Муқаддима

Бизга Қуръондек буюк неъматни ато қилган Аллоҳ таборака ва таолога беҳад ҳамду санолар бслсин!

А аббимиз ҳузуридан Унинг улуғ ҳадсси, икки олам саодатига сабабчи бслмиш Каломуллоҳни бизга олиб келган А асулуллоҳга салавотлар ёғилсин! У кишининг оила аъзоларига, асҳобларига дуою саломлар йсллаймиз.

Ўз ҳаётларини Қуръон ва Суннат хизматига бағишлаган уламоларимизга, уларнинг изларидан бориб, Аллоҳу А асул таълимотларига амал қилиб стган мсминларга, шу йслда давом стаётган мусулмон инсонларга А аббимизнинг раҳмат ва мағфиратлари насиб бслсин!
* * *

Аллоҳнинг биз бандаларига ато қилган неъматлари сон-саноқсиздир. Устимизга мсл-ксл марҳамат ва раҳматлар ёғилишига сабаб бслиб келган улуғ А амазон ойи ана шундай буюк неъматлардан бири. Бу ой бизга иншоаллоҳ, меҳрибон А аҳмондан насиб бслажак раҳм-шафқат, баракот ва мағфират мавсуми бслиши билан бирга шу марҳаматларга сабаб бслувчи ибодат, тиловат, тақво, ихлос, саховат ва меҳр-мурувват мавсуми ҳамдир.

Ибодат ва чиройли итоат биздан, раҳмат ва мағфират Аллоҳдан. Биз ёлғиз Унинг Ўзигагина ибодат қиламиз, Унинг Ўзидангина мадад ссраймиз. Унинг алоҳида баракотлар билан хослаган айёмларини ғанимат биламиз.

Барчамизга маълумки, Аллоҳ муборак А амазон ойини муқаддас Қуръон билан шарафлаган. Қуръони каримни бир бутун ҳолда Лавҳул-маҳфуздан бизга сқин осмонга тушириш учун шу А амазон ойини танлаган. Шундай скан, биз ҳам бу икки муборак неъмат - Қуръон ва А амазонни сз ибодатларимиз билан улуғлашимиз, зийнатлашимиз даркор. А амазон ойида Қуръон тиловатига, унинг маъноларини сна ҳам чуқурроқ срганишга вақтимизни кспроқ бағишлашимиз лозим. Шунда бу ой давомида ва унинг ниҳоссида Аллоҳ тарафидан бизга ато қилинадиган ажр-савоб ва баракотларнинг самараси сққол ксринади, иншоаллоҳ.
* * *

Шундай сзгу мақсадлар билан сиз азизларга ушбу баракотли ой шарофати билан тайёрланган А амазон туҳфасини тортиқ қилмоқдамиз. Ҳикматлар соҳиби бслмиш А аббимиз олам аҳлига А амазон ойида Қуръонни ҳадс қилган скан, биз ҳам шундан ибрат олиб, бу ой ичида мусулмон халқимизга Аллоҳ каломидан териб олинган ости карималарни тақдим стамиз. Ҳадсмиз шундан иборат бсладики, бу муборак ойнинг ҳар бир кунида мсмин-мусулмонлар учун биттадан суҳбат уюштирамиз. Суҳбатларимиз Қуръони карим остлари асосида ташкил стилгани боис уни "Қуръоний суҳбатлар" деб номладик. Шундай қилиб, Аллоҳнинг изни билан ҳар куни биттадан суҳбат битилган варақ сизнинг қслингизга етиб боради. Варақда Қуръони каримдан бир ёки бир неча ост, ҳамда уларнинг маънолари таржимаси битилган бслади. Ост ва таржима сснггидан Табарий, Қуртубий, Ибн Касир, Бағавий, Жалолайн, Саъдий каби машҳур тафсир китобларидан шу остларга берилган шарҳлар илова қилинади. Аллоҳ хоҳласа, А амазон охиригача ҳаммаси бслиб 30 Қуръоний суҳбат сизнинг хонадонингизни нурга тслғизади.

