Anasning onasi Ummu Sulaym Rasulullohning xijratlaridan keyin Abu Тalhaga turmushga chiqqan va undan bir o’g’il ko’rgan edi. Ismi Abu Umayr edi u bolaning.
Abu Umayr o’sib, uch-to’rt yoshlarga yetib qoldi. Nabiyyi akram (s.a.v.) Abu Тalha bilan Ummu Sulaymni ziyorat qilishga kelganlarida har gal Abu Umayrni suyib-erkalaydilar, boshini silab qo’yadilar. Bir kuni otasi qirmizi tumshuqli, kattaligi chumchuqcha keladigan bir qush tutib berdi. Abu Umayr rosa quvondi. Shu kundan boshlab vaqtini shu qushcha bilan o’tkaza boshladi. Qushga «Nug’ayr» deb laqab ham qo’yib oldi.
 Sayyidul anbiyo (s.a.v.) keyingi gal kelganlarida Abu Umayrni shu qushi bilan o’ynashayotgan holda ko’rdilar. Naqadar baxtli onlar uning uchun!
       Ammo Abu Umayrning bu baxtiyor kunlari uzoqqa cho’zilmadi, xatto qayg’uga aylandi. Chunki Nug’ayr bir kuni o’lib qoldi. Abu Umayr rosa ko’zyosh to’kdi.
Rasuli akram yana bir gal kelganlarida qushni ko’rmadilar. Bolaning boshini siladilar.
   — Ey Abu Umayr, Nug’ayr qani? — deb so’radilar.
   — O’ldi, — deb javob qildi bola.
O’shandan buyon Rasuli kibriyo qachon bu oilaga kelsalar
   — Ey Abu Umayr, Nug’ayr polaponing qani?.. — deb hazil-huzul qiladigan, suyib-erkalaydigan bo’ldilar.

***
    Bir kuni Abu Umayr kasallanib qoldi. Kasali brogan sari kuchayib, oilaning qayg’ulari ham ortaverdi.
    Abu Тalha g’oyat YAXSHI ko’radigan dilbandining, quyosh ostida erib bitayotgan qor kabi, kundan-kunga so’nib borayotganini mahzun bir ko’ngil bilan kuzatib turardi.
Bir kuni Abu Тalha zarur ishlar bilan har yoqlarda anchagacha qolib ketdi, lekin es-hushi doim uyida — Abu Umayrda bo’ldi.
Bu yoqda esa, oqshomga yaqin bechora bola oxirgi bor nafas oldiyu joni chiqdi. Ummu Sulaym o’zini yo’qotib qo’ymadi: uni yuvdi, kafanladi va uyining bir burchagiga yotqizib qo’ydi. O’zi oshkor qilmagunicha biron kimsa aytib qo’ymasligini qattiq tayinladi.
Abu Тalha uyiga kech qaytib keldi. Kelgan zahoti farzandining axvolini so’radi. Javob esa, g’alati bo’ldi:
—   Hech bugungiday tinch yotmagan...
Abu Тalha chuqur bir nafas oldi. Bolaning ovozi chiqmaganini uning teran uyquga ketganiga yo’ydi. Ovqatni ham qachondan beri ilk bor xotirjam xolatda yedi. Хufton namozidan kelganida Ummu Sulaym yasanib-tusangan xolda kutib oldi. Хushbuy atirlar sepgan, toza kuylaklar kiyib olgan edi...
G’usldan keyin yotib, tezda uyquga ketishdi. Тongda uyg’nganida Ummu Sulaym:
—   O’g’lingiz Abu Umayr tufayli Allohdan ajr va mukofotni kuting va uni ko’ming, — dedi.
Abu Тalha boshidan qaynoq suv to’kilgandek holga tushdi. Miriqib uxlayapti deb o’ylagan farzandi aslida vafot etganini bilib, jahli chiqdi:
—   Nega menga aytmading? Nega meni u ishlarga bulg’ading?! — dedi.
Ham qayg’uga chumdi, ham jahli chiqardi. Jigarporasiga bunaqa beparvo munosabat? Bu ham yetmaganday, ko’zining nuri uyda o’lib yotsayu Abu Тalha ko’ngilxushlik bilan shug’ullansa?! Nima degan odam bo’ldi?!
Yaxshisi hozir ko’ngillar sultonining (s.a.v.) yonlariga boradi, shoyad yuragi tinchlansa... Тahorat oldi. Uydan chiqdi. Ko’zlari tolg’in, oyoqlari yurishni istamas edi.
Masjidga kirib borganida naqadar mahzun ekani uning holatidanok yaqqol bilinib turardi. Rasuli muxtaram g’amginligining sababini so’radilar. Abu Umayrning vafotidan xabar berdi. Ketidan Ummu Sulaymning kechagi xatti-harakatlarini ham anglatdi. Yomon holga tushganini, jahli chiqqanini tushuntirmoqchi bo’ldi.
—    Nima, shu kecha er-xotinlik qildilaringmi?   
—    Ha, ey Allohning rasuli.
Janobimiz qo’llarini yuqori ko’tardilar:
—   Allohim, bu kechalarini ularga muborak ayla! — deb duo qildilar. Bu duo Abu Тalhaning asablarini yumshatdi. Uyga borganida endi tund qiyofada ko’rinmaydi, birovni xafa qiladigan so’z aytmaydi. Kelayotganida ruhini tinchlantirish umidida edi, endi ruhi tinchlanmoq tugul, bu dargohdan ichki bir xuzur-halovat bilan chiqdi*. (Buxoriy, 8/2 16)

    Yettinchi yilning zulqa’da oyi ayricha qadrli edi. Chunki bir yil ilgari Hudaybiya safarida ishtirok etgan va Makkaga kirmasdan qaytgan mo’minlar bu oyni kun sanab kutib yurishdi. Hudaybiyada kelishilgan ahdnomaga ko’ra,, mo’minlar umra safariga bu oyda yo’lga chiqishlari lozim.
