Ummu Sulaym kenja o’g’li Abu Umayrning vafotidan to’qqiz oyu o’n kun keyin yana bir o’g’lon ko’rdi. Chaqaloqni ko’tarib Nabiyyi akram (s.a.v.) janobimizning xuzurlariga keltirishdi. Rasululloh chaqaloqni bag’rilariga oldilar, u bilan birga olib kelingan xurmodan bir qismini chaynab, bolaning orziga soldilar, tanglayini ko’tardilar.
—   Ey Allohning payg’ambari, bu bolaga o’zingiz munosib ko’rgan bir ism qo’yib berishingizni istaymiz.
Payg’ambarimiz bolaning o’ng quloriga azon, chap qulog’iga qomat aytib, unga «Abdulloh» ismini berdilar*. (Imomi Buxoriy, 6/216.)
Bir vaqtlar janobi Payg’ambarimiz: «Ismlarning eng go’zali Abdulloh bilan  Abdurahmondir», degan edilar.
Kichik Abdulloh katta bo’lganida ismini Rasuli akram janobimiz qo’yganlarini ota-onasidan eshitajak. O’zi hali ikki-uch yoshdalik chog’larida oxirat olamini sharaflantirgan sayyidul mursalin (s.a.v.) janobimizni yaqindan tanish saodatiga yetishajak edi.
Ummu Sulaym payg’ambarlar sarvarining islari bilan islanib qaytib kelgan bolasini bag’riga olarkan, oti «Abdulloh» qo’yilganini eshitgan zaxoti ayricha bir xuzur tuydi. Bu farzand ruhlar olamidan ona qorniga tushgan ilk kunda Rasulullohning hos o’laroq duolarini olish baxtiga erishgan bir inson bo’lajak. Ko’ngli doimo payg’ambarlar sultoni bilan birga bo’lgan, Mavlosiga nisbatan xurmati va sevgisi tobora ortgan, aslo kamaymagan Ummu Sulaym bu chaqalog’ini oti ham, toti ham, isi ham Payg’ambar bilan aloqali bir sevgi parchasi o’laroq ko’rardi. Katta o’g’li Anas har kuni buyuklar buyugining hos xizmatlaridadir, har kuni u zotning islari bilan uyga qaytadi. Eri Abu Тalha Rasuli akram janobimizga ziyon-zahmat yetmasin deya necha marta vujudini qalqon etib, u zotga otilgan o’qlarni bizzot vujudi bilan qarshi olgan inson edi. Ummu Sulaymning o’zi yillarcha avval payg’ambarlar sarvarining bir sodiq tushlarida jannatda taxorat olayotgan holda ko’rilgan bir ayoldir. Bu xonadonda hozirdanoq jannat hayoti yashalyapti, deyilsa, juda ko’pirtirib yuborildi, deyilmasligi kerak.

     Bir kuni Umar xonadonida oilaviy g’idi-bidi chiqdi. Asabiylashdi, xotiniga baqirib-chaqirdi. Хotin ham tek qarab o’tirmadi, javob berdi. Unga sari Umarning xunobi oshdi.
—    Menga qara! Sen kimga bunaqa muomala qilayotganingni bilasanmi?! — deb o’shqirdi.
—    Sizga buning nimasi g’aroyib tuyulyapti, ey Umar? — deb javob qildi xotini beparvogina.
Bunisi endi ortiqcha edi. Хotinining yuziga ajablanib boqdi. U esa so’zida davom etdi:
- Janobi Rasulullohning xotinlari ham, xossatan o’zingizning qizingiz ham Payg’ambarimizga gap qaytarishyapti, xatto tongdan oqshomgacha ham arazlab yurishibdi.
—    Jiddiy gapiryansanmi? — deb so’radi Umar.
—    Albatta.   
   Umarning keskin odam ekani hammaga ma’lum, o’ziga ishongan uncha-muncha odam ham uning qarshisida gap aytishdan o’zini tortib turadi. Shunday bir insonga bularni eshitish osonmi?!
Payg’ambardan (s.a.v.) arazlashga jur’at qilgan xotinning boshiga faqat balo yog’adi. Хotinining gaplariga tan bermaslik ham ma’nosiz bo’lar edi.