Сиздан кутиладиган чиройли жавоб шуки, иншоаллоҳ, ҳузурингизга келтирилган муқаддас остларни тажвид қоидаларига риос қилган ҳолда сқиб ёд оласиз. Маънолар таржимасини ҳам хотирангизга ссзма-ссз жо қиласиз. Остларга берилган тафсир билан танишиб, Аллоҳнинг бизга қилаётган ҳаётбахш насиҳатлари мазмунидан баҳраманд бсласиз. Тафсир ва шарҳлар бошланаётган ерда тагига чизилган ва қорайтирилган кичкина сарлавҳаларни шу суҳбатдан олинадиган хулосалар сифатида ссда сақлаб қолиш тавсис қилинади. Шубҳа йсқки, муқаддас остларда зикр қилинадиган маънолар, илму ҳикматлар сизнинг сзингиз учун ҳам, фарзандларингиз, аҳли аёлингиз, қариндошларингиз ва дсстларингиз учун ҳам ниҳостда зарур ва фойдалидир.
* * *

Бу хайрли ишдан ксзланган мақсад ушбу суҳбатлар давомида Қуръоннинг ҳаммасини ёки каттароқ бир қисмини ёд олиш смас. Қуръонни ёд олиш албатта улкан савобли иш сса-да, биз ҳозир бошқа бир муҳим вазифани сз олдимизга қсйдик. Бизнинг нистимиз - снг аввало бу суҳбатлар сабаби билан Қуръони каримга сна ҳам сқинроқ бслиш. Қолаверса, бугунги ҳаётимиз учун ниҳостда аҳамистли ва долзарб бслган қатор жиддий масалалар ҳақидаги ксрсатмаларни Аллоҳнинг каломидан сқиб-срганиш ва уларга амал қилиш ҳаммамизнинг вазифамиз саналади.

Агар биз Қуръон остларидан Аллоҳ қодир қилганича ёд олиб, унинг маънолари билан танишиб борсак, уларда дунё ва Охиратимизнинг ободлиги учун нақадар қимматли йсл-йсриқлар борлигига гувоҳ бсламиз. Йслимизга десрли ҳар куни тсғаноқ бслаётган камчиликларга бундан 1400 йил аввал Аллоҳнинг мсъжиза остлари жавоб бериб қсйганлигидан ҳайратга тушамиз. Шунда шосд, иймонимиз сна ҳам кучайса, нуқсонларимиздан қутулиш йслларини срганиб, Аллоҳнинг насиҳатларини амалда татбиқ қилишга астойдил киришсак.

Демак, бу тадбир воситаси билан сришишга умид қилаётган нарсамиз - сътиқодларимизни мустаҳкамлаш, тушунчаларимизни тсғрилаш, билимларимизни ошириш, қалбимиз ва хулқимиздаги касалликларга муборак остлардан даво топиб, шифоланиш. Қайғу-мусибатларимизга тасалли бериб, срадор кснгилларга Аллоҳнинг каломидан малҳам қсйиш. Кундалик турмушимизда, ссзлашув ва суҳбатларимизда, одамларга қиладиган хитобларимизда Аллоҳ ва А асулнинг ссзларини кспроқ ишлатишга срганиш, уларни оилавий ва ижтимоий ҳаётимизда дастуруламал қилиб олиш.

Биз суҳбат юритадиган Қуръоний остлар турли хил мавзуларда бслиб, уларни срганиш давомида сиз иймон, ибодат, ахлоқ-одоб, инсоний ва ижтимоий муносабатларга доир Аллоҳ туширган бебаҳо насиҳат ва билимлардан бохабар бсласиз.
* * *

Маълумки, халқимиз ичидаги ссзамол инсонлар сз нутқларида ҳар хил мақолларни, ҳикматли ссзларни, донишмандларнинг насиҳатларини ксп тилга оладилар. Бу схши хислат. Аммо инсон ҳар қанча ссз устаси бслмасин, ҳар қанча ҳикматли ссзларни ва шеъру достонларни ёддан билмасин, агар у Аллоҳу А асулнинг насиҳат ва ксрсатмаларидан етарли насибаси бслмаса, унинг донолиги узоққа бормайди. Гапга чечанлиги ксп фойда келтирмайди. Аегаки, дунёда оламлар подшоҳининг ссзидек ҳаққоний, одил ва сермаъно ссз йсқ. А асулуллоҳнинг ҳадисларидек ҳикмат йсқ. Аллоҳнинг Ўзи Қуръони каримни ссзларнинг снг схшиси деб таърифлаган. (Зумар сураси, 23-ост). Лайғамбар ҳадисларини ҳикмат деб атаган. (Оли Имрон сураси, 164-ост).

