Аазар АШОАҚУЛ
МАДААИЯТ АИМА?
МАДААИЯТСИЗЛИК-ЧИ?Дунё буюк сврилишлар палласида. Биров уни ахборот асри, бошқа биров компьютер даври деб атаспти... Бу давр қадрист, анъана, миллий маданист, дид сингари тушунчаларни, бинобарин, улар ҳақидаги тасаввурларни кескин сзгартириб юбормоқда. Бунинг натижасида ҳеч кимга схшамаган ва ҳеч қайси рисолага тсғри келмайдиган, биздан ҳаёт ва абадист, макон ва замон, одоб ва ахлоқ, ёвузлик ва сзгулик, ҳалоллик ва жсмардлик ҳақидаги тасаввурларни ҳам сзгартиришни талаб қилаётган "виртуал авлод" шаклланмоқда.
...Ғарб мамлакатларидан бирининг сайтида ғарбпараст бир ҳакер "...осиёлик ёввойилар билан қонимиз ҳеч қачон қсшилмайди, улар биз сратган маданий маҳсулотлар, хусусан, виртуал дид ва маданистдан, виртуал ҳаётдан йироқ ирқ", деб ёзиб чиқди.
Яқинда бир йиғилишда, бугунги кунда компьютерни билмаслик маданистсизликдир, деб юборди мсйлови сабза урмасданоқ амал охурига мазахсрак бслиб олган бир йигитча. Ҳа-ҳа, "саводсизлик" смас, айнан "маданистсизлик" деб айтди.
Шу-шу бслди-ю, мен таниган одамлар тасаввуримда компьютерни биладиган ва билмайдиганлар гуруҳига бслинди-қолди. Лекин ҳарчанд уринмайин, компьютерни билмайдиганларни "маданистсиз" деёлмадим. Аҳтимол, улар (ахборот асрида!) компьютер саводхонлигидан бебаҳрадир, аммо ҳалиги йигитча сйламай-нетмай айтиб юборган даражада маданистсизмикан? Унда сизу мен билан бир ҳаводан нафас олиб сшаётган бу йигит берган баҳо ҳамда ғарблик ҳакернинг мазахомуз фикри сртасида нима фарқ бор? Анг қизиғи, икки қитъада сшаётган, лекин "компьютер смиб катта бслган" авлод вакилларининг гапи бир жойдан чиқспти.
Ааҳотки, "маданист" тушунчасининг сизу биз билган маъною таърифи шунчалик сзгариб кетган бслса?..
* * *
Ҳар бир кашфиётини истеъмолчининг спқон нафсини қондириш учун қсллаётган илм-фан мсъжизаларига жуда тез ксникиб борспмиз. Бундан йигирма йил бурун интернет нима сканидан бехабар сдик, мобил телефон дегани етти ухлаб тушимизга ҳам кирмаганди. Анди сса уларсиз ҳаётимизни тасаввур ҳам қилолмаймиз. Шу — тайёрига айёр бслиб олганмиз... Бир ссз билан айтганда, тараққиётнинг сзи "пул топиб, ақл топмаган" истеъмолчининг сринчоқлигию ҳакалак отган нафсини қондиришга хизмат қилади. Мақсад — пул топиш, нафсни қондириш.
... Ҳақли савол туғилади: замонавий истеъмолчилик маданист белгиси бсла оладими?..
* * *
...Ҳар биримиз — айтарли сътибор қилмасак-да — ксчада бундай истеъмолчиларга ксп бор дуч келамиз. Бу ёшларнинг сзига хос субмаданисти ҳам шаклланиб улгурган: қслида бутун бошли компьютер деса бсладиган мобил телефон; кийиниши ғалати, сочи ҳам замон руҳига мос ҳурпайган; тенгдошлари билан, худди қсчқорлардай шохлашиб ксришади; бошқаларга тушунарли бслмаган жаргонда гаплашади; машинаси "Қора бумер" бслмаса ҳам, камида "Жип"; сшитаётган қсшиғи ҳам рспми, рокми — алламбало; ҳеч нарсадан тап тортмайди, хоҳлаган вақтида, хоҳлаган жойида схши ксрган қсшиғини варанглатиб қсйиб кетаверади; истиҳолани сскилик сарқити деб билади. "Шу ҳам қсшиқ бслдими?!" деб ксринг-чи, нақ балога қоласиз. Сизни маданистсиздан олиб, маданистсизга солмаса, мана, мен кафил...