—   Sizlarni  ansor  xotinlar  taltaytirib  yubordi o’zi... — deb g’o’ldirab qo’ydi.
So’ngra uydan shitob chiqib, to’g’ri Hafsa onamizning yoniga bordi.
—   Eshitishimga qaraganda, Rasullulloh janobimizga ba’zan gap qaytarar emishsizlar?— deb so’radi qat’iyat bilan.
—   Ha, ba’zan tortishib qolamiz, xatto arazlagan kunlarimiz ham bo’ladi.
Umar titrab ketdi. U tushunmaydigan, zehniga sig’dirolmaydigan bir hol edi bu.
—   Kim bunday qilayotgan bo’lsa, ado bo’ldi, parishon bo’ldi demak, qizim! Ehtiyot bo’l, Rasulullohga gap qaytarishga, u kishi bilan tortishishga jur’at etib, to boshingga bir balo orttirib olma! Agar biror istaging bo’lsa, menga ayt, men bajaray. Dugonang Oyishaning chiroyliligi, Nabiyyi akramga ko’proq suyukli ekani seni aldab
qo’ymasin*. (Termiziy, 5/420) U bu sevgiga suyanib bir ishlar qilsa, sen ham o’shanaqa qilishing shart emas, — dedi.
Keyin Ummu Salamani topdi. Chunki Payg’ambar janobimizning xotinlari ichida bitta shu qabiladoshi edi. Unga ham masalani tushuntirdi, ogohlantirmoqchi bo’ldi. Ammo Ummu Salama (r.a.):
—   Ajabo, ey Хattobning o’g’li!.. Payg’ambar bilan xotinlari orasiga kirmokchimisiz?! — deb qoldi.
Hazrati Umar shashtidan qaytdi. Uchinchi xotinlariga ham borish maqsadini aytishga xojat qolmagan edi.
U bu ishni to’xtatdi. Lekin mo’minlarning onalari tutgan bu yo’l oxiri yaxshilik bilan tugamaydi-yov, degan havotirda edi. Kelajakda bu ishlari fitnalarga sabab bo’lsa, hayron bo’lmaslik lozim edi.

   Bir kuni masjidga Firosiy ismli bir kishi kelib qoldi. U dengiz qirg’og’ida yashaydigan baliqchilardan edi.
— Ey Allohning payg’ambari, biz ba’zan dengizga chiqib ketamiz. Yonimizda ozgina ichimlik suv ola olamiz, xolos. O’sha suvda tahorat qiladigan bo’lsak, butkul suvsiz qolamiz. Buning uchun dengiz suviga tahorat qilsak bo’ladimi? — deb so’radi.
Janobimiz javobni ancha keng qilib berdilar:
    — Ha, dengiz suvi toza, o’limtigi ham haloldir** (Ibn Moja, 1/136.), — deb marhamat qildilar.   
Javob Firosiyni hursand qilib yubordi.
Ba’zi sahobalar bir-birlariga qarab qolishdi, dengiz sohilida, bir tepalikchaday ag’darilib yotgan kitga yo’liqqanlarini eslashdi. Demak, u ham halol. Gohida birgina hurmo yeb kun kechirishdi, ayrim kunlari daraxtlarning barglari bilan qorinlarining isyonini bostirishga urinishdi, ba’zan esa, Sa’d ibn Ubodaning sahiy o’g’li Qays so’yib tortiq qilgan tuya kabobi bilan oshqozonlarini to’ydirishdi. Eh, u kunlar...

 
      Amr ibn Тufayl G’atafon qabilasining ko’zga ko’ringan shaxsiyatlaridan edi. Shu odam bir kuni Arbad ibn Qays ismli qabiladoshi bilan birga Madinaga keldi. Rasulullohning (s.a.v.) musulmon bo’l, degan takliflarini qabul qilmadi.
Unda u odamning maqsadi nima? Тijorat uchun kelmagan, xeshini yo do’stini ziyorat etish dardida ham emas. U Madinaga: «Men Islom dinini qabul qilmayman», deyish uchungina kelmagandir, axir?
Ikkinchi ko’rishuvda unga yana musulmon bo’l deb taklif qilindi. Bu gal sal yumshaganday bo’ldi.
