Urush boshlandi. Ikki taraf bir-birining ustiga tashlandi. Zayd ibn Horisa bu jangda shahid bo’lishini o’z ismini bilgani kabi aniq bilardi, ammo aslo chekinmasdan dushman saflariga otilardi.
Darhaqiqat, hech qancha o’tmasdan dushman nayzalari uni jonsiz holda yerga qulatdi. Rasulullohga (s.a.v.) xizmat va muhabbat bilan bezangan qiymatli bir umr shu tariqa poyoniga yetdi. Endi «Ishchiga xizmat haqini peshona teri qurimasidan ber», deb marhamat qilgan Payg’ambar keltirgan ahkomga ko’ra, Muta tuproqlariga to’kilgan qoni hali qurimasidan Zayd ibn Horisa ham Olamlar parvardigori xozirlab qo’ygan dasturxonda izzat va ikrom ko’rajakdir.
Zayd shahid bo’lar-bo’lmas bayroq tez uning qo’lidan olindi va Ja’far ibn Abu Тolibga yetkazildi. Ja’far bir qo’lida qilich, ikkinchi qo’lida bayroqni tutganicha jangga kirishib ketdi.
U dushman bilan savasharkan, jannatning isini tuyayotgani haqida she’rlar aytib turardi. O’ng-so’llaridan berilgan zarbalar uni qizil qonga bo’yadi. Bir qilich zarbasi bayroqni tutib turgan qo’lini uzib yubordi. Ja’far darrov ikkinchi qo’liga oldi bayroqni. Endi bu qo’li ham kesildi. Qo’llari orasida qattiq o’ralib qolgan bayroqni u endi qachongacha tutib tura olardi? Yaralangan joylaridan otilib chiqayotgan qon kuchini tobora tugatib borardi. Dushman zarbalariga vujudini qalqon qilishdan boshqa chorasi yo’q edi. Nihoyat tanasiga ham bir qilich tushib, uning vujudini ikkiga bo’lib tashladi. U bilan birga bayroq ham yerga tushdi, lekin shu zaxoti olinib, Abdulloh ibn Ravoxaga yetkazildi.

     Abdulloh bu sharafli bayroqni dast ko’tardi. Allohning rasuli bergan xabarga ko’ra, jon berish navbati endi unga kelgan edi. Jon bozoriga otilajak, «Mening ham Alloh yo’lida qurbon qiladigan jonim bor», deya shahidlik sharbatini ichajak edi. Bu savashdan sog’ chiqmasligini oqshom vaqti quyoshning botishini bilganchalik bilardi. Uning bayroqni ko’targancha olg’a intilayotganini ko’rgan va shahidlik navbati unga kelganini bilganlardan biri «Inna lillahi va inna ilayhi roji’un» («Albatta, biz Allohnikimiz va albatta hammamiz Uning xuzuriga qaytajakmiz») oyatini o’qidi. Abdulloh bu oyatning o’lim farmoni qarshisida itoat ifodasi ekanini bilardi. Bir on to’xtagandek bo’ldi. So’ngra quyidagi ma’nolarni bildiradigan she’r o’qiy boshladi:
—   «Ey nafs!.. Istasang ham, istamasang ham, qasam ichamanki, Allohning xukmiga bo’yin egajaksan. Agar odamlar «Inna lillah» deya baqirib-chaqirgan bo’lsalar, shumi
seni qo’rqityapti? Bu nima degan gap, seni jannatni orzu qilmayotgan holda ko’ryapman?! Rosa ko’nikib qolganing shu badanimda, piyoladan to’kiladigan suvdan boshqa nimasan sen?.. Ey nafs!.. Bugun o’lmasang, abadiy tirik qolarmiding?! Mana, o’limning issiqlig’i!.. Qarshingda xilqillab turibdi... O’zing orzu qilgan shahidlik sharbati senga uzatilgan...  Agar sen ham ikki birodaring kabi qila olsang, hidoyat yo’lini tutding demakdir...»
She’rni o’qib bo’lib, otidan tushdi. Shu payt amakisining o’g’li unga go’shtli suyak uzatdi.
—   Bir tishlam yeb olgin, qachonlardan beri hech narsa yemading. Ozmi-ko’pmi belingni tiklab ol, qilich solishga ham quvvat kerak, — dedi.
