", - деб уришади...

- Менинг ойим боғчада ишлайди. Ош пиширади. Уйимизда шакар, печенье, тухум жуда ксп бслади. Ойим ҳар куни олиб келади, - дес мақтанди Ойгул.

- Кеча-чи, боғчамизда Севаранинг туғилган куни бслди. Ойиси торт олиб келди. Боғча опамиз уни бизларга бермай уйларига олиб кетдилар, - деди бир қизча.

- Яна-чи, боғча опа овқат пайти ҳаммамизга озгинадан қуймоқ бериб, қолганини сумкасига солиб қссди. Мен ойимга айтдим, бугун менга қуймоқ пишириб беради...

Тарбис, ҳалоллик оилада шаклланади. Шунинг учун ҳам "Қуш уссида ксрганини қилади", дейдилар.

- Мен катта бслсам дадамлардай "каттакон" бсламан. Ярақлаган машинам бслади, - дес велосипед ғилдирагини рул қилиб олган бола сртоқларига гап бермайди. - Икром акага схшаган "укахонларим" бслади. Аимани хоҳласам муҳайё стади,-мақтанади олти сшар болакай.

- Сен ҳам дадангга схшаган порахср бслар скансан-да, - кулади сзидан каттароқ бола.

Қолганлар тушуниб-тушунмай уни калака қилишади.

- Аима дединг? Болакай ён-атрофдагиларга сқрайганча, "машинаси"нинг рулини ҳам бошқармай, югуриб уйига кириб кетди. Зум стмай, онасини бошлаб чиқди. Ўғлини хафа қилганлар билан онаизор гаплашди-ю, айтилган гап учун сша боланинг юзига шапалоқ туширди.

- Бу гапни сен қаёқдан олдинг, зумраша? Топармон-тутармон одамларни нима дейди, биласанми? Билмасанг, билиб ол. Ишбилармон, уддабурон, дейди. "Тупой", - деб боланинг калласига нуқиди аёл.

Отасидай каттакон бслмоқликни орзу қилган болакай сса снди онасидай ҳимосчиси борлигидан фахрланиб, қслидаги машинасини виқор билан ҳайдаб кетди.

Мана шундай баъзи оилалардаги нопоклик, ташмачилик, енгил йсл билан пул топиш таъсирида улғайган болада ҳам шундай одатлар етилиб боради. Шунинг учун ҳам катталар болалар олдида ҳар хил гапларни гапиравермасликлари, бошқалар ҳақида фикр айтишда сҳтиёт бслишлари зарур.

... Акмалнинг снги сйинчоқ машина кстариб чиққанини ксрган болалар бир зумда сраб олишди. "Вуй-й-й, бир ксрай, тсхта, аввал мен". Кейин уни гапга солишди.

- Акмал, даданг қайтиб келдими?

- Йсқ, - болакай ксзини ерга тикди.

- Унда буни ким олиб берди?

- Кунда келадиган амакиси-да, - билағонлик билан жавоб берди қсшниси Ботир.

- Йсқ, у Акмалнинг амакиси смас, дадаси бслар скан, ойим шундай деди.

Акмал унга еб қсйгудай бслиб қаради.

- У менинг дадам смас!

- Аега унда сизларникида сшаспти? - болаларнинг гап-ссзи оғзида қолди. Болакай пилдираганича сйинчоқ машинасига ҳам қарамай сзини ичкарига урди.

Болалар бир-бирларига қараб елка қисишди. Улар ҳам, албатта, бу гапларни оиласида сшитишган.

Ўз ота-онаси ҳақида сртоқларидан миш-миш сшитган бола сса хижолат тортди.

Оиладаги бундай носоғлом муҳит, аввало, болага ёмон таъсир ксрсатади. Улар болада ҳалолликни тарбислай олмайди.

Ксп ҳолларда 10-13 сшар атрофидаги болалар тунда ҳам ксчадан бери келишмайди, тспланишиб, ёшларга мос келмайдиган ишлар билан машғул бслишади. Ота-оналарига сса тунги "сайр"ларда, нималар билан банд бслганликларини ҳамиша рост айтишмайди. Улар шу тахлит ёлғончилик, ксзбссмачиликка срганади. Аки тсй стказилган хонадонларда столлар атрофида бсш шиша идишларни йиғиштириб кетаётган болаларни ксриб, ксрмаганга оламиз. Бундай болалар қулай пайтдан фойдаланиб, текинхсрликка, осон пул топишга срганишмайди, деб ким айта олади?