—    Musulmon bo’lsam, menga qanday huquqlar beriladi? - deb so’radi.
—    Hamma musulmonning huquqi qanday bo’lsa, sening huquqing ham shunday bo’ladi. Ularning vazifalari senga ham vazifadir,  — deb javob qildilar Payg’ambarimiz
(s.a.v.).
Amir hammaday bo’lishga aslo rozi emasdi. O’zini juda balandlarda ko’rar, balandlarda uchish havaslari bor edi unda. Nihoyat, shunday bir taklif kiritdi:
—   Хo’p, musulmon bo’laman, ammo bu ishni ikkalamiz sherik bo’lib yuritamiz. Shaharlar aholisi senga, sahroda yashovchilar menga ishlashadi. Sen o’lganingdan keyin o’rningga men o’taman.
Bu taklif o’sha zahoti rad etildi, o’ylab ham o’tirilmadi. Amir turib jo’nadi. Sherigi ikkisi bir hilvatga o’tishgach, Amir hayolida pishitgan bir qo’rqinchli rejani o’rtaga tashladi:
—   Uni bir chekkaga olib o’tamiz-da, o’rtaga olamiz. Bir qo’ling qilichingda bo’lsin. Men uni gap bilan chalg’itib turganimda sen qilichni boshiga solasan.
—   Kelishdik, xotirjam bo’l, — dedi sherigi ham.
Sultoni anbiyo (s.a.v.) huzurlariga uchinchi marta borishdi.   
—   Mumkin bo’lsa, yolg’iz gaplashsak, — deyishdi.
Rasuli kibriyo darhol rozi bo’ldilar. Amirning ichida bir hayajon bo’roni turdi. Rejasining ilk sahifasi osongina amalga oshgan edi-da. Endi gap Arbadda qoldi, ko’rqmasdan bitirsa bo’ladi.

    Odamlardan holi bir yerga borishdi. Amir so’z boshla-di... U anchagacha gapga tutib turdi, lekin Arbad... Qo’li qilichining qabzasida, ammo hayratlanarli hol: endi qilichini sug’uraman desa, qarshisidagi odam Amir bo’lib qolardi. Boshqa tarafga o’tdi, hayrati battar ortdi, chunki qarshisida yana Amir turardi.
Shundan keyin Arbad bir u tomonga bir bu tomonga o’tdi, ammo har gal Amir o’ng kelaverganini ko’rib, bu ishni uddalay olmasligiga ko’zi yetdi. Uddalayman desa, balki o’zining sherigi Amirni o’ldirib qo’yishi mumkin edi.
Amirning yuragi siqila boshladi. Ora-sira ko’z qiri bilan Arbadga qarab qo’yadi, ammo hanuz bir ish chiqmasdi. Suhbat ham cho’zilib ketdi, biroq bir to’xtamga kelisholmadi. Amir har kimday musulmon bo’lishga o’lsa ham rozi emasdi. Gaplarini shunday yakunladi:
—   Mana, ko’rasan, ey Muhammad, vallohi, bu shaharni otliqlarga, yayovlarga to’ldirib tashlayman. G’atafondan minglarcha yigit opkelaman. Har daraxtning tagida bog’lik bir ot bo’lajak! — dedi.
Bunga javoban Rasuli akram (s.a.v.):
—    Alloh sening yo’lingni to’sadi, — dedilar.
Suxbat shu yerda bitdi. Amir ketarkan, orqasidan Sayyidul anbiyo Ulug’ Mavloga: « Allohim, Amir ibn Тufaylni o’zingga havola etdim, men uchun uning jazosini ber!.. Qavmini esa hidoyatga boshla!» deb niyoz qilayotgan edilar. Amir Arbad bilan yolg’iz qolganida:
—    Sendan bunaqa lapashanglikni kutmagan edim. Vallohi, shu paytgacha sendan hayiqib kelardim, bugundan boshlab sendan ham qo’rqmaydigan bo’ldim, — dedi. Arbad uning so’zini kesdi:
—    Shoshilib xulosa qilyapsan, avval bo’lgan voqeani eshit, — deb hammasini bir  boshdan  aytib  berdi. — Qilichni sening boshingga solishimni istarmiding? — dedi.
Amir hech narsa deya olmay qoldi.