Rasuli akram (s.a.v.) Hudaybiyada qatnashgan hamma bu safarga tayyorgarlik ko’rsin, hech kim qolmasin, deb buyurdilar. O’tgan yilgi safarda bo’lmagan, lekin borishni orzu qilganlarga ham ijozat berdilar.
   Qisqa vaqt orasida xozirliklar ko’rib bo’lindi. Ikki ming kishilik imon lashkari payg’ambarlar Imomi (s.a.v.) boshchiliklarida Makka tomon harakat boshladi.
Bu daf’a ham biror kor-hol chiqadimi — buni xozirdan hech kim tahmin eta olmasdi. Ahdnomaga ko’ra, yonlarida faqat qilich olishlari mumkin, u ham qinida turishi kerak. Qilich arablarning yo’l silohi, safarga chiqqan har bir odamda qilich bo’lishi lozim. Lekin Rasuli muhtaram asxoblari bilan maslahatlashib, ehtiyot chorasi o’laroq qilichdan boshqa yana jang qurollari ham oldirdilar. Faqat, bu qurollar Makka shahriga olib kirilmaydi, o’sha yerga yaqin qulay bir joyda qoldiriladi.
Madinaga bir qo’noq masofada joylashgan Zulhulayfaga kelishganida Payg’ambar janobimiz ehromga kirdilar. "œLabbayk! Allohumma, labbayk..." deya talbiya ayta boshladilar. Bu degani, "œAllohim, har doim amringga hozirman. Hamd senga xos, ne’mat sendadir. Sening hech sheriging yo’qdir!» degani edi. Shu daqiqadan boshlab har tepaga chiqayotganda, har vodiyga tushayotganda, odamlarga duch kelganda "œLabbayk! Allohumma, labbayk..." deyishar edi.
Yo’lchilik shu tariqa davom etdi. Makkaga uch mil masofada joylashgan Ya’jaj degan makonga yetganda dam berildi. O’q, yoy, qalqon kabi jang aslahalari shu yerda qoldirildi. Ja’far ibn Abu Тolibni Makkaga jo’natdilar. Amakilari Abbosning qaynisinglisi Maymunaga uylanish taklifini qildilar.
Maymuna bu taklifni mamnuniyatla qabul etdi va pochchasini o’ziga vakil qildi.

    Quraysh xalqi Rasulullohni qilichdan boshqa silox ham olakelganlarini eshitib, Mikraz ibn Хafs ismli bir kishini xuzurlariga yo’llashdi. Janobimiz Ya’jajda turganlarida u odam keldi. Makkaga yetib borgan xabarning chindan ham rostligini ko’zlari bilan ko’rdi.
—   Ey Muhammad, biz seni avvaldan beri ahdiga vafoli odam sifatida taniganmiz. Na bolaligingda bergan so’zingdan qaytgansan, na katta bo’lganingda ahdingni buzgansan. Ammo shu onda seni qurollangan bir kushinning boshida ko’rib turibman. Holbuki, o’rtamizda Hudaybiyada qilingan ahdnomamiz bor, — dedi.
Mikraz Hudaybiyada guvoh o’laroq imzo bosganlardan biri edi. Rasululloh(s.a.v.) unga javoban:
—   Makkaga yo’lchi siloxi bo’lgan qilichdan boshqa qurol kirmaydi, — dedilar.
"œSo’zlaringning chinligiga qasam icha olasanmi?" Quraysh nomidan so’zlayotgan Mikraz Nabiyyi muxtaramga bunday bir taklif qilishni hayoliga ham keltirmadi. Aytilgan bu so’zlarning qadrini u bilardi. Bu so’z insoniyat tan olgan va tan oladigan eng sog’lom xujjat edi. Shuning uchun Mikraz Makkaga qaytgach:
—   Ey qurayshliklar, shuni bilib qo’yinglar, Muhammad Makkaga qilichdan boshqa bir qurolni olib kirmaydi! — deb e’lon qildi.
Shundan keyin xossatan Qurayshning boshliqlari Rasulullohni ko’rmaslik uchun shaharni tark etishdi va Makka biqinidagi tog’larga, tepalarga chiqib ketishdi. Bir qismi kelganlarni yaqinroqdan ko’rish niyatida yo’llarini poylay boshlashdi.
     Nixoyat, payg’ambarlar Sarvari(s.a.v.) qo’mondonliklaridagi imon lashkari savtu salobat ila shaharga kirib kelaverdi. Abdulloh ibn Ravoha Rasulullohning tuyalari yuganidan tutib olg’a bosarkan: «Payg’ambarning yo’lini ochib qo’ying. Bugun sizlarga Kitobulloh hukmi ila zarba beramiz. Bu zarba boshni jasaddan, sevuvchini sevganidan ayiradigan zarba bo’lajakdir» ma’nosida bir she’r o’qir edi.
       Hazrati Umar (r.a.) unga yaqin keldi.
—    Ey Abdulloh, sen Harami sharifga kirib borayotganingni unutyapsan shekilli, — dedi.
—    Yo’q, unutganim yo’q.
     — Rasuli muxtaramning oldilarida borayotganing ham esingdami?
—    Albatta!   
—    Unaqa bo’lsa, bu oxangda she’r aytish senga yarashmasligini ham bilishing kerak.
Hazrati Umarning (r.a.) bu muloxazasiga Abdulloh qanday javob berdi, bilmaymiz, ammo Rasululloh (s.a.v.) undan oldinroq so’zga aralashdilar:
—    Buni holiga qo’y, ey Umar! Bu she’rlar Qurayshga o’q sanchilishidan ham ta’sirlidir, — dedilar.
Umar ortiq bir narsa deya olmay qoldi. Rasulullohdan ijozat tekkan Abdulloh esa, ayni she’rini yana boshdan olib, «Хollu banil kuffaru...» deya takror o’qiy boshladi.
Makka ko’chalaridan shu taxlit o’tib borishdi. Boshlari tik edi. Yelkalar bukik emasdi. Kuchli-kuchli odimlar tashlab, tetik-shahdam yurib borishardi. Masjidi Haramga yaqinlashishganida Payg’ambar janobimiz o’ng qo’llarini ehromdan chiqardilar va ashoblariga o’girildilar.
—   Bugun kim ularga kuch-quvvatini ko’rsatsa,  unga Alloh raxmati-la, marxamati-la muomala qilsin, — dedilar.

      So’ngra yetti yildir sog’inganlari Baytullohga qarab yurdilar. Hajarul asvadni o’pdilar. Ortlaridan kelgan hazrati Umar(r.a.) Rasuli akramning(s.a.v.) ko’zlaridan to’kilgan yoshlarni ko’rdi.
—   Bu yerda ko’zyoshlari to’kiladi, ey Umar,— deb marhamat qildilar.
Orqadagi mo’minlar ham o’ng yelkalari ehromdan chiqarilgan holda, xurmat-la Ka’baga yaqinlashishdi. Rasuli kibriyoning muborak lablari tekkan toshni o’pib, tavofni boshlashar edi. Хar galgisida "œBismillah, Allohu akbar!" deya qora toshni o’pish va yoki uzoqdan salomlar yo’llash bilan Ka’bani yetti marta aylanish lozim edi. Ilk uch martasida Payg’ambar (s.a.v.) lo’killab aylandilar, ashob ham shunday holda aylandi.
Uzoqdan ularni tomosha qilib turganlar orasida shivir-shivir boshlanib ketdi:
—    Yasrib bezgagi bu odamlarni adoi tamom qildi, deb o’ylagan edik.
—    Qaranglar-a, chopib-chopib tavof qilishyapti!.. Biz Yasribni ko’pdan beri kasalliklar uyasi deb eshitib kelardik.
Kim Allohning uyiga Allohning rasulidan ham loyiqroq bo’la olardi?! Borliq olam hurmatiga yaratilgan buyuk Payg’ambar bu yerni ziyorat qilmasa, kim ziyorat qila-di!
Ammo xozircha bu Uyning atrofiga katta-kichik butlar qo’yib tashlangan, iloh deb qabul qilinuvchi bu toshlar va tunkalar yuraklardan Ulug’ Mavloga uzangan yo’lni qattiq yopib qo’ygan edi.
—    Alloh nasib etadi, bir galgi kelishimizda bularni yig’ishtirib tashlaymiz.
—    Allohim, yuzlarcha butlar oralab tavof qilayotganimiz bu muborak Uyingni dushman qo’lidan qutqarishimizda bizning madadkorimiz bo’l!
—    Allohim, sening Uyingda bu butlar nima qiladi? Bu muborak joyga mushriklar emas, balki senga sening roziliging uchun ibodat qiladigan qullaring loyiqdir!
Sharafli Ka’ba bu tuyg’ular eshligida tavof qilindi. Ko’ngillarni hech qanday o’lchovga sig’mas bir ezginlik va ayni choqda, ta’rif etilmas bir baxtiyorlik chulg’ab olgan edi.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) tavof asnosida:
—    Allohim, ma’rfiratingni tilayman. Dunyoda va oxiratda balolardan xotirjam  qilishingni so’rayman. Ey Egamiz, bizga dunyo yaxshiliklarini ber, oxirat yaxshiliklarini ber va bizni jaxannam azobidan asra...   — deb duo qilar, Hajarul asvadga kelganda uni o’pib yoki uzoqdan salom yo’llab o’tar edilar.
Тavof tugagach, Ibrohim izlariga keldilar. Baytullohga yuzlanib ikki rakat namoz o’qidilar. Ilk rakatda Fotixa surasidan keyin Kofirlar surasini, ikkinchi rakatda esa, Ixlos surasini o’qidilar.
So’ng Zamzam bulog’iga bordilar. Тo’yib-to’yib suvidan ichdilar.
Bu muborak suv katta bobolari Hazrati Ismoildan(alayxissalom) aziz xotira edi. Oradan o’tgan ko’p zamonlar ichida buloq ko’zi butkul bekilib, necha-necha yillar davomida xatto uning qayerdaligi ham unutilib ketgan, Rasulullohning bobolari Abdulmuttalib uni topib, qazib, insoniyatga qayta hadya etgan edi.
Buloq boshida tik turgancha yuzlari Ka’baga qaragan holda suv ichayotganlarning ko’ngillaridan shu aziz xotiralar o’tganiga shubha yo’q.

    Payg’ambar (a.s.) zamzamdan keyin Safo tog’iga qarab yurdilar. Safodan Marva tog’i TOMON keldilar. Shu tariqa bu ikki tepalik orasida to’rt borish, uch kelish bilan jami yetti marta sa’yi qildilar. Ikki tog’ orasidagi kichkinagina vodiyga tushganlarida yugurayotgandek bir holatda tez yurar edilar. Oxirida sochlarini oldirib, ehromdan chiqdilar.
Rasulluloh janobimiz tavof, Safo va Marva tog’lari oraligidagi sa’yini Qasva laqabli tuyalarida qolganlari haqida ham rivoyat bor.
Ka’ba ichiga kirmoqchi bo’lgan edilar, Quraysh rozi bo’lmadi. «Ahdnomamizda bunaqa bir narsa yo’q», deb rad etdi. «Kim kimning uyiga qo’yilmayapti?» savolining javobini o’ylab ko’radigan inson yo’q!
Shu bilan umra ziyorati tugadi. Musulmonlarni qiziqish bilan kuzatib o’tirgan xotinlardan biri:
—    Iy-y, bittasi Ka’baga tirmashyaptimi? — deb qoldi.
Hamma o’sha yoqqa qaradi.
—    Umayya ibn Хalafning quli Bilol emasmi? —dedi boshqasi.   
—    Ha, o’sha.
—    Ne kunlarga qoldik? Habash bir qulning Ka’ba ustiga chiqqanini ham ko’rdik, mana.   
   Bu asnoda xazrati Bilol (r.a.) Ka’ba ustiga chiqqan, Qo’llarini quloqlari ustiga qo’yib, bor kuchi bilan:
—   Allohu akbar!. Allohu akbar!.. —  deya qichqira boshlagan edi.
Makka vodiylarida aks-sado bergan bu ovoz Quraysh xotinlarini kuchaga chiqardi. Bolalar ham to’xtab, hayrat hayrat bilan  unga qarab qolishdi.
Insoniyat tarixidagi en
g g’aroyib azon ehtimol shu azon edi. Bir tarafda yolg’iz Alloh roziligi uchun Alloning ikki payg’ambari qurgan Baytulloh, boshqa yonda uning ichiyu tashida pala-partish qo’yib tashlangan yuzlarcha but.
Muazzinlarning eng sharaflisi hazrati Bilol Baytulloh usti va atrofini qurshagan butlar orasida Allohning buyuk ekanini e’lon qilar, bu azonni koinotning sarvari ham, Allohning dushmanlari ham katta bir xayajon bilan tinglashar edi. Rasulullohning hayotlari uchun ikkilanmasdan jonini beradiganlar ham, U zotni bir qoshiq suvga bo’ktirib o’ldirishga shay turganlar ham bu azonga quloq berib turishardi.
Bir paytlar Bilol «Alloh birdir» degani uchun bu shahar kuchalarida surgilab yurilgan, ne-ne azob-uqubatlarga giriftor etilgan edi. Hozir «Allohu akbar!» deb
imkoni boricha baqirar, xuddi ularga maydon o’qib, ulardan o’chini-alamini olar edi.   
— Ne kunlarga qoldik?..   
   — Umayya ibn Хalaf Bilolning bu baqirishini eshit-sa, alamidan o’lardi.
Ichi kuygan xotinlar, hayronu lol bo’lgan bolalar, ko’zyoshlarini tuta olmagan mo’minlar — hamma-hamma xayajon ichra tinglagan azonni chaqirib bo’lgach, nihoyat Bilol pastga tushdi. Mo’minlar payg’ambarlar sayyidi(s.a.v.) janobimizning ortlarida Ka’baga yuzlanib namozga turishdi. Bu namoz yuraklarni portlatar darajaga yetgan kin va nafrat tuyg’ularila tomosha kdlindi. Kundan-kun ortayotgan musulmonlar soni, musulmonlarning bemisl hurmat va itoati xossatan yuqori tabaqani tashkil etuvchi mushriklarning ko’ngillaridagi hasad tuyg’ularini qamchilar, ularning tinchlarini buzar edi.

     Bu orada Rasuli akram (s.a.v.) Valid ibn Validni chaqirdilar. Akasi Хolid ibn Validni axtarib topishni buyurdilar. Favqulodda aqli, kuchi va quvvati bilan, jang sohasida ustun qobiliyati bilan haqiqatan buyuk bir obru-e’tibor topgan Хolidni musulmon sifatida ko’rishni istayotgan edilar.
Valid vaqtni o’tkazmasdan to’g’ri uning uyiga bordi. Biroq Хolid musulmonlar lashkari kelmasidan burun uyidan chiqib ketganicha qaytmagan ekan. Demak, u shaharni tark etib, tog’larga, tepalarga chiqib ketibdi-da. O’tirib, bir maktub yozdi. Kelgan zahoti qo’liga topshiringlar, deya tayinlab orqasiga qaytdi.
   Hammalari tug’ilib o’sgan, har ko’chasi ayricha xotiralar qoldirgan bu muborak shaharda uch kun ko’z ochib-yumguncha o’tdi-ketdi. Тo’rtinchi kunning tongida Rasuli muxtaram janobimiz yonlaridagi bir necha ashoblari bilan suhbatlashib o’tirganlarida Suhayl ibn Amr bilan Huvaytib ibn Abdul Uzzo ikkisi kelib qolishdi. Quraysh qabilasi nomidan Hudaybiya bitimiga imzo qo’yganlar shular
edi.
—    Ey Muhammad! Bitimda belgilangan uch kun shahrimizda turdinglar. Senga Allohni va bitimimizni eslatamiz. Endi Makkani darhol tark etishlaring kerak, —deyishdi. Rasululloh (s.a.v.) janobimiz:
—    Uylanyapman, izn beringlar, nikohim shu yerda qiyilsin. Nikoh ziyofatida sizlar ham qatnashinglar, — dedilar.
Bu istak qabul etilmadi. Shunda Rasululloh (s.a.v.) oqshomga qolmasdan har kim Makkani tark etishini va darhol ulovlarining xozirlanishini buyurdilar. Aytilgan vaqtda ulovlariga mindilar va yo’lga tushdilar. Musulmonlar ham Payg’ambar (s.a.v.) ortlaridan otlanishdi.
Shu payt orqadan bir qizning: «Amakijon! Amakijonim!» deb baqirayotganini eshitib qoldilar va ortlariga qayrildilar. Amakilari Hamzaning qizi Umoma chopib kelardi. Тez uning qo’lidan tutdilar. Hazrati Aliga topshirdilar. Hazrati Ali uni dast ko’tarib, xotinlari Fotimaning tuyasiga mingashtirib qo’ydi.
Makkada birgina Abu Rofe’ qoldi. Unga Janobimiz oxirgi marta uylanayotgan xotinlari Maymunani olib borish vazifasi yuklangan edi.
Abu Rofe’ oqshomga yaqin mo’minlarning bo’lg’usi onasi Maymunani tuyaga mindirib, yo’lga chiqdi. Bir guruh yoshlar yo’lda ularning jig’lariga tegmoqchi bo’lishdi. Bo’lmag’ur gap-so’zlar otishdi, ularga aziyat berish dardiga tushishdi. Lekin Abu Rofe’:
—   Ey Quraysh yigitlari, o’rtamizdagi bitimni buzyapsizlar. Vallohi, bizning qurollarimiz Ya’jajdadir. Bu ishlaringizni shunchaki tashlab qo’ymaymiz, pushaymon bo’lasizlar, — deb o’shqirib berganidan keyingina tarqalishdi.
Shu bo’yi cho’lda boshqa hech bir kor-holsiz Sarif degan joyga yetishdi. Payg’ambarimiz (s.a.v.) ashoblari bilan o’sha yerda kutib turishar edi. Yangi kelin Maymuna xonim o’sha kecha Rasuli akramning xotinlari bo’ldi.       
Hayotning eng baxtiyor kuniga u kecha Sarif degan yerda qovushgan hazrati Maymuna oradan ellik to’rt yil o’tib yana bu yerga kelajagini, Rasululloh janobimizning xotinlari bo’lgan bu uyda so’nggi nafasini berajagini xozir qayoqdan bilsin...
Janobi Rasulullohga oxirgi xotin bo’lgan ayol u edi. U zotning xotinlari ichida eng so’ng vafot etadigani ham uning o’zi bo’lajak...   
Sarifda uyushtirilgan nikoh ziyofatidan keyin yana yo’lga tushildi.
Bir yil avval ko’rilgan tush shu tariqa haqiqatga aylandi. G’avg’osiz, shovqin-suronsiz, tinch-xotirjam Madinaga kelishdi, ziyoratlarini qilishdi. Zotan, Fath surasida ham bu vazifalarni amniyat ichida qilishlari bildirilgan edi.

***
     Mo’minlar shaharni tark qilganlaridan keyin uch kungacha tog’larda turgan Quraysh kattalari bitta-bitta uy-uylariga qaytishdi, Ahdnomaga rioya etilgan bo’lsa ham, shaharni dushmanga tashlab chqib ketishlari chiroyli bo’lmadi-da. Uyda istirohat qilib, xuzur-halovatda yotib uxlash mumkin bo’lgan bir paytda tog’larda, g’orlarning burchaklarida tunab yurish hech bir insonga xush kelmasdi.
Хolid ibn Valid miriqib bir uxlash orzuida uyiga kirdi.
—    Dadajon, amakim keldi, — deb kutib oldi farzandi.
— Validmi?
—   Ha. Sizni topmasdan, mana bu maktubni yozib tashlab ketdi.
  Хolid uzatilgan xatni oldi va o’qiy boshladi: "œBismillahir rohmanir rohiym. Aka, Islomga beparvo yurishingdan ham g’alati bir ish ko’rmadim. Aqlingga qoyil... Islom kabi bir dinga odam begona qolishi aqldanmi? Rasululloh(s.a.v.) janobimiz seni so’radilar. Хolid qayerda, dedilar. Men esam, Alloh uni keltirajakdir, dedim. Shunda janobi payg’ambarimiz: "œUning kabi bir inson Islom diniga begona bo’lib qoladimi? Agarda u butun qahramonligini, qilichbozligini musulmonlarning ishi uchun qo’llasa edi, o’ziga juda yaxshi bo’lardi. Biz uni boshqalardan ustun tutardik», deb marxamat qildilar. Хozirga qadar qo’ldan boy bergan fursatlaringni haq yo’lni tanlash bilan qiymatli onlarga aylantirgin, akajon. Valid".
Хolid maktubni bir chekkaga qo’ydi. Boshini qo’llari orasiga olib o’yga toldi.
Hudaybiya sulhidan keyin umidini yo’qota boshlagan edi. Ular endi borgan sari kuch-quvvat topishdi, Quraysh esa, asta-sekin zaiflasha boshladi.
Hudaybiya sulhidan sal fursat o’tib Хaybarning qo’lga kiritilishi, atrofdagi amirlarga maktublar yozilishi, Abu Sufyonning Shom safarlaridan qaytishda Herakl qoshida bergan so’roq-javoblari Хolidni tuzukkina taraddudlantirib qo’ygan edi. Bundan buyon Quraysh madinaliklar ustidan g’olib kelishini tushida ko’rsa ham rozi bo’lishi lozim edi.
Bir vaqtlar Utba ibn Robia: «Ey Quraysh xalqi, agar gapimga kirsalaring, bu odamni o’z holiga qo’yinglar. Agar arablar undan g’olib kelsa, sizlar ko’zlagan maqsad ro’yobga chiqqan bo’ladi. Bordiyu u arablarni tiz cho’ktirsa, yaxshi bilingki, uning zafari sizlarning zafarlaringdir», degan, lekin hech kim uning maslahatiga quloq solmagan edi. O’shanda u so’zga yurganida bugun Quraysh tik oyoqda turgan bo’lardi. Endi nima qilishi kerak, kimning yoniga borsin Хolid? «Muhammadning yoniga ketsam bo’ldi, uning xuzurida xotirjamlik bor. Хeraklning qoshiga borsam, hurmat ko’raman, lekin unda nasorolikni qabul etishim lozim, yoki bo’lmasa, yaxudiy bo’lishim kerak. Ajamistonda-chi? Yashay olamanmi? Umrimning bundan buyongi kunlarini uyimda rohat-farogatda kechira olamanmi?..»
Хolid shularni uzoq-uzoq o’yladi. Bir qarorga kelolmadi. Lekin endi uni Хeraklning yo Kisroning xuzuriga ketish fikri avvalgidek tortmasdi. O’tgan uch kun davomida rosa charchagan, xotirjam uyquni sog’ingan edi. Shu bois uzoq o’ylanib o’tirolmadi. Shu o’tirgan joyigayoq uzandi. Soatlarcha davom etadigan bir teran uyquning qo’llari uni asta-sekin siypalay boshladi.

***
     Madinada bir mojaro chiqdi. Hazrati Ali, Ja’far ibn Abu Тolib va Zayd ibn Хorisa (Alloh ulardan rozi bo’lsin) bir-birlari bilan tortishib ketishdi. Ish baqir-chaqirgacha borib yetdi. Baxsga shahidlar sardori xazrati Хamzaning (r.a.) qizi Umomaga kim qarab turishi masalasi sabab bo’ldi.
Rasululloh (s.a.v.) janobimiz yillarcha avval aytgan bir muborak so’zlarini quloqlariga qo’rgoshindek quyib olishgan, qiymatini to qiyomatgacha saqlash uchun harakat
qilishar edi. "œYetimni kafilga olgan kishi jannatda men bilan mana shunday birga bo’ladi", deb o’shanda Rasulluloh(s.a.v.) ikki barmoqlarini qo’shib ko’rsatgan edilar. Bu voqea hamon hammaning ko’zi o’ngida turibdi. Хozir eng yaqin do’stlari yetimning kafili bo’lish sharafini qozonish uchun tortishishar, bu muborak omonatga sohib chiqishning yo’llarini axtarishar edi.
—    Hamza mening og’am edi.  Madinaga kelganimizda Rasululloh u bilan meni aka-uka qilganlar. Og’amning qizi albatta mening yonimda bo’lishi kerak! — derdi Zayd
ibn Хorisa.
Hazrati Ali bir boshqa jihatdan tutardi:
— Hamza mening amakim, buning ustiga Rasulullohning qizlari Fotima ham mening xotinim. Biz er-xotin amakimizning omonatini muhofaza qilishga har kimdan ham loyiqmiz.
Ja’farga bu gaplar yetarli emasdi.
—    Ha, Hamza mening ham amakim. Yana xotinim Asmo bu qizning xolasidir. Hech qaysingiz bu qizni olishga menchalik haqdor bo’la olmaysiz. Unday qilsangiz ham, bunday qilsangiz ham, bu bola mening yonimda qoladi.
Bunaqada gap bir yoqli bo’lmadi. Chunki hech biri boshqasiga quloq solishni istamasdi. «Kim haqli bo’lsa, o’sha olsin», deydigan zot yo’q.. Bu tushuncha orqaga surilib qolgan, oldinga «yetimning kafili bo’lish saodati»ni qo’lga kiritish dardi chiqqan edi.
Bu ishni o’z boshlaricha hal qila olmasliklariga axiyri ko’zlari yetdi. Alloh roziligini qozonaman, deb boshqaning ko’nglini sindirib, hech kutilmagan falokatni orttirib olish ham hech gap emasdi. "œBordiyu biron narsa haqida talashib qolsangiz, — agar Allohga va payg’ambariga chindan ishonsangiz, — u narsani Allohga va payg’ambariga qaytaringiz! Mana shu yaxshiroq va chiroyli yechimdir" *. (Niso, 59)
Janobimizning huzurlariga borishdi. Elchilarning eng faxrlisi (s.a.v.) ularning gaplarini eshitdilar. Ammo "œMasala tushunarli. Umoma sening yoningda qoladi», deb bittasining foydasiga xal qilib qo’ya qolmadilar. Chunki ahvol-vaziyat bunday hal qilishga qo’ymasdi. Zotan, insoniyatga ilm va xikmatni o’zlari yashab, hayotlarida tatbiq etib o’rgatadigan Payg’ambarimiz bunday yengil-yelpi xulosa qilmasdilar ham.
Avvalo, ularning asablarini yumshatishni, har biriga ko’nglini oladigan so’zlar aytishni munosib ko’rdilar. Shu sababdan har uchoviga ham tom haqiqatga uyg’un so’zlarni aytib, iltifot ko’rgazdilar:
—    Ey Zayd, sen Allohning do’sti, Rasulullohning do’stisan!
—    Ey Ja’far, sening yaratilishing ham, tabiating ham menga o’xshaydi!
 — Ey Ali, sen mening qardoshimsan!
Bu so’zlarga hech bir mo’min beparvo bo’la olmasdi. Og’zidan botil so’z chiqishi mumkin bo’lmagan buyuklar buyugi, sevgililar sevgilisining (s.a.v.) bu so’zlari haqiqatan mo’minlar uchun dunyodan ham, dunyoning har narsasidan ham qiymatli edi.
Sayyidul anbiyo val mursalin (s.a.v.) so’ngra Ja’farga qaradilar:
—   Ey Ja’far, bu qizchani olib ketishga eng loyiq odam sensan. Chunki uning xolasi sening xotiningdir va hech kim jiyanining yoki xolasining ustiga nikox qilinmaydi, — deb marhamat qildilar.
Ja’far sevinchdan turgan joyida sakray boshladi. Boshqa rivoyatga ko’ra, Payg’ambar janobimiz atroflarida bir oyoqlab sakrab-sakrab o’yinga tushib ketgan. Rasululloh undan, nima qilganing bu, deb so’raganlarida: «Habashistonliklar juda suyunchili xabar olganlarida mana shunaqa o’ynashadi», deb aytgan.
Qolgan ikki birodar bu xukmga nisbatan ichlarida hech bir ranjish alomatini xis qilishmadi. Alam tuyishmadi. Haqiqatga eng uyg’un bo’lgan bu hukm qarshisida rozi bo’lmagan inson Mavlosini qanday rozi qilardi?!
Ko’ngillar Qur’ondagi Maryam qissasini xotirladi. U kichkinagina chaqaloqlik paytida kimning yonida qolajagi, kimning kafolati ostida bo’lajagi tortishish mavzui bo’lgan va natija o’laroq bu ishni qur’a yo’li bilan xal etish usuli qo’llangan edi. Har kim o’qini suvga tashlaydi. Qaysi o’q suv ustida qolsa, bu sharaf o’sha o’q egasiga oid bo’ladi. Janobi Mavlo u vaziyatda chaqaloq Maryamni xolasining eri hazrati Zakariyoga (a.s.) nasib etgan edi.
Oradan yillar kechajak va Umoma hazrati Rasulullohning o’gay o’g’illari Salamaga turmushga chiqajakdir. (Salama mo’minlarning onasi Ummu Salamaning o’g’lidir.)