Тарбис - туб моҳисти билан жамист ксламида амалга ошириладиган иш. Болаларни шахсий манфаатлар доирасида тарбислаш, уларнинг келажаги ҳақида қайғурмаслик ижтимоий тарбис мақсадига зиддир. Ахир: "Ота боласи бслма, одам боласи бсл", деган мақол бор халқимизда. Ота-онанинг турмуш тарзи, феъл-атвори, сзини тута билиши боланинг назаридан четда қолмайди. Катталар сзлари пайқамаган нуқсонларни болалар тез илғаб оладилар. Зийраклик болага хос хусусист. Шунинг учун улар кузатувчан, тақлидчан, катталарга сргашувчан бслишади.

Шунингдек, бола табиатан ростгсй, ҳалол бслади, ноҳақликка чидаб туролмайди.

...Зокирни мактабда, тсғрироғи синфда сғрига чиқаришди. У партадоши Мансурнинг сумкасидан пулини сғирлабди. Буни сшитган барча сабоқдошлар Зокирга ёмон ксз билан қарашди. Қизлар ундан ижирғаганнамо четлаб стишди. Зокир сзини қандай оқлашни билмас, сумкасини тснтариб, қоқиб-силкиб, чснтакларини қайириб ҳам сзини оқлай олмай хуноб бслди. Буларни бир четда кузатиб турган синфком Анвар масалага ойдинлик киритди.

- Мансур, сенда ҳеч қачон бунча пул юрмайди. Ота-онанг ҳалол одамлар. Маошдан-маошга рсзғор тебратадиларми, сенинг чснтагингни қаппайтирадиларми? Зокирнинг сса саккиз йил бирга сқиб, қсли сгрилигини сезмаганман. Бунча пулга сҳтиёж сезмаган ҳам. Бу - баъзи Зокирда қасди бор бир-икки ғаламиснинг иши, - дес ксча боласига айланиб бораётган қуруқ керик дсстларига ёвқур нигоҳ ташлади. Буни қара, улар сендай бсш-баёв болани сқ қилиб, Зокирни ер қилмоқчи бслишибди-да.

Анвар шу тобда отасининг "бошингга қилич келса ҳам рост ссзла, ҳалол одам бсл",-деган сгитларига амал қилди. Ўртоғини ноҳақ туҳматдан асраб, кснгли хотиржам бслди.

Ҳа, болаларимизни кичиклигидан мана шундай ростгсйлик билан тарбислаш, ҳалолликни онгига сингдиришга ҳаракат қилайлик. Бу биз ота-оналарнинг бурчимиздир. Уларни умр бсйи тарбислаш масъулисти ҳеч биримизни тарк стмасин!

Зумрадхон АБДУЛЛАЕВА,

Андижон шаҳри. 

                      FARZANDLARIMIZ NIMALARNI KO‘RIB ULG‘AYYAPTI?

Bugungi kunda kichkintoy tomoshabinlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazish maqsadida efirga uzatilayotgan o‘zbek multfilmlarining aksariyat qismi asosan xalq og‘zaki ijodidan olingan. Ammo hozirgi paytda xalq ertaklari asosida yaratilgan multfilmlarning kamligi, ayniqsa rus, keyinchalik G‘arb mamlakatlarida ishlab chiqarilgan asarlar ko‘proq ko‘rsatilmoqda. Qolaversa, shu zaminda yozilgan asarlar asosida chet mamlakatlarda tayyorlangan filmlarda talqin butunlay o‘zgarib ketgan. Bunga misol qilib aynan Samarqandda  XII Zohir Sa­mar­qandiy tomonidan  yozilgan  «Singbodnoma» ni ko‘rsatish mumkin.