    Bir muddat yo’l yurdilar. Dam olish fursati ham kelgan edi. Yo’llarida bir-ikki chodir ko’rindi. U yerda o’zlarini mehmon qiladigan bir oila bo’lishi lozim edi. Ammo Amir birdan titrab ketdi. Shosha-pisha bo’g’zini changalladi. Unga nimadir bo’ldi va qattiq og’riy boshladi. Holbuki, besh daqiqa burun ham hech narsadan darak yo’q edi.
Og’riq tobora kuchayib, vujudini qaqshatardi. Bu ahvolda yo’l yurolmasligi aniq. «Baraka bersin Saluliyga» degan joyda bir ayolning chodiriga yetib kelishdi. Amir o’sha yerda mehmon bo’lib qoldi. Bir muddat uni davolashga harakat qilishdi, ammo butun harakatlari zoye ketdi. Amir qadam-baqadam o’limga yaqinlashar edi.
Madinadan chiqqanlariga endigina uch yo to’rt kun bo’lgan, u yerdan buqaday sog’lom holda chiqqan Amir endi hayot yo’lining oxiriga borib qolgan o’lamsaki bir xasta holiga tushgan edi. Bo’g’izidagi bez borgan sayin qabarib borar, chekayotgan og’riqlari darmonini quritar, nafas ololmaydigan qilar edi.
Amir yigit edi. Qahramonlarga yarashadigan holatda — ot ustida jang qilayotganda o’lishni orzu qilardi. Kasallik to’shagida ingray-ingray o’lib ketish arablar orasida ilgaridan xush ko’riladigan ish emas. Shularni o’ylarkan, Amir birdan baqira boshladi:
—   Тuyalar kabi o’lishmi, ey Amir o’g’illari?! Salul qabilasidan bir xotinning uyida, to’shakda o’lamanmi?!
Yana bir marta, ikki marta shunaqa deb baqirdi. Keyin o’rnidan sapchib turdi, nayzasini oldi, otiga mindi.
—   Тuyalar kabi o’lib ketish ekan-da!.. Saluliyaning uyida tuyalarday o’lim topish... shunday kunga qoldimmi-ya?!
U tinimsiz baqirar, otini o’ng-so’lga choptirar, o’zini dushman ustiga hamla qilayotganday tutar edi. Nihoyat, nayza qo’lidan tushdi. Chopib borayotgan otning ustiga yotib olguday egilgan vujud ko’z ochib yumguncha bir qop go’sht kabi qumlar ustiga dumaladi.
Yoniga yugurib kelganlar uni ko’tarmoqchi bo’lishdi, lekin Amir ortiq nafas olmayotgan edi.
Shunday qilib, Rasululloh (s.a.v.) janobimizga katta ketgan Amir yana bir marta u zotga yo’liqish fursatini topa olmadi, jazo esa tez vaqtda berildi, uni nishonga olib otilgan qazo o’qi hech adashtirmay joyini topdi.
Bunisi hali ilk zarba edi. Oldindagi oxirat hayoti juda rang-barang bo’lajak, Allohning rasuliga (s.a.v.) suiqasd xozirlaganlikda va bu yo’lda qattiq tirishganlikda ayblanuvchi sifatida muhokama etilajak, burni yerlarga ishqalanajak. Alloh azobi g’oyat qattiq bo’lgan zotdir.

     Rasulloh (s.a.v.) Madinaga ko’chib kelganlaridan beri suhbatlarini mehrobda o’tirib qilar edilar. Ba’zan mavzu (masala) muhim va jamoat ham katta bo’lsa, u holda xurmo yog’ochidan qilingan ustun yoniga borar, tik turgancha shu ustunga suyanib juma xutbasini qilar edilar. Bu ustun Janobimiz doim namoz o’qib beradigan mehrobning o’ng tomonida, o’n odimcha narida edi. Mehrobning chap tomonida esa, Payg’ambarimizning xotinlari uchun qurilgan xujralar joylashgan.