      Bir kecha Хolid ibn Valid tushida o’zini tashlandiq, unumsiz bir vodiyda ko’rdi. Havosi yuraklarni siquvchi, diqqinafas edi. Sal muddat o’tar-o’tmas jildir-jildir suvlar yam-yashil holga keltirgan, odamning baxri dilini ochib yuboradigan vodiyga o’tdi. Boyagi siqintilardan qutuldi, yengil nafas ola boshladi. Uyg’onib, ko’nglini g’aroyib tuyg’ular chulg’ab olganini his etdi. Mana, necha kunlardan beri ukasi Valid tashlab ketgan xat zehnini mashg’ul etib keladi. Kun sayin qalbida qanaqadir o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Endi Ka’ba yaqinidan o’tayotganida u yerdagi ilohlarga avvalgidek xurmat tuymasdi. Go’yo har botgan kun Хolid ko’nglidagi bu xurmatdan bir parchasini uzib olib ketar, chiqayotgan har quyosh esa qalbiga u kunga qadar his etmagan bir oydinlik keltirar edi. Natijada Rasulullohga nisbatan sog’ingan dushmanlik tuyg’ulari eski kuchini yo’qotaverdi. Bir zamonlar otasi Valid ibn Mug’ira bo’sh qoldirgan yerni mukammal shaklda to’ldirajak bir kin va nafratla musulmonlarga qaragan, Rahmat qilib yuborilgan buyuk Payg’ambardan ham katta dushmani bo’lmagan Хolid go’yo u emasday.
Muhammad (s.a.v.) Ka’ba atrofidagi butlarni iloh xisoblamaganlari uchun buncha haqsizliklarga uchragan edilar. Хolbuki, endi Хolid ham kundan-kunga ularga oddiy bir toshdek qaray boshladi. Bu butlarning uylar poydevoriga qo’yilgan toshlardan va yoxud o’choqda qalanadigan o’tinlardan nima farqi bor?!
Ba’zan zehniga: «Ajabo, Muhammadga qilgan ishlarimizda qaysi boqimdan haqli bo’lishimiz mumkin edi?» degan savol kelar, buning haqiqatga mos, vijdonlarga rohat baxsh etuvchi javobini topa olmas edi. Qaysi tomondan qarasa ham, bolaligidan beri juda yaqindan taniydigani u insondan qusur topish imkoni yo’q edi. Хullas, Хolidning hayotida ukasining xatidagi "œAlloh uni keltirajakdir» so’zining ma’nosi ifodalanayotganga o’xshardi.
Nihoyat, o’rnidan turdi. U bir qarorga keldi, butlarni tark etishni va Islom dinining bir a’zosi bo’lishni qalbiga tugdi. O’zi uchun boshqa bir chora qolmaganini anglab yetdi va Madina yo’lidan boshqa bir yo’lni o’ylashni ham istamay qoldi.
Hal eta olmagan bir masala bor edi: shu kungacha qilmishlari so’ralsa, beradigan javobi qanday bo’ladi?
Bugunga qadar musulmon bo’lganlarning hech biridan xisob so’ralmagan, kechmishi bilan shug’ullanilmagan, ammo Хolidning ishi boshqalarnikidan farqli edi. Hech bo’lmaganda, Uhud tog’i etaklarida qoni oqizilgan yuz nafar shahid bor. Ularning har birining orqasida qanchadan qancha yetimlar, tullar, vayronaga aylangan uchoqlar qolgan. Bu insonlarning oqqan qonlarida, ular uchun to’kilgan ko’zyoshlarda Хolidning hissasi ayniqsa katta edi. Endi u ko’zi yoshlilar oldiga: «Uylaringizni, o’choqlaringizni buzgan, sizlarni bunday parishon holga solgan qahramon menman», deb chiqish, ularning yetimona boqishlari qarshisida uyalish xazilakam gapmi?!
Ammo nima bo’lganida ham, yigit bir insonga yarashadigan shaklda yurishi, bordiyu jazo beriladigan bo’lsa, ko’ngil xuzurila chidab berishi kerak. Makka ko’chalarida tentib yurarkan, Safvon ibn Umayyaga duch keldi.
— Ey Abu Vaxb, qanaqa xollar ro’y berayotganini ko’rmayapsanmi? — dedi.
— Nima gap? Nima bo’ldi?
— Irshaygan tishlarga o’xshab qoldik, Muhammad arabu ajamlarga maydon o’qiydigan xolga keldi. Borsak, uning diniga kirsak, uning sharafi bizning sharafimiz demakdir.
     Savfonning yuzlari burishdi:
— Nimalar deyayotganingni bilasanmi o’zing, Хolid?! Dunyoda o’z boshimga yolg’iz qolsam ham, uning diniga kirishi hayolimga keltirmayman! — deb pishqirdi. Ko’zlaridan olov sachrab, yuzida g’azab alomatlari bo’rtib chiqdi.
Ovozi bug’iq va bemaza bir ifodaga chulg’angan edi. — Men hali Badrda o’ldirilgan otam bilan og’amni unutganim yo’q!
Savfon bularni aytdimi yo Хolid uning boqishlaridan va yuz tasviridan o’kib oldimi — xolat shundayki, buni Safvonning o’zi ham bilmasdi.
Хolid yo’liga ketdi. Hali yuziga to’kib solib ulgurilmagan tuyg’ulardan maydonga kelgan bir juft nigoh uni ortidan birpas ta’qib etib qoldi. Keyin lablari nimadir deb shivirladi, ammo Хolid uning gapini eshitmaydigan darajadagi masofaga ketib bo’lgan edi. Safvonning yonida biri bo’lganida edi, uning tish orasidan «Demak sen ham...» deyayotganini ilg’ab olardi.
Saldai keyin Хolid Abu Jahlning o’g’li Ikrima bilan gaplashib turardi. Savfonga aytgan gaplarini unga ham aygdi. Olgan javobi boshdan-oxir ayni edi.
- U holda bu suhbatimizni birovga aytib yurma, ey Ikrima, — dedi Хolid nochor.
- Juda yaxshi.
    Ikrimadan ayrilarkan, bir qarorga kelib bo’ldi: yolg’iz o’zi ketaveradi! Otini xozirladi. Uydan chiqdi. Yo’lida Usmon ibn Тalhani uchratib qoldi. Boyagi taklifini unga ham aytishdan hech bir foyda yo’q edi. Chunki Uhud Usmonning Qavmi Bani Abduzzar uchun tom falokat bo’lgan edi. Shu bois ham bu taklifni rad etajagi yuzda yuz aniq edi. Ammo yonidan o’tib borayotganida hayolidan, unga ham bir aytib ko’ray-chi, degan o’y o’tdi va bor tavakkal deb masalani ochdi. So’zlarini bunday to’latdi:
— Biz xozir iniga pusib kirib ketgan tulkiga o’xshaymiz. Bir paqir suv quysalar, uchib chiqamiz va qo’lga tushamiz.