Bu asar Sharq xalqlari milliy ruhida yozilgan bo‘lishiga qaramay, amerikaliklarning talqinida butunlay o‘zgarib ketgan va bu ko‘rinishida o‘zbek bolasi ruhiga sharqona yo‘nalishda singa olmaydi. Shunday jihatlarni rus xalqi ertaklari asosida tayyorlangan multfilmlarda ham kuzatish  mumkin. Botqoqlikda yashaydigan  «baqamalikalar» bolalarimiz ruhiga qanday singib ketganini yaxshi bilamiz. Endigina multfilm ko‘rishni boshlagan 2-3 yoshdagi bola ekran oldida 15-20 daqiqa o‘tira olmaganidek, multfilmlarning mazmun-mohiyatini ham yetarlicha anglamaydi. Unga ekrandagi hayvonlarning harakati ko‘proq ma’qul keladi va juda qiziqib qoladi. Bunday paytda ota-onalar multfilmlarni birgalikda ko‘rishlari, unda aks ettirilgan har bir narsaga ta’rif berib, uning harakatini sharhlashda aynan milliy va oilaviy yo‘nalishdagi ta’sirini o‘tkazib borishi kerak. Yosh bolalar bilan ota-onalarning ekran qarshisidagi birligi ular orasida masofa paydo bo‘lishining oldini oladi. Bu vaqtda bola sizning mehringizni, uning bolalik olamini his qilishingizni sezib turadi. Aslida Sharq afsonasi bo‘lgan «Oloviddinning sarguzashtlari» bugungi multfilmlarda shu qadar vahshiylashib ketganki,  Jasmin obrazidagi ayollarga xos nafosat umuman yo‘qqa chiqarilgan va tabiiyki uni ijobiy qahramon deya baholay olmaymiz. Bu multfilmni tomosha qilgan bola  qahramonlar harakatini takrorlaydi, siz bilan o‘z fikr doirasida ularni muhokama qiladi, bu esa tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishingiz uchun ayni muddao. Bu muhokamada siz ijobiy xarakterdagi qahramonlarni maqtab, unga ibrat qilib ko‘rsatasiz, salbiy obrazlarni esa qoralaysiz. Shu tariqa undagi yaxshi-yomonni ajrata olish sezgisini shakllantirishga erishishingiz mumkin.

Yodingizda bo‘lsin:

—yosh bolaning multfilmni  uzoq va  surunkali tomosha qilishiga yo‘l qo‘ymang;

— bolangizning sifatsiz disklardagi rangsiz, xiralashib qolgan multfilmlarni ko‘rishidan ehtiyot bo‘lganingiz ma’qul. Aks holda boladagi tasavvur ham tomosha qilayotgan multfilmi kabi «rangsiz» bo‘lishi mumkin.

Unutmang! E’tiborsizlik oqibatida Shrek, Monstr, Supermen kabi G‘arb mult­filmlaridagi qahramonlar bolaning xayolini  olib qochishi va uni normal hayotga qaytarish ancha  qiyinlashib qolishi mumkin. Eng achinarlisi, G‘arb multfilmlarida  «yalang‘och» hissiyotlarga katta o‘rin berilgan va buni hech ikkilanishsiz tomosha qilayotgan farzandlarimizda bolalarcha beg‘uborlik yo‘qolib, o‘rnini dag‘allik, hayosizlik egallamoqda.  Misol uchun o‘rdaklar sarguzashtidagi ona o‘rdakning o‘z ichki kiyimlarini eriga namoyish qilish epizodini olib qarang, axir bizning Sharq ayollari shunday qiladimi?

Xulosa shuki, tarbiya borasida zamonaviy imkoniyatlardan biri bo‘lmish multfilmlardan keng foydalanib, bolangizda ro‘y  berayotgan o‘zgarishlar, xarakteri yuzasidan  doimo pedagog va psixolog bilan  hamfikr bo‘lish lozim.   

Mahmud YO‘LDOSHEV,

psixologiya fanlari nomzodi

Assalomu aleykum
Bir bola bo'lgan ekan. U juda asal yer. Tabiblar asal yemasligini asal yesa jiddiy kasallik kelib chiqishini aytishibdi.
Ammo bola hech gapga qulop solmabdi. Ota-onasi shunda bir mo'ysafid cholning oldiga olib borishibdi.
Haligi chol ota-onasiga qirq kundan so'ng kelishini aytibdi. Ota-ona ungacha biror nima bo'lib qoladi,deb tezrop davolashini so'rashibdi, ammo mo'ysafid oldingi gapini takrorlabdi. Ota-onasi noiloj uylariga noiloj qaytib ketishibdi.
Qirq kundan so'ng bolani olib kelishibdi. Haligi mo'ysafid bolani boshini silab:"Bolam qaytib asl yemagan, ho'pmi" debti. Shundan so'ng bola uyga qaytgach asal hidi ham yoqmay qolibdi. Ota-ona hayron bo'lishibdi. Shundan mo'ysafidni oldiga borib bor gapni aytishibdi. Mo'ysafiddan nega oldinroq shu ishni qilmasdan, qirq kundan so'ng kelinglar deganlarini sababini so'rashibdi. Mo'ysafid esa javob beribdi:" Men o'zim asl yer edim, qirq kun asl yemay yurdim" debdi.
Hikoyat haqida fikringizni bildiring! Nimani tushundingiz?[/color]