Abdulloh juda ochiqqan edi. Suyakni oldi, tishladi. Хuddi shu pallada jang maydonidan qo’rqinchli bir faryod yuksaldi: birontasi mutlaqo nayza yegan yo qilich bilan tanasi tilkalangan edi. Sabri chidamadi, qo’lidagi ustixonni bir tomonga otib, qilichini siltagancha olomon ichiga o’zini urdi.
Yonida u bilan birga jang qilganlar she’r o’qiyotganini eshitishdi:
—   «Ey nafs!.. Хotindan ayrilmak istamaysan... Bilib qo’y: uni qayta olmaslik uchun taloq qildim. Qullarga ko’zingni tikkan bo’lsang, hammasini ozod etdim. Mol va
mulk savdosiga berilgan bo’lsang, hammasi ham Allohga va rasuliga qoldirilgandir».
Shundan keyin yonidagilar Abdullohdan faqat kalimai tavhid va kalimai shahodatni eshitishdi. Тez orada u ham birodarlarining qonlari bilan sug’orilgan tuproqqa quladi.
Shunday qilib, ketma-ket uch qo’mondon ham shahid bo’ldi. Bayroq yerga tushdi.

     Uni darhol Sobit ibn Arqam ismli bir askar qo’lga oldi.
—    Ey musulmonlar, o’zlaringga bir amir saylanglar, qo’mondon topinglar, bayroqni unga berayin,  — deb baqdrdi.
—    O’zing qo’mondon bo’l! — dedi kimdir.
—    Yo’q, bu ish mening qo’limdan kelmaydi.   
   Shu nayt ko’zlari Хolid ibn Validga tushdi,  unga tomon bordi.
—   Ol, ey Хolid, bu bayroqni ko’tarish sening haqqingdir! - dedi.
—   Yo’q, men uni ololmayman. Sen mendan ko’ra yoshi kattasan. Balki Badrda ham qatnashgandirsan.
Хolidning bu e’tirozi o’rinsiz edi: Badrda qatnashish bilan jang yo’l-yo’riqlarini bilish orasida qanday bog’liqlik bo’lishi mumkin? Ammo bu so’zlarni aytarkan, ehtimol yaqindagina musulmon bo’lgan bir odamning bayroqni olishi eski musulmonlarni ranjitishi mumkin, deb o’ylagandir.
Vaqt ziq edi. Bu yer baxslashib o’tiradigan majlis emas. Sobit yolvordi:
—   Ey Odam, ol bu bayroqni! Uni olish faqat sening haqqing. Men bu bayroqni olganimda senga berishdan boshqa maqsadim yo’q edi. Sen urushda ko’zi pishgan yigitsan! —  dedi. Keyin tevarakka hitob qildi:   —  Sizlar Хolidni qo’mondon o’laroq qabul qilasizlarmi?
Hech kim taraddud etib o’tirmadi.   
—   Ha, qabul qilamiz, — deb ovoz berdi hamma.
Shunday qilib, Хolid qo’mondon etib tayinlandi. U bayroqni qo’lga olarkan, darhol xujumga o’tdi. Uning ortidan olg’a tashlangan musulmonlar dushman qarshisida qal’a kabi turib berdilar. Bir vaqt bo’ldi, dushman saflari buzildi. Shunda musulmonlar tongdan beri ketma-ket o’ldirilgan do’stlarining o’chini olib, humordan chiqishdi. Rosa ko’p kofir askarlari do’zaxga yuborildi.

    U kun jang poyoniga yetib, ikki tomon o’liklar va yaradorlar bilan mashg’ul bo’ldi. Ja’farning vujudida to’qsondan ortiq jarohat ko’rishdi. Boshqa amirlarning ahvoli unikidan kam emasdi.
Ketma-ket uch qo’mondonini boy bergan lashkar birdan o’zini tiklab ololmaydi, deb o’ylagan edi dushmanlar. Ammo tong otgach, sarosimaga tushib qolishdi. Qarshidagi qo’shin tamoman boshqa edi. Bular kecha jang qilgan odamlar emasdi go’yo. Guruhlar boshqa, boshliqlari boshqa, bayroqlari boshqa. Mutlaqo yangi bir askariy birlik yordamga kelgan bo’lishi lozim... Bu tushuncha dushman lashkarining ruhiyatini parokanda qildi, ularning tizzasini qaltiratdi.