Сиз дуёнинг қайси бир нуқтасида нимадир ҳақ гап сшитсангиз, билингки, унинг асли манбаси Аллоҳнинг ссзида бслади. Қайси бир одамдан бирор ҳикматли ссз қулоғингизга етиб келса, ишонингки, унинг асл илдизи А асулуллоҳнинг Суннатларидадир. Сиз Қуръон ва Суннатни чуқурроқ срганинг - бу айтилган гапларнинг рост сканига сзингиз иқрор бсласиз.
* * *
Аллоҳ Ўз каломида А асулуллоҳга мана бундай амр қилади:

وَرَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلا

"Қуръонни қоида билан чиройли тиловат қилинг". (Муззаммил сураси, 4-ост).


Бу ост билан Аллоҳ таоло Лайғамбаримизни, у зот орқали сса ҳар бир мусулмонни Қуръонни тажвид билан сқишга буюради. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Кимки Қуръонни оҳанг билан сқимаса, у биздан смас", деганлар. Ўзлари Қуръонни ниҳостда таъсирчан овоз ва тажвид билан тиловат қилар сдилар. У зот Қуръон тиловати учун қанчадан-қанча ажр-савоблар битилишини башорат қилганларки, бу савобларга инсон ҳаётлик пайтида ҳам, вафотидан сснг ҳам муҳтож бслади. Шунинг учун ҳар биримиз Аллоҳнинг каломини қурбимиз етганича тажвид билан тиловат қилишга уринишимиз, маъноларини сқиб-срганишга интилишимиз лозим. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сна бундай деганлар: "Сизларнинг схшиларингиз Қуръонни срганган ва сргатган инсондир".

Аллоҳдан барчамизни Қуръонни срганадиган ва снг биринчи навбатда болаларимизга сргатадиганлардан қилишини ссраб қоламиз.

إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبِيراً * وأَنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً أَلِيماً.

"Шубҳасиз, бу Қуръон снг тсғри йслга бошлайди ва солиҳ амаллар қилувчи мсминларга улар учун улкан ажр борлиги ҳақида башорат беради. Охиратга иймон келтирмаганларга сса аччиқ азоб тайёрлаб қсйганлигимизни билдириб огоҳлантиради".

(Исро сураси, 9, 10-остлар).

* * *

А­нг тсғри йсл - Қуръон ксрсатган йсл. Аллоҳ таоло юқоридаги остда Ўзининг муқаддас каломи - Қуръони карим инсонларни снг тсғри ва мукаммал йслга бошлайдиган сгона ҳақ китоб сканини сълон қилмоқда. Қуръон - Аллоҳнинг Ер аҳли учун осмондан нозил қилган ҳақиқат китоби. У рост билан ёлғоннинг, ҳақ билан ботилнинг сртасини ажратиб берувчи снг одил ва муқаддас мезондир. Қуръон - оламлар сгасининг ссзи. Шундай скан, олам аҳлининг ссзлари, ишлари ва ҳаёт йсллари олам сгасининг ссзига, йслига қарама-қарши бслмаслиги лозим. Акс ҳолда ҳар қандай доно фикр, зоҳиран тсғри бслиб ксринган ҳар қандай ақлли ссз, сз даврида олқишларга сазовор бслган ҳар қандай улкан иш охир-оқибат хато бслиб чиқади.

Қаранг, ер юзида Қуръон нозил бслгандан бери стган 1400 йил давомида қанчадан-қанча ссзлар айтилган, ақлли-ақлли фикрлар билдирилган, ажойиб китоблар ёзилган. Турли оқим ва йсллар пайдо бслган. Аммо уларнинг ҳаммаси ҳам умри боқий бславермаган. Муваффақист қозонолмаган.

Қуръон сса Аллоҳнинг Ўз зоти билан бирга азалий мавжуд ва абадий боқий каломдир. У ҳали-ҳануз суйиб тиловат қилинмокда. Унинг ксрсатмалари юз миллионлаб мсминларнинг ҳаёт тарзига айланган. Шу билан бир қаторда қайси бир ссз ёки асар Қуръон маъноларига мувофиқ тарзда айтилган, ёзилган бслса, у ҳам ҳанузгача сз қадрини йсқотмасдан сшаб келмоқда. Қайси бир йсл Қуръон талабларига жавоб слароқ вужудга келган бслса, у ҳали ҳам давом стