Azoblar ichra to‘lg‘onastgan jahannamiylar o‘limni orzu qiladi, lekin o‘lolmaydilar. Aytchi, yuzlari issiqdan qop-qora tusga kirib, ko‘zlari ko‘r, tillari soqov bo‘lib qolgan, bellari sinib, suyaklari parchalangan, quloqlari ke-silib, terilari titilib ketgap, qo‘llari bo‘yiiga, boshi va oyog‘i bir-biriga chirmab tashlanganlarga ko‘zing tushsa, holing ne kschadi?

Ular jahannamga yuzlari bilan sudralib boradilar, qorachiqlariga temir tikanlar bosiladi. O’tning yolqini a’zolarining ich-ichigacha o‘rlaydi. Do‘zaxning ilon va chayonlari badanlariga yopishadi.

Kel, do‘zaxiylar ko‘radigan dahshatlarga yaqinrokdan nazar sol, jahannam vodiylari va daralari xususida tafakkur et.

Payg‘ambar alayhissalom dedilar:«Jahannamda yetmish ming vodiy, har vodiyda yetmish ming dara, har darada yet-mish ming ilon va chayon bor. Kofir va munofiqlar bu vodiyu daralarning barchasidan o‘tmaguncha, jahannamning nihoyasiga yetmaydi» (Ibn Koniy rivoyati).'

Ali karramalloqu vajxahu rivoyat qiladi: «Rasuli akram shunday degan edilar:
— «Jubbul xuzn»ga tushib qolmasligingiz uchun Allohdan panoh tilangiz.
— «Jubbul huzn» nima? deya so‘raldi.
— U jahannamdagi shunday vodiyki, jahannamning o‘zi har kuni yetmish marta undan nanoh tilaydi. Alloh taolo bu vodiyni riyokor qorilar uchun hozirlab qo‘ygandir, dedilar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam» (Ibn Adiy rivoyati).

Jahannamning kengligi va u yerdagi quyilashib boruvchi vodiylarning soni dunyo vodiylari va undagi shahvat (dunyoviy istak) larning adadiga muvofik keladi. Bandaning gunohga vosita bo‘ladigan a’zosi nechta bo‘lsa, jahan-nam eshiklarining soni ham shunchadir. Bu edshklar ustma-ust qurilgan. Ular kuyidagi tartibda joylashgap bo‘lib, eng tepadagi eshikning nomi - Jahannam, Saqar, Lazzo, Xutoma, Sa’ir, Jahim va Xoviya deb ataladi. Hoviyaning chukurligi xuddi dunyo shahvatlari kabi tubsizdir. Shuningdek, dunyo hayotida bir uzv o‘zidan kattaroq boshqa uzvga borib ulangani kabi jahannamdagi Hoviya ham o‘zidan chukurroq Hoviyaga borib ulanaveradi.

Abu Hurayra aytadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga edik. Daf’atan gumburlagan sasni eshitdik. Shunda Rasuli akram:
— Bu nima bilasizlarmi? - so‘radilar.
— Alloh va rasuli bilguvchiroqdir, dedik.
— Bu yetmish yil oldin jahannamga tashlangan toshdir, hozir uning qa’riga yetdi, dedilar Rasuli akram» (Muslim rivoyati).

Endi tubanlashuv pog‘onalaridagi tafovutga ham bir nazar sol. Chunki oxirat uyi darajot va fazilatlarga boy qarorgohdir. Zero, mana shu hayotda ham bandalar dunyoga muxabbat jihatidan farqlanadilar. Kimdir dunyoga mukkasitsan ketib, unga butkul g‘ark bo‘ladi, kimdir ma’lum chegarada to‘xtaydi.