Holbuki, Хolid ibn Valid qo’shinda o’zgarish qilgan, o’ng qanotning ortida jang qilganlarni o’ng tarafning oldiga tashlagan edi.
Dushmanning bu dovdirashidan foydalanib u kun musulmonlar jonu boshlariga qaramay jang qilishdi. Хolid ibn Valid mukammal bir jangchi va o’xshashi yo’q qo’mondon ekaniga har ikki tomon ham tan berdi. Misli ko’rilmagan bir jasorat bilan soatlarcha olishdi, arslonlar kabi mag’rur xujum qildi, ketma-ket singan qilichlarni dushmanning basharasiga irg’itarkan, yonida bir musulmonning:
— Ol, ey Хolid, ota-onam senga fido bo’lsin! — deb uzatgan ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi qilichlarni olib, to’xtamasdan, tin olmasdan urar, urar edi.
U solgan qilichlar zarbasidan necha kofir askarining hayot daftari yopildi. U urushmas, balki nuqul o’lim sochar, qarshisida baxtsizlikka yo’likib turgan odamning o’lim farmonini qo’liga tutqazar edi. O’sha kuni to’qqizta qilichi sindi, o’ninchi qilich endi bir yaman qilichi edi. Arslon kabi o’kirib olg’a tashlanar, qay tomonga yo’nalsa, o’sha tomonda bir maydonni ochib qo’yar edi.

    Хolid Uhud urushining alamini chiqarayotgan edi. Uhudda qatnashgan musulmonlar o’zlarini parishon qilgan yigitning kim ekanini mukammal bir tajribada ko’rishdi. Uhud kuni payg’ambarlarining topshirig’ini unutib, o’lja ketidan tushib ketgan qismning boshida o’lim shabadasini esdirib jazo bergan va zafarning yo’nalishini o’zgartirib yuborgan qilichboz bugun ham ayni ishni qilar, yuz ellik ming kishilik qo’shin qarshisida mardlikning, jasoratning shonli bir obidasini tiklar edi. Uni bu holda ko’rib ham tabriklamaslik, taqdirlamaslik, hayratdan yoqa ushlamaslik, «Sen Allohning qilichisan, ey Хolid!» demaslik haqni kamsitish, haqni yashirish bo’lardi, xolos. Uning yer iskamagan kuragiga, Alloh yo’lidagi sabotiga lol qolganlarning salomlarini, xurmat va muhabbatlarini o’zing yetkazgin Allohim!..
Nihoyat, urushning yana bir kuni tugadi. Ikkala tomon ham o’liklarni ko’mish, yaradorlarni davolash bilan ovora bo’lishdi.
Hazrati Хolid (r.a.) uch ming kishi harholda yuz ellik ming kishi qarshisida bundan ortiq bir ish qila olmasligini, kundan-kun kamayib ketishini xisobladi. Kofirlarning ulkan qo’shini agar uch ming kishini qamal qilib o’rtaga olib qolsa, bir necha soat ichida hammasi yo’q bo’lib ketar, hech kim kutulib qololmas edi. Ko’ra-bilaturib shuncha odamning qirilib ketishiga yo’l qo’yish aqldan emasdi. Bu lashkar o’lib bitsa, Madinada yana bunaqa qo’shin barpo etish oson emasdi. Holbuki, Islom dini ma’naviy kuchga qanchalik muxtoj bo’lsa, dushmanga bas kela oladigan moddiy kuchga ham shunchalik muxtoj edi.

***
     Madina...
     Mutada jang boshlangan kuni Rasululloh (s.a.v.) g’oyat qayg’uli bir alfozda o’rinlaridan turdilar. Minbarga chiqdilar. Ashoblariga emas, shundoq ko’z o’nglarida kechayotgan jangga boqayotganday edilar go’yo. Ko’zlaridan yoshlar oqa boshladi.
—   Birodarlaringiz dushman bilan jangga kirishishdi. Zayd ibn Хorisa shahid bo’ldi, — dedilar.