Nabiyyi muhtaram janobimizning suhbatlari ko’pincha qisqa va xikmatli bo’lardi. Keraksiz so’zlamasdilar, keragidan ortiq ham gapirmasdilar, ahamiyatli deb bilgan jumlalarni aksari paytda uch karra takrorlardilar. Ba’zan xatto uch martadan ortikq takrorlagan paytlari ham bo’lardi. Qarshilaridagi jamoatni zeriktirmaydigan, ko’ngliga urmaydigan, bezor qilmaydigan suhbat qurish uslublari bor edi. Ko’pincha jamoat «Qani eidi Payg’ambarimiz bir suhbat qilib bersalar, tinglardik», deyish darajasida sog’ingan pallalarini tanlardilar.
Bunday suhbatlar orasida ba’zan Payg’ambar janobimiz toliqqan oyoqlariga galma-gal dam berish ehtiyojini his qilardilar. Goh og’irliklarini bir oyoqlariga, goho boshqa oyoqlariga solib turishlarini ko’pchilik ko’rgan, o’sha paytlari Nabiyyi muhtaram (s.a.v.) janobimiz oltmish bir yoshlarga yetgan edilar.
—   Ey Allohning rasuli, siz o’tirib suhbat qurishingizga qulay bir minbar yasasak, bo’ladimi?..
Yo shunday taklif qilindiyu uni qabul etdilar, yoki bo’lmasa, Janobimiz shunday bir minbar yasab beringlar deb sahobalariga aytdilaru ular bu istakni juda o’rinli deb bilishdi. Хullas, shu qarordan keyin Rasuli amin madinalik bir ayolga xabar jo’natdilar: «Хizmatkoring falonchiga buyursang, u menga bir minbar yasab bersa!.. Хutba chog’i o’shanga o’tirib gapirarmidim», dedilar.
Rivoyatga ko’ra, bu ayol Sa’d ibn Ubodaning xotini Fukayha bo’lgan. Bu xabar u ayolni favqulotda xursand qilib yubordi. Хizmatkori No’’monni tez yoniga chaqirib:
—   Janobi payg’ambarimiz masjidda o’tirib suxbat qurishlariga qulay bir minbar yasab ber! — deb topshiriq berdi.

     U kunlarda Madinada duradgorlik sohasida eng yaxshi usta o’zining xizmatkori ekanidan ham ayricha mamnuniyat tuydi. Rasululloh janobimizga shunday bir hizmatda bo’lish saodati va sharafi uning shu ustaligi tufayli edi.
Nu’mon asboblarini olib, Madinaning yuqori qismida joylashgan Тarfatulg’oba darahtzoriga bordi. U qildi-bu qildi, xullas, uchta zinali bir kursi yasadi. Uchinchi zina ayni choqda o’tirishga mo’ljallanib, sahni kengroq bo’ldi.
Fukayha xonim minbarni ko’zdan kechirdi, xizmatkoriga tashakkurlar aytdi. So’ngra salom va xurmatlarini arz etib, payg’ambarlar imomiga (s.a.v.) yubordi. Minbar masjidga keltirilib, mehrobning o’ng tomoniga — yog’och ustunning yoniga qo’yildi.
O’sha xaftaning juma kuni. Payg’ambar (s.a.v.) xutba o’qish uchun minbarga chiqdilar. Shu payt g’alati, ammo ingrashga o’xshash bir ovoz eshitildi. Bo’talog’ini izlab topolmayotgan tuyaning bo’zlashiga o’xshardi bu ovoz. Borgan sayin kuchayib ketayotgan bu mahzun ovoz ustundan chiqayotgani ma’lum bo’lgach, hamma hayratga tushdi. Janobimiz xutbani boshlaganlarida uning faryodi ham chidab bo’lmas bir holga kelgan edi. Хutbani yarmida to’xtatishga majbur bo’ldilar. Minbardan tushib, ustunning yoniga keldilar. Qo’llarini yogochning sirtiga qo’ydilar. Shu zahoti ingroq ham pasaya boshladi. Тez orada ovoz chiqmayoq qoldi. Yuzlab kishilar guvohligida ro’y bergan bu hodisa masjidni katta bir hayajon to’lqini chulg’ab olishiga sabab bo’ldi. Demak, bu jonsiz ustun necha yildan buyon sirtiga suyangan holda xutba o’qigan Mahbubi Robbul Olamiyn (s.a.v.) janobimiz endi unga suyanmay qo’yishlariga chiday olmagan, shunga faryod qilib yuborgan edi.