Shuningdek, jahannam olovi komiga tortilish darajasi ham tafovutlidir. Alloh zarra misqolicha zulm qilmaydi. Do‘zaxga tushgan barcha kishilarning azobi bir xil emas. Balki har bir do‘zaxiyning azoblanish darajasi isyo-nu gunohiga qarab ma’lum doirada chegaralangan. Agar azo-bi eng kam do‘zaxiyga butun dunyo to‘laligicha berilsa, azob shiddatiii kamaytirish uchun u o‘sha dunyoning hammasini fido qilgan bo‘lardi.

Payg‘ambar alayhissadam aytdilar: «Qiyomat kunida do‘zax ahli tortadigai azobniig eng yengili - o‘tdan kavush kiyish, kavushning harorati miyani qaynatadi» (muttafaqun alayh).

Bas, shunday ekan, bu azoblarni o‘ziga yengil sanayotganlardan qanday ajablanmasliging mumkin?! U azoblarni o‘ziga shiddatli bilayotgan insondan esa nega ibratlanmaysan? Jahannam azobining shiddatidan shubhaga borayotgan bo‘lsang, qani, barmog‘ingni o‘tga yaqinlashtir va jahannam azobini shunga qies et. Endi bilginki, sen bu qiyosda adashding. Chunki, dunyo olovi jahannam oloviga o‘xshamaydi. Ammo bu dunyoda eng qattiq jismoniy azob o‘tning kuydirishidir. Shu azob orqali jahannam neligini anglag‘anday bo‘lamiz. Lekin bu anglash naqadar noqis! Agar jahannam ahli do‘zaxda dunyo olovini topsa, jahannam olovidan qochib, o‘zlarini dunyo oloviga urgan bo‘lar edilar. Xabarlarda kelishicha, dunyo olovi yetmish marta rahmat suvi bilan yuvilg‘anidaya so‘ng dunyo ahli toqat qiladigan darajaga yetdi (Ibn Abdulbar rivoyati).

Payg‘ambar alayhissalom jahannam olovini shunday si-fatlaydilar: «Alloh taolo jahannamga ming yil yonishni buyurdi, xatto olov qizardi. Keyin yana ming yil yonishga buyurdi, olov oqardi. So‘ng yana ming yil yonishga buyurdi, olov qoraydi. Jahannam qop-qora, zimistondir» (Termiziy rivoyati).

Payg‘ambar alayhissalom xabar beradilar:«Do‘zax Rab-biga shikoyat qildi: -Ey Rabbim, o‘zim o‘zimni yeyapman. Par-vardigori olam unga ikki marta nafas olishga izn berdi: yoz oyida bir marta va qish oyida bir marta. Yoz mavsumida-gi eng issiq kun jahannamning xaroratidandir. Qish mavsumidagi eng sovuk kun jahaniamning zamharir sovug‘idandir» (muttafaqun alayh).

Anas ibn Molik aytadi: «(Qiyomat kuni) dunyo hayotida to‘kin-sochin yashagan kofirlardan biri keltiriladi va farishtalarga:
— Uni jahannam oloviga bir tiqib oling! deya buyuriladi. O’tga kirib chiqqandan so‘ng undan:
— Dunyo hayotida hech to‘kinlik ko‘rdingmi? deb so‘raladi.
— Yo‘q, deydi.

Dunyo hayotida eng ko‘p ozor va zarar ko‘rgan odam kelti-riladi va farishtalarga:
— Uni jannatga bir kiritib oling, deya amr qilinadi. So‘ngra unga:
— Dunyo hayotida hech yomonlik ko‘rdingmi? deb so‘raladi.
— Yo‘q, aslo, deydi u».

Abu Hurayra aytadi: «Agar yuz ming yoki undanda ko‘prok kishi jamlangan masjid ichida jahannam ahlidan bittasi bir marta nafas olsa, masjid ahlining barchasi o‘sha zahoti til tortmay o‘lgan bo‘lardi».

«Ularning yuzlarini o‘t kuydirib, badbashara bo‘lib qolguvchidirlar» (Mo‘minin, 104) oyagi xususida olimlaridan biri deydi: «Bu jahannam olovining bir marta kuydirishidir. Shu kuydirishda etlar suyakdan ajrab, to‘-piqqacha shilinib tushadi».

Jahannam ahlining badanlaridan oqayotgan badbo‘y yiringlarni ko‘z oldingga keltirolasanmi?! Ular o‘sha sassiq yiringlarga g‘arq bo‘lishgan. Abu Said Xudriy Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlarini rivoyat qiladi: «Agar jahannam yiringidan bir paqiri dunyoga to‘kilsa, butun yer ahli badbo‘y, sassiq hidga ko‘milgan bo‘lardi» (Termiziy rivoyati).

«Uning (ya’ni, har bir kofir kimsaning) oldida jahannam bordir. (Jahannamda) unga yiringli suvdan berilganida, uni yutmoqchi bo‘ladi-yu (tomog‘idan) o‘tkazolmaydi, unga har tomondan o‘lii keladi-yu, u o‘lolmaydi...» (Ibrohim, 16-17-oyatlar).

«...Agar ular (tashnalik shiddatiga chidolmay) suv so‘rasalar, ularga eritilgan (dog‘langan) yog‘ kabi yuzlarni kuydirguvchi suv berilur. Naqadar yomon ichimlik u, naqadar yomon joy u» (Kahf, 29-oyat).

Keyin ularning «zaqqum» deb atalmish taomi xususida fikr et. Alloh taolo dedi:

«So‘ngra albatta sizlar, ey (qayta tirilishni) yolg‘on deguvchi gumrohlar! Shak-shubhasiz, (jahannamning o‘rtasida o‘sadigan) Zaqqum daraxtidan yeguvchi, undan qorinlaringizni to‘ldirguvchidirsizlar. So‘ng uning ustiga qaynoq suvdan ichguvchi, (ichganda ham) tashna, to‘ymas tuyalar kabi ichguvchidirsizlar!» (Voqea, 51 55-oyatlar).

«Darhaqiqat, u do‘zax qa’rida o‘sadigan bir daraxtdir. Uning butoqlari (dagi mevalari xunuklikda) xuddi shaytonlarning boshlariga o‘xshar. Bas, ular (ya’ni, do‘zaxilar) albatta undan yeb, qorinlarini to‘ldirguv-chidirlar. So‘ngra albatta ular uchun uning (Zaqqum mevalarining) ustiga qaynoq suvdan aralashtirilur (ya’ni, ularga majburan qaynayotgan suv ichirilur). So‘ngra albatta ularning yana qaytadan do‘zaxga qaytishlari bordir» (Ya’ni, qaynoq suv ularning butun ichki a’zolarini kuydirib bitganidan so‘ng endi do‘zax o‘ti ularning badanlarini kuydirur)» (Vassoffot, 64-68-oyatlar).

«(Ular) qizigan do‘zaxga kirur! Qaynab turgan bu loqdan yeug‘orilur!» (G’oshiya, 4-5-oyatlar).

«Zero Bizning dargohiiizda (kofirlar uchun tayyorlab qo‘yilgan) kishanlar va (ularni kuydirib azob berguvchi) olov-do‘zax bordir! Va (tomoqqa) tiqilguvchi (yiring va qon kabi) «taom» hamda alamli azob bordir!» (Muzzammil, 12- 13-oyatlar).

Ibn Abbos Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlarini rivoyat qiladi: «Agar dunyo dengizlariga «zaqqum» ning bir tomchisi to‘kilsa, dunyo ahlining butun hayotini buzadi» (Termiziy rivoyati).

Bir tomchisi shunchalik bo‘lsa, taomi «zaqqum» bo‘lgan kishining holi ne kecharkan?!