* * *
Компьютер болалари сзини шовқину шошма-шошарлик билан ксрсатгиси келади. Илгари қадрли бслган нарсалар бугун омонат бслиб қолспти. Улар бугунги прагматиклашиб бораётган дунё воқелиги билан чиқиша олмаспти. Тсғрироғи, қадристлар сша воқеликка халақит бераётганга, унинг шиддатини тссаётганга схшайди. Шу сабабли компьютер болалари уни четлаб стишга уринспти. Демак, азалий қарашларимиз, дидимиз ҳам сзгариб кетса ажаб смас.
Шу пайтгача шаклланган маданий дид компьютер болалари "дид"и билан юзма-юз турибди. Ҳали ҳеч қачон дид ва дидсизлик, бошқача айтганда, маданист ва маданистсизлик сртасидаги кураш бу қадар кескин тус олмаган сди...
* * *
Бир воқеа ҳеч ссимдан чиқмайди. Автобус ҳар бекатда беш-сн дақиқа тсхтаб туриб, йсловчи йиғарди. Охири, сабри чидамаган бир отахон ҳайдовчининг шунча йсловчини овора қилиб юриши маданистсизлик сканини айтди. Шунда ҳайдовчи сурбетлик билан отаси тенги кишини сенсираб, "Хоҳласанг шу, хоҳламасанг тушиб кет, ана, таксига мин, мен планни бажаришим керак!" деди. Бундан отахон қаттиқ хафа бслди: "Одобсиз скансан, сзингдан каттани сенсира- динг-а, бошлиғингга ёзаман". Ҳайдовчи сса "Бор, қслингдан келганини қил, сенга схшаган "писар"ларни ҳар куни ксриб юрибман", деди. Бу жанжалга бир автобус йсловчи гувоҳ бслди. Лекин ҳеч ким юраги дов бериб, бир оғиз гапирмади. Бу ерда шунчаки икки одам смас, қадристларга бслган муносабат, бошқача айтганда, одоб ва одобсизлик сзаро тсқнаш келди. Биз сса томошабинликдан бошқасига срамадик. Кснгли сксиган отахон кейинги бекатда тушиб қолди. Унинг маданист ҳақидаги тушунчасига дарз кетди — буниси аниқ.
Одамнинг ҳар бир хатти-ҳаракатида у олган тарбис, маданист ёки маданистсизлик зуҳур бслади...
* * *
...Ўша ҳайдовчи қайси маданий-маънавий йсқотишларимиз сабаб отахонга бундай муомала қилди? Отахон нимага тасниб, уни маданистсиз деди? Улар зиддистли вазистни икки хил тушунади: бири ёши катталарни ҳурмат қилиш керак деб билса, иккинчиси, у ҳам менга схшаган бир одам, қартайган бир йсловчи, деб сйлайди.
Замон шиддати сша ҳайдовчининг мулоҳаза қилиб ксришига, отаси ёки бобоси тенги бир одамни ранжитганидан афсус чекишига вақт қолдирмайди. Чунки уни кспроқ одам ташиш, ундан ҳам кспроқ пул ишлаш, кейин сша пулига фарзанди учун компьютер ёки оиласига суюқ кристалл скранли телевизор ёхуд автомобиль сотиб олиш ташвиши қийнайди. Ишдан уйига ҳориб қайтгач, телевизор тагига ётиб олади. Кейин сса уйқу, нонушта, сна иш, сна телевизор...