Usmon uning so’zlarini tasdiqladi:
— Тo’g’ri aytyapsan, ey Хolid. Ertagacha kutganingda men ham birga ketardim, — dedi.
— Juda yaxshi, yana bir kun turishim mumkin.
— Тongda Ya’jajda ko’rishamiz. Erta borgan sherigini kutsin.
   Erta tongda ikki o’rtoq Ya’jajda ko’rishishdi. Yo’lchilik boshlandi. Хiyol yurganlaridan so’ng kimningdir ketib borayotganini ko’rib qolishdi.
— Amr ibn Os emasmi?
— Хuddi o’shaning o’zi.   
  Unga yetib olishdi.
— Marhabo, ey yo’lchilar! — dedi Amr.
— Senga ham marhabo, ey Amr!
— Yo’l bo’lsin?
— O’zingga yo’l bo’lsin?
— Qayoqqa ketayotganlaringni avval sizlar aytinglar-chi, — dedi Amr.
    Amr ayyor edi, sir bermaslik uchun qirq daradan suv keltiradi, lekin ularning o’y-hayollarini bilmasdan maqsadini ochmaydi. Uning bu xislatini har ikki birodar juda yaxshi bilishardi. Shuning uchun:
— Biz Madinaga ketyapmiz, ey Amr. Islom dinini qabul etish niyatidamiz, — deyishdi.
Amr keng bir nafas oldi.
— U holda birga-birga ketarkanmiz. Men ham ayni maqsadda yo’lga chiqqan edim.
Amr Islomni qabul qilish sababini yo’lda gapirib berdi.
— Uhudda, Handaqda urushdim, ikkisidan ham sog’ chiqdim. Hudaybiya sulhi tuzilganida endi makkaliklarning yulduzi so’na boshlaganini angladim. Uzundan-uzoq o’yladim-da, Najoshiyning xuzuriga borishga qaror berdim. Umrimning qolgan qismini Habash o’lkasida kechirmoqchi bo’ldim. Ammo men u yerdaligimda Madinadan elchi keldi va Najoshiy musulmon bo’ldi. Menga ham, aqling bo’lsa, Islom dinini qabul et, dedi. Bu qarorga kelishimga Najoshiy sabab bo’ldi.
Shu tariqa uch birodar qo’nib-ko’chib yura-yura Madinaga yetib bordilar. Rasululloh (s.a.v.) janobimiz ularning kelayotganlaridan xabar topib, juda xursand bo’ldilar.
Bu voqea hijriy sakkizinchi yilning ikkinchi (safar) oyida bo’lgan edi. Musofirlar Madinada toza liboslarini kiyib, Rasululloh(s.a.v) xuzurlariga kirishdi. Nabiyyi akram (s.a.v.) ularni ochiq chehra bilan qarshiladilar. Oldin Хolid so’z boshladi:
—  Salom bo’lsin sizga, ey Allohning rasuli! Men guvohlik keltiraman: Allohdan boshqa hech bir iloh va ma’bud yo’qdir va siz uning quli va  rasulisiz, — dedi va musulmon bo’ldi.
— Va alaykum assalom va rahmatullohi va barokatu, ey Хolid. Hush kelibsan, seni hidoyatga erishtirgan Allohga hamdlar aytaman. Senda maqtovga loyiq aql borligini ko’rardim,  bu aqling seni faqat hayr va saodat bo’lgan narsaga yetkazishini umid qilardim,  — dedilar sayyidul anbiyo.
- Ey Allohning payg’ambari, hozirga qadar qayerda bo’lsam, butkul o’jarlik bilan sizga qarshi turdim, haqqa qarshi dushman bo’ldim. Bu qusurlarimni kechirishini so’rab Allohga duo qilsangiz.
- Islom dini avval qilingan gunohlarni kechiradi.
- Ey Allohning payg’ambari, shunga qaramay, yana duo qilishingizni so’rayman.
Sarvari anbiyo (s.a.v.) janobimiz duoga qo’l ochdilar:
Allohim, Хolid ibn Validni kechir. Alloh yo’lidan borish uchun qilgan butun xatolarini mag’firat ayla.
Хolidday beli bukilmagan bir yigitning o’z ixtiyori ila Islom dinini tanlashi hammani ma’mnun etgan, xossatan ukasi Validning sevinchi cheksiz edi.
Keyin Amr ibn Os oldinga chiqdi. Uyatdan ko’zlarini ko’tara olmasdi. U ham shahodat kalimalarini aytdi. U  ham o’tgan gunohlarining mag’firati uchun duo istadi. Nabiyyi akram (s.a.v.):
- Islom dinida avvalgi gunohlar butkul o’chiriladi, hijrat ham o’tgan ishlarni poklaydi, — dedilar.
    Shunday qilib, Amr ham ichini kemirib turgan yomonliklardan forig’ bo’lib, mo’minlar orasiga qo’pshldi. Endi ularning bir birodari bo’lib qoldi.
Oxirida   Usmon  ibn Тalha  Rasuli kibriyo  (s.a.v.) janobimizning qo’llaridan tutdi, shahodat kalimalarini aytdi.
    Shu tariqa Qurayshning uch buyuk kuchini tamsil etuvchi uch inson o’z ixtiyorlari bilan Islomni qabul qilishdi: Хolid ibn Valid Qurayshning bosh qo’mondonligidan vakil edi; Amr ibn Os arablar tan oladigan to’rt buyuk dohiydan biri edi; Ka’ba kalitlari turadigan oilaning buyugi esa, Usmon ibn Тalhadir*. (Ibn Kasir, "œSiyar". 3/446)