Anas aytadi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam shunday dedilar: «Alloh sizlarga targ‘ib etgan narsalarga rag‘bat qiling. Alloh sizlarni qo‘rqitgan narsaning azobidan, jazosidan, jahannamdan saqlaning. Agar siz yashayotgan bu dunyoga jannatdan bir parcha tushsa, hayotingiz nihoyatda go‘zal va ko‘rkam bo‘lib ketardi. Agar unga do‘zaxdan bir parcha tushsa, butun hayotingiz bulg‘angan bo‘lardi» (Bayhaqiy rivoyati).

Abu Dardo Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganligini aytadi: «Jahannam ahli jahannam azoblari barobar ochlikka duchor etiladi. Ular taom so‘raydilar. Ularga oziq bo‘lmaydigan, ochlikni ziyoda qiladigan «zariy’» (zaharli va badbo‘y tikansimon o‘simlik) dan bo‘lgan taom beriladi. Ular «taom, taom» deb baqirishadi. Shunda ularga tomoqlarini bo‘g‘adigan taom beriladi. (Dunyo hayotida) tomoqqa nimadir tiqilib qolganida uni suv bilan yutib yuborganlarini eslab, suv so‘raydilar. Ularga tsmir changaklarga ilingan idishlarda qaynoq suv uzatiladi. Idishga yaqinlashishlari bilan changakning hovurli tafti yuzlarni yondiradi, ichgan suvlari tamomi a’zolarini kuydi-radi. Keyin ular bir-birlariga: «Jahannamning qo‘riq-chilarini chorlanglar» deb qolishadi.

«(Shunda) do‘zaxdagi kimsalar jahannam qo‘riqchilariga: «Parvardigoringlarga duo qilinglar, bizlardan biron kunlik azobni yengillatsin», deb yolvorg‘anlarida, ular aytdilar: «Axir sizlarga payg‘ambarlaringiz aniq hujjatlar bilan kelmaganmidilar?!». «Ha, (kelgan edilar, lekin bizlar ularni yolg‘onchi qilgan edik)» dedi ular. (Shunda farishtalar ularga) aytdilar: «U holda o‘zlaringiz duo-iltijo qilaveringlar. Kofirlarning duo-iltijolari albatta zalolatdadir (ya’ni, befoydadir)» (G’ofir, 49-50-oyatlar).

«Parvardigoro, bizlarni (jahannamdan haeti dunyoga) chiqargin. Bas, agar yana (kufr va tug‘yonga) qaytsak, u holda shak-shubhasiz, (o‘z jonimizga) jabr qilguvchidirmiz (ya’ni, jahannam azobiga loyiqdirmiz). (Alloh) aytdi: «(Jahannamda) xor bo‘lingiz va Menga so‘z qotmangiz» (Mo‘minun, 107-108-oyatlar).

O’shanda ular ohu faryod qilib, tuganmas hasratga botadilar.

«Uning (ya’ni, har bir kofir kimsaning) oldida jahannam bordir. (Jahannamda) unga yiringli suvdan berilganida, uni yutmoqchi bo‘ladi-yu, (tomog‘idan) o‘tkazolmaydi, unga har tomondan o‘lim keladi-yu, o‘lolmaydi. Uning ortida (bundanda) og‘ir azob bordir» (Ibrohim, 16-17) oyati xususida Payg‘ambar alayhissalomyaipg shunday deganlarini Abu Umoma rivoyat qiladi: «Unga yiringli suv yaqinlashtirilganida, jirkanadi. Yanada yaqinlashtirilganida yuzi (o‘tdek) yonadi. (Qaynoq suv) bosh terisiga to‘kiladi. Ichgan suvlari ichaklarini yorib yuboradi, parcha-parcha bo‘lgan ichaklar uning orqasidan tushadi». Alloh taolo deydi:

«.. (Jannat axdi bo‘lgan taqvo egalari) do‘zaxda mangu qoladigan va (u joyda) qaynoq suv bilan sug‘orilib, u (suv ichaklarini bo‘lak-bo‘lak qilib tashlagan (kofir) kimsalar kabi bo‘lurmi?!» (Muhammad, 15-oyat).