* * *
...Бугунги ҳаёт шиддати бизни нималарга сргатспти, қайга бошлаб кетспти? Инсонийлик ҳақидаги тушунчаларимиз асл ҳолича сақланиб қолсптими? Хуллас, саволдан кспи йсқ.
Тарихий тараққиёт ва маданистлар тсқнашуви бсйича йирик мутахассис, немис файласуфи Освальд Шпенглер савол кспайиб, унга муносиб жавоб топилмай қолган паллаларда маданист ҳақидаги фикрлар ва қарашларда, умуман, тараққиётда портлаш юз беради, дейди. Бу портлаш одамзодни тараққиёт сари ҳам, инқироз томон ҳам етаклаши мумкин.
XXI аср ибтидосига келиб, ботинимизни минг йиллар давомида шаклланган маданистга асосланган "мен" смас, қай даражада истеъмолчи сканимиз белгиламоқда. Истеъмолчилик жамистининг асосий талаби шахс смас, устомон — ҳеч бир идеални хушламайдиган, пора билан бслсин, таниш-билиш билан бслсин, фақат иш битишини ксзлайдиган прагматик бслишдир. Айнан шу нуқтада маданистли ва маданистсизга ажралиб борспмиз.
Бугун дунё, ҳаёт ва Яратган ҳақидаги тасаввур ва ҳайратимиз ҳам сзгарспти. Артага сса снада кескинлашади. Анди шахсистимизга, истеъдодимизга қараб смас, устомонлигимиз, қанчалик ахборотга сгалигимизга қараб баҳо берилади. "Етарли ахборотга сга бслмаган шахс" ҳаётдан орқада қолган ҳисобланади. Бу — компьютер болаларининг сизу бизга бслган муносабати. Улар устомон ва сзлари билган нарсалардан хабардор бслмаганларни маданистсиз деб атайди.
* * *
...Ҳар қандай маданист дастлаб одамнинг ичида сралади, кейин сса моддийлашади. Ўша ғарблик ҳакеру компьютер боласию қспол ҳайдовчининг муомаласи срта бир кун оддий ижтимоий ксникмага айланса-чи?!
Аччиқ бслса ҳам бир ҳақиқатни тан олмай иложимиз йсқ: қайси замонда сшамайлик, ичимизда аждодларимиз сайқаллаган "мен" бслмаса, бсш идишдан фарқимиз қолмайди. Компьютер саводхонлиги китоб сқишдан олдин алифбони срганиш шартлигидай бир гап. Асло ундан ортиқ смас...
Биз бугун инсонист тараққиётининг баланд чсққисида турибмиз. Аммо бу чсққидан йиқилиб, сна ибтидоий ҳаётга тушиб қолиш хавфи кун сайин ортиб борспти. Бизга снг илғор тараққиёт неъматларидан баҳраманд бслиш баробарида тспланган барча билим ва тажрибалардан айрилиб қолиш хавф солмоқда.
Бу ерда гап сдро уруши вайронагарчилиги ёки скологик фожиалар оқибати смас, тараққиётнинг жадаллик билан инсоннинг барча фаолист турларини, ақл-идрокини, ҳатто интим туйғуларини ҳам сзиники қилиб олаётгани, у тобора сз "мен"идан айрила бораётгани ҳақида кетспти.
Ҳаёт мароми шу қадар тезлашиб кетмоқдаки, снг сснгги русумдаги компьютер ҳақида сшитиб, уни бозордан излаб топиб, уйга олиб келиб срнатгунимизча, сскириб қолмоқда. Мана шу тезлик ақлимизни шошириб қсйди. Шу пайтгача тсплаган билимларимиз бирпасда сскириб, кераксиз бслиб қолспти. Биз сса спкамизни қслтиқлаб, тараққиёт изидан чопиб юрибмиз. Унинг ортидан абадий югуриб юришга инсоннинг қурби етармикин?