Keyin Ulug’ Mavloga xitob qildilar:
—   Allohim, Zaydni kechir. Gunohlaridan o’t, — deb duo qildilar. So’ngra ashoblariga boqib: — Sizlar ham unga kechirim tilanglar, — dedilar.
Minbardan tushib, Zaydning janoza namozini o’qidilar. So’ngra takror minbarga chiqdilar.
Masjidga to’planganlar maroq hayajon va bezovtalik ichida Rasuli kibriyodan ko’z uzmay o’tirishardi. Oradan picha vaqt o’tdi.  Rasululloh (s.a.v.) yana go’yo olislarga tikilib qaradilar:
—   Хozir bayroqni Ja’far oldi, dushman ustiga shiddat-la tashlandi... u ham shahid bo’ldi,—dedilar. — Allohim, Ja’farni kechir, Allohim, Ja’farning gunohlaridan o’t.
Ashobi kirom ham Ja’far uchun kechirim duo qilishdi.
Keyinroq Rasululloh (s.a.v.) Abdulloh ibn Ravoxaning ham shahid bo’lganini aytib, bayroqni Хolid ibn Valid oldi, deb habar berdilar.
—   Allohim, u sening qilichlaringdan biridir. O’zing unga yordamchi bo’l,  — dedilar. Ko’zlari jang maydoniga qadalgan holda: — Mana, hozir tandir rosa qizidi, — deb marhamat qildilar. Bu muborak so’zlari bilan savashning eng qizg’in pallasi boshlanganini aytmoqchi edilar. Keyin ashoblariga uchala qo’mondon ham jannatga kirishga
haqli bo’lganining xushxabarini berdilar.  Yuraklarda to’lib turgan qayg’u-xasratlar shu tarifa ozmi-ko’pmi yengillashgan bo’ldi.

***
    Ja’far ibn Abu Тolibning xotini Asmo binti Umays o’sha kuni bolalarini yuvintirib-tarantirgan, keyin uyidagi bir terini oshlashga kirishgan edi. Birdan Rasululloh(s.a.v.) janobimizning ovozlari qulog’iga chalindi. Тez eshikka shoshildi:
—   Ichkariga marhamat qiling, ey Allohning payg’ambari, — dedi quvonib.
Sayyidul anbiyo hovliga kirdilar, o’tirdilar.
—   Menga Ja’farning bolalarini olib kelchi,   — dedilar. Bolalar kelishdi. Nabiyyi akmal bir-bir xidladilar, suyib erkaladilar. Bu palla Asmo opasi Maymuna
(r.anho) tufayli o’ziga pochcha bo’lgan Payg’ambarimizga boqar edi. Ko’zlarini namli ko’rdi. Shunda yuragiga nozik va achchiq og’riq oraladi.
—    Ey Allohning payg’ambari,  ota-onam sizga fido bo’lsin, Ja’fardan va do’stlaridan biron xabar keldimi?— deb so’radi.
—    Ha, bugun shahid bo’lishdi, — deb javob qildilar Rasululloh (s.a.v.).
Asmo faryod ko’tarib o’rnidan turib ketdi. Uning faryodiga qo’ni-qo’shni xotinlar darrov chopib chiqishdi. Janobimiz unga tanbeh berdilar:
—   Ey Asmo, qattiq kuyinma, behuda so’zlar aytib yig’lashdan tiyil.
Yig’lama, demadilar. Chunki bunday qayg’uli bir holat qarshisida yig’lamaslik inson toqatidan tashqaridadir. Qolaversa, inson tabiati yig’ini taqazo etadi. Bunday vaziyatda yig’lash ko’krakka to’lib ketgan dardni va alamni bir daraja ozaytiradi. Ammo Payg’ambarimiz Asmoga johiliyat odatiga berilib yarashiqsiz so’zlar aytib yig’lamaslikni, Janobi Mavloning roziligiga uuyg’un kelmaydigan so’zlardan uzoq turishini va shunday sabr martabasidan olinajak ajr va mukofotni qo’ldan chiqarmaslikni tavsiya etgan edilar. So’ngra u yerdan chiqib, uylariga keldilar.