Jahannamning ilon va chayonlari to‘g‘risida hech o‘ylaganmisan? Ularning zaharlari o‘tkir, ko‘rinishlari qo‘rqinchli, sovuq qarashlaridan badanlar muzlaydi. Ularning hamla bilan tashlanib, chaqib-chaqib olishlariga qanday chidash mumkin.

Abu Hurayra Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlarini rivoyat qiladi: «Kimgaki Alloh taolo mol-dunyo bersa-yu, u mol-dunyosining zakotini ado qilmasa, o‘sha berilmagan zakoti Qiyomatda boshidan tuki to‘kilgan, ko‘zlari o‘rnida ikkita qop-kora nuqta bo‘lgan ilon suvratida uning oldida paydo bo‘ladi. So‘ngra u do‘zaxiyga o‘ralib, komiga tortar ekan, deydi: «Men sening mol-dunyongman, men sening xazinangman» (Buxoriy rivoyati).

Keyin Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Alloh taoloning ushbu oyatini tilovat qildilar:

«Alloh fazlu karami bilan ato qilgan narsalarning (zakotini) berishga baxillik qilgan kimsalar hargiz bu qilmishlarini o‘zlari uchun yaxshilik hisoblamasinlar! Yo‘q, bu qilmishlari o‘zlari uchun yomonlikdir. Baxillik qilib bermag‘an narsalari Qiyomat kunida bo‘yinlariga o‘ralajak!» (Oli Imron, 180-oyat).

Payg‘ambar alayhissalom dedilar:«Do‘zaxda yo‘gonliga tu-yaning bo‘ynidek keladigan iloplar bor. Ular bir marta chaqsa, og‘rig‘i qirq yilgacha davom etadi. U yerda egarlangan xachirdek chayonlar bor. Agar ular bir marta chaqsa, harorati qirq yilgacha ketmaydi. Bu ilon va chayonlar dunyo xayotida baxil, badxulq, odamlarga aziyat beruvchi kishilarga yopishadi. Kimki bunday yomon xulqlardan saqlansa, dunyoda o‘xshashi yo‘q o‘sha ilonlardan saklangan bo‘ladi» (Ahmad rivoyati).

Jahannam holatlaridan birma-bir ogoh bo‘lar ekansan, jahannamiylarning jussalarini hech tasavvur qilganmisan? Alloh taolo ularni eniga va bo‘yiga xaddan ortiq o‘stiradi va shu katta jussalar orqali jahannamiylarga azobini ziyoda qiladi. Do‘zaxiylar olovning yondirishi-yu, ilon va chayonlarning chaqishini bir daf’ada butun a’zolarini bilan his etadilar.

Abu Hurayra Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlarini rivoyat qiladi: «Do‘zaxda kofirning tishi Uqud tog‘icha, terisi uch kunlik masofa miqdorida bo‘ladi» (Muslim rivoyati).

Rasuli akram dedilar: «Do‘zax ahlining pastki labi ko‘kragigacha osilib tushgan, tepasi yuzlarini yopadigan da-rajada yuqoriga ko‘tarilgandir» (Termiziy rivoyati).

«Kofir Qiyomat kuni Sijjiynda tilini yerga sudrab yuradi, odamlar uni bosib o‘tadi» (Termiziy rivoyati).

Jasad katta bo‘lgani uchun jahannam olovi uni bir necha marta yoddiradi. Terilari kuyib bo‘lgach, qaytadan qoplanadi.

«Qachonki terilari kuyib bitishi bilan haqiqiy azobni totib ko‘rishlari uchun o‘rniga boshqa terilarni almashtiramiz» (Niso, 56) oyati tafsirida Hasan Basriy shunday deydi: «Do‘zax kofirlarni har kuni yetmish ming marta yeb tugatadi. Xar yeb tugatganida ularga: «Oldingi holingizga qaytinglar» deyiladi. Keyin ular oldin qanday bo‘lsa, (yangi azob) uchun yana shunday holatta qaytishadi».