Югуриб кетаётган одам мулоҳаза қилиб стирмайди. Бунга вақти йсқ. Шунинг учун бслса керак, биз фан-техника ютуқларини кср-ксрона қабул қилспмиз, истеъмол қилспмиз, истифода стспмиз. Туйғу ва кечинмаларимиз уларга мослашаётгани сайин завқу ҳайратимиз слиб борспти.
...Биз тараққиётдан воз кечолмаймиз. Лекин... Ўша сизу мен сотиб олган машиналар: компьютер, автомобиль, ошхона комбайни ва ҳоказо фақат маҳсулот сифатидагина бизники. Технологисси сса ишлаб чиқарганники. Техниканинг ишлаш приняипию қандай ссалганини билмаган одам унга сгалик даъво қила оладими? Афсуски, йсқ.
Мана шу сринда сзини маданистли деб даъво қилаётган компьютер болалари башарасидаги ниқоб йиртилиб кетади, шаклни мазмун деб адашаётгани аён бслиб қолади.
* * *
...Модомики, сзимиз фойдаланаётган нарсани сзимиз сратмас сканмиз, маданистли бсла олмаймиз, истеъмолчилигимизча қолаверамиз. Истеъмолчи маълум маънода бировга қарам одам. Демак, биз тслиқ мустақил смасмиз. Қарамлик сса маданист белгиси смас. Маданист моддийлик ва маънавистнинг уйғунлашуви, қалб ва дид, ақл ва идрок сркинлиги, озодлигидир. Қарамлик бор жойда бу уйғунлик бслмайди. Уйғунлик йсқ жойда сса маданист бслмайди.
Ўзлик сса биздан ҳар бир нарсага теран идрок ва ақл билан ёндашишни, ҳеч қачон фикр қилишдан тсхтамасликни, ҳар доим ҳар қандай мавзуда, ҳар қандай масалада фикримиз бслишини талаб қилади. Истеъмолчи ва қарам одам сса сша автобус йсловчилари сингари лоқайд бслади. Лоқайдлик фикрсизликдир. Фикр сзликни намоён қилиш бслса, лоқайдлик бундан қочиш, қсрқишдир. Демак, фикрсизлик — лоқайдликнинг, маданистсизликнинг бошланиши.
...Фикр — тараққиёт мезони. У тсхтаган ва ҳамма бир хил фикрлаб қолган жойда тараққиёт ҳам тсхтайди. Фақат "тараққий стаспмиз" деган алдамчи тасаввур қолади, холос. Бу алдамчи тасаввур ҳукмрон жойда ҳеч ким сзини намоён қилгиси, фикр айтгиси келмайди. Чунки фикр билан вазист сзгаришига ишонмайди. Оқибатда, лоқайдлик юзага келади ва ижтимоий тус олади...
Одамзод фикр қилиб, маданист сратди, маданистга сришди. Фикр тсхтаган жамистда таназзул бошланади.
Фикр бслсагина жамист снгиланади.
Европа илмий-техник тараққиётга сришишидан олдин унинг фикри, санъати, фалсафаси тараққий стиб, ижтимоий фикрга туртки ва қувват берди, хилма-хил "сзликлар" орқали хилма-хил ғосларга йсл очилди. Анг муҳими, Европа ана шу фикр ва ғосларга йсл берди, уларни ҳаётга татбиқ стишга имконист сратди...
Фикрни маърифат уйғотади, сстиради, снгилайди.
Қуюндай бостириб келаётган, онгимиз ва дидимизни саёзлаштираётган, санъат, гсзаллик, дид ҳақидаги тушунчаларимизни, шу пайтгача шаклланган ва қадристга айланган тушунчаларни емиришга киришган оломон маданисти ва дидидан, бошқача айтганда, фикрсизлик ва дидсизликдан, съни оломончиликдан фақат маърифат ва билимгина асрай олади.
...Бугун бизнинг китобдан, адабиётдан узоқлашаётган, кспроқ техникалашаётган қалбимиз ижоддан ҳам узоқлашиб бораётир.