—   Ja’far oilasiga ovqat chiqarishni unutmanglar, chunki ularning qozon-tovoq bilan shug’ullanishga hol va vaqtlari yo’q, — dedilar.
Fahri koinotning bu buyruqlari darhol ijro etildi.

***
     O’sha kuni masjiddan chiqqanlar ichida bir yosh yigit ham bor edi. Qayg’u daryosiga cho’kkan kabi yurardi. Yo ko’zlaridan oqayotgan yoshlarni sezmayapti va yo ularni artib tashlashni lozim deb bilmayapti.
Keksa bir xotin uning yo’lini to’sdi.
—   Nimaga buncha xafasan, ey Usoma? — deb so’radi mehribonlik bilan.
    — Otam shahid bo’libdi.
—   Alloh rahmatini yog’dirsin, o’zingning boshing omon bo’lsin, bolaginam, — deb ta’ziya bildirdi xotin.
—    Siz ham sog’ bo’ling, xolajon.
—    Habarchi keldimi?
    — Yo’q, Payg’ambarimiz bir oz ilgari aytdilar.
Usoma to’g’ri uyiga bordi. Keksa Ummu Ayman undan bu achchiq xabarni olgach, uy birpasda motamxonaga aylandi.
...Oradan hech qancha o’tmay, Fahri koinot (s.a.v.) janobimizning huzurlariga bir qiz keldi. Hali balog’at yoshiga yetmagan bu qizcha payg’ambarlar sultonining yuzlariga g’amgin ko’zlarini tikdi. Yig’lab yubormaslik uchun lablarini zo’rlab yumib turishga urinar edi. Uning bu holati «men yetim qoldim» deyishga ehtiyoj qoldirmagan edi. Хotamul anbiyoning ko’zlari yoshga g’arq to’ldi. Bu qizaloq Zayd ibn Horisaning qizi edi. Shu vaziyatning ustiga Hazraj qabilasining raisi kelib doldi.
—    Nima sizni bu holga tushirdi, ey Allohning payg’ambari? — deb so’radi.
—    Sevgilining sevgiliga sog’inchi, — deb javob qildilar Rasululloh. Shu kundan e’tiboran Alloh elchilarining fahri bo’lgan janobimimiz Zayd oilasining ham ta’minotini yelkalariga olajaklar, «yetimning kafili» bo’lish yo’lida boshqa mo’minlarga o’rnak bo’lajaklar.
Shahid adadi uch kishidangina iborat emasdi, albatta. Yanada ko’p shaxslar shahidlik sharbatinn ichgan bo’lishlari g’oyat tabiiy edi. Uch shahid haqida olingan bu xabar bilan yuraklarni bir hayajon dolg’asi qoplab oldi. Хossatan lashkar safida ketganlarning yaqinlari «Nima bo’ldi ekan?» degan ichki bir xavotir qarshisida javobsiz lol turishar edi.

***
      Islom lashkari Madinaga qaytyapti ekan, degan xabar tarqaldi. Uch qo’mondon shahid bo’lganidan keyin yana bir kun jang qilinib, so’ng orqaga qaytilgani ma’lum bo’ldi.
Payg’ambar (s.a.v.) janobimiz darhol tuyalariga minib, yo’llariga chiqdilar. Ko’pchilik hamroh bo’ldi. Bolalar chopqilar, kelganlarni tezroq ko’rmoqchi bo’lishar edi,
—   Bolalarni ulovlaringizga mingashtirib olinglar, — dedilar Nabiyyi akram.
Ja’farning o’g’li Abdullohni ham chopib borayotganlar orasida ko’rib qoldilar.
—    Ja’farning o’g’lini menga beringlar, — dedilar.
Abdullohni ko’tarib, Janobimizning oldilariga o’tirg’izishdi.
Uzoqdan o’rdu ko’rindi. Bir-birlariga yaqinlashib, ular kelaverishdi, bular boraverishdi. Saf oldida janobi Payg’ambarimiz «Sayfulloh» (Allohning qilichi) deb laqab bergan pahlavon yigit Хolid ibn Valid kelardi. Muborak bayroq ham uning qo’lida. Bu bayroq eng kamida uch buyuk shahidning qonila bezangan edi...
Shu payt olomon orasida bir hayajon ko’pdi. Ba’zilar yerdan xovuchlariga tuproq olib, askarlarning yuzlariga sochishdi.
—   Qochoqlar!.. Urush qochoqlari!.. — deya baqira boshlashdi.
Nabiyyi akmal darhol vaziyatga aralashdilar.
—   Yo’q, ular qochoq emaslar, inshaAlloh, takror urushga kiradigan yigitlardir, — deb marhamat qildilar.
Хolid qochmaydi. Qocha olmasdi ham. Qo’rquv va qochish tuyg’usi unga yot. Ming bora o’lishi mumkin, ammo bir marta qochishga ko’nglini rozi qila olmaydi. Unda shunaqa bir xislat bo’lganida payg’ambarlar buyugi unga «Sayfulloh» laqabini  berarmidilar?
«Qochoq» degan so’z har kimdan ham ko’ra uning shaxsiga tegardi. Chunki orqaga qaytish amrini shaxsan u bergan edi. Ancha yillar keyin, o’lim tushagida yotgan chog’ida ham, o’shanda aytilgan bu achchiq so’zlar qalbida ochgan chuqur yaraning og’rig’idan ingrayajak, ingrayajak...
Lashkar Madinaga kirdi. Тez orada kimlar kelganiyu kimlar Muta saxrosida qolgani ma’lum bo’ldi. Uylardan faryodlar ko’pdi, ko’zyoshlar to’kildi.
Urushga bormaganlardan ba’zilari Хolid ibn Validni ayblay boshlashdi. Ammo jangda qatnashgan Muta g’oziylaridan biri darhol ularning so’zini kesib tashladi:
—   Hech kim o’zi bilmagan so’zni aytmasin. Sizlar uni jang maydonini ostin-ustin qilib yuborganini ko’rganlaringda edi, dushman ustiga arslon kabi o’kirib xujum qilganlariga guvoh bo’lganlaringda edi, bunaqa deyishga haqlaring yo’qligini bilardilaring. Jang maydonida uning qo’lida to’qqizta qilich sindi. Bu voqeaning jonli guvohlaridan biri menman. Na dushman o’rdusida va na bizning oramizda unga teng keladigani bor!
Oradan bir necha kun o’tdi. Ba’zilar masjidga kelmayotgani bilindi. Shundaylardan birining xotini bir kuni mo’minlarning onasi Ummu Salamani ziyorat qilib kelgan edi, onamiz undan hol-ahvol so’rab bo’lgach:
—    Ering kasal bo’lib qoldimi? — deb surishtirdi.
—   Yo’q, ey mo’minlarning onasi, kasal emas.
—    Masjidda ko’rinmay qolibdi, shunga so’radim.
—    Ha, masjidga kelmayapti, namozlarini uyda o’qiyapti. Chunki tashqari chiqdi deguncha kayfiyatini buzishyapti. Sizlar Alloh yo’lida urushishdan qochdilaring», deb ta’na
qilishyapti.
—   Bu ishlari to’g’ri emas, men Rasululloh janobimizga xabar beraman.

***
    Ayni soatlarda Odam bolalarining sayyidi (s.a.v.) ham ziyoratlariga kelgan bir kishi bilan suxbatlashib o’tirar edilar.
—    Ey Allohning payg’ambari, biz qochoq sanalamizmi? — deb so’radi u odam.
—   Yo’q, sizlar qochoq emassizlar, inshaalloh, qaytadan borib urushadigansizlar.
Bu odam Rasulullohning uylaridan ko’ngli ancha taskin topib chiqdi. Saldan keyin janobimiz sevikli xotinlari Ummu Salamadan ziyoratchi xotinning arzini ham eshitdilar. Ha, vaziyat ancha noxush, ancha chigallashibdi, oldi olinmasa, bo’lmaydi. Darhol buyurdilar, Madina ko’chalariga jarchi chiqarildi.
—   Bilib qo’yinglar, Rasululloh janobimiz Muta g’oziylarini qochoq deyishdan qaytardilar! Hech kim ularni bezovta qilmasin! — deb e’lon qilib chiqdi jarchi.
Shu e’londan keyin Muta g’oziylari erkin nafas ola boshlashdi. Masjidga ham bemalol borib keladigan bo’lishdi.