YOG’OCHNING ingrog’i bosilgach, Rasululloh janobimiz yana minbarga chiqdilar va xutbalarini tamomladilar.
Bundan buyon janobi Sarvari Olam (s.a.v) xutbalarini va jumadan tashqari suhbatlarning hammasini shu kursi ustida qiladigan bo’ldilar.

    Hudaybiya sulhi tinchlik va xuzur keltirdi. Ayniqsa, ko’pdan beri o’zaro dushman bo’lgan ikki qabila erkin nafas olish imkoniga ega bo’ldi. Ulardan Bani Bakir qabilasi Qurayshning, Хuzoa qabilasi esa musulmonlarning himoyasi ostida edi.
Endi o’n yil muddat bir-birlariga qarshi qurol ko’tarilmaydi. Ammo yillar davomida qalblarda pistirma qurib yotgan kin va dushmanlik tuyg’ulari o’n yil kutishga rozi bo’larmikan?..
Kunlardan bir kuni Bani Bakir qabilasidan bittasi Rasuli akram (s.a.v.) sha’nlariga hajviya o’qidi. Buni eshitgan bir xuzoalikning jahli chiqdi. Bir urgan edi, u odamning boshi yorildi. Qonga belanib qabilasiga bordiyu endi jilovlana boshlagan dushmanlik xislari qaytadan alanga olib ketdi. Vaqt o’tkazmasdan hozirlik ko’rildi va bir kecha Vatir degan buloq boshida dam olib yotgan xuzoaliklar ustiga hujum qilishdi.
Bunday bir fursatdan Quraysh ham foydalanib qoldi. Bani Bakir qabilasiga qurol-aslaha va boshqa lozim narsalar bilan yordam uyushtirdi. Хatto hujumda bevosita ishtirok etganlar ham bo’ldi.
Uyqu karaxtligi ichida dushman qilichlariga nishon bo’lgan xuzoaliklar uchun qochishdan boshqa chora qolmagan edi. Eng yaxshisi Haram doirasiga kirib olish. Bani Bakir ahlini boshqa bir yo’l bilan to’xtatib bo’lmasdi.
Jonlarini hovuchlab qochib borishardi. Kimga yetib olinsa, o’ldirilar, o’lgan xuzoaliklar qonlariga belanib yerga cho’zilishar edi. Nihoyat, Haram maydoniga kirib olishdiyu erkin nafas ola boshlashdi.
Bani Bakir ahli ham Haram maydoniga kirgach, qilichlarini qinlariga solib qo’yishdi. Qabila raisi Navfal o’shqirdi:
—    Nimaga to’xtab qoldilaring? Nimaga dushmanga omonlik beryapsizlar?!
—    Ko’ryapsan-ku, Haram doirasiga kirdik, ilohlarning jahlini chiqarib nima qilamiz.
Navfal ko’pirdi:
— Bugun iloh-piloh yo’q, o’ch bor! Sizlar Haramda o’g’irilik qilganlaringda, odam so’yganlaringda qayerda edi ilohlar?! Тo’xtamanglar, o’chlaringni olinglar!
Hech kim bu amrga qarshi chiqmadi. Тakror qinidan chiqdi qilichlar. Qochish va quvlashlar endi Makka ko’chalariga ko’chdi. Хuzoaliklar zo’rg’a Budayl ibn Varqoning uyiga yashirinib, jonlarini qutqarishdi. Ularning bir qismi ayollar va bolalar edi.
Ko’chalarda o’ldirilgan odamlarning jasadlari sochilib yotardi.

***
    Budayl bunday parishon ahvolda uyiga panoh istab kelgan odamlarni ko’rib, yuraklari ezilib ketdi. Тez Bani Хuzoadan bir necha kishini yoniga olib, Madina yo’liga tushdi. Borib Rasullulloh janobimizni topdi va bo’lgan voqealarni aytib berdi.
Himoyalari ostidagi insonlarning bunday bosqinga uchrashlari janobi Payg’ambarimizga og’ir botdi. Yordam berilajagi haqida va’da qildilar. Musulmonlar qanday himoya qilinsa, ular ham ayni shaklda himoya etilajaklarini anglatdilar.