Китоб — хоҳ интернет нашридир, хоҳ босма китобдир — барибир китоб. Китоб ҳақидаги маълумотларни смас, сзини сқиш керак.
* * *
"Компьютер авлоди"га мансуб бир ёш йигитни танийман. Илм-фаннинг бугунги ютуқларидан дурустгина хабардор. Баъзан Кафка, Камю, Фромм, Шопенгауср ва дунё тафаккурининг чсққилари бслган бошқа файласуф ва адиблар ҳақида жссли фикрлар айтиб қолади. Лекин улар интернетдан олинган тайёр маълумотлар, холос. Асарларини сқимаган, улар ҳақидаги баҳсу мулоҳазалардан бехабар. Сабабини ссрасам, уларни сқишга вақтим ҳам, ҳафсалам ҳам йсқ, маълумотларнинг сзи кифос, дейди.
Бу — "компьютер авлоди"га мансуб зиёли йигитнинг гапи. Завқу ҳайрати ҳозирдан слиб бслган. Уларнинг срнини ахборот боса олади, деб сйлайди, сҳтиёжини шу билан қондиради. Мен бу йигитни одамга смас, ахборот тспланган диск ёки флешкартага схшатаман.
...Тсғриси, ёш авлод адабиётни тест саволларига жавоб топиш учунгина сқиспти. Асар руҳини ҳис стиш, қаҳрамонлар кечинмаларидан таъсирланиш, уларга дарддош бслиш, қсшилиб изтироб чекиш, қувониш, фикр қилиш, бир ссз билан айтганда, маънавий сврилиш, ҳузурланиш ортиқча бслиб қолспти. "Компьютер авлоди"ининг билмаган ёки хабари бслмаган соҳаси йсқ. Лекин ҳар соҳадан бир шингил.
Асарнинг сзини сқишга ҳафсаласи, ҳайрати етмаган, вақти бслмаган сша йигит сизу биз — сски замоннинг одамлари тушунчасидаги маданистлилик талабларига жавоб бера оладими? У ҳам сша ҳайдовчига схшаб, отаси ёки бобоси қатори отахонни бсралатиб сскмайди деб ким кафолат беради? Маданистли одам қуюшқондан чиқиб кетмаслиги учун керак бсладиган чегарани ота-онасидан олган тарбисси баробарида сқиган китоблари ҳам белгилаб беради. Ахборот сса ҳеч нарсани чекламайди, маълумот беради, холос. Жайдари тил билан айтганда, унда ҳеч қанақа одамгарчилик мезонлари йсқ, инсонийликка сргатмайди.
Бу — адабиётнинг, маданистнинг санъатнинг вазифаси. Чунки истеъдодлар бу сткинчи дунёга мангулик ҳақида, мангу завқ ҳақида, мангу ҳайрат ҳақида хабар бериш ва қалбларимизни мангулик нурлари билан чсмилтириш учун юборилган. Адабиёт миллат диди ва маданистини тарғиб, ташвиқ қилувчи, қадристларини улуғловчи, уни маданистнинг юксак чсққисига етакловчи снг улкан воситадир. "Адабиётсизлик маданистсизликдир, дидсизликдир", дейди немис ёзувчиси Герман Гессе.
...Хуллас, мақоламизнинг бошида қсйилган саволимизга қайтадиган бслсак, унга жавоб бсла оладиган ксплаб воситаю таснчларимиз бор. Ўша таснчлар қуввату куч берсагина бизники бслади. Завқимиз ва тафаккуримиз ичимизга кирса, сзимизники бслса, бизга қувват беради. Ўзлигимизга айланса, қувват беради... Ана шу қувват бслсагина, компьютер бизни сзига авлод қилиб ололмайди, аксинча, биз компьютерни сзимизга "авлод" қилиб оламиз.
"Тафаккур" журналининг
2010 йил 1-сонидан
қисқартириб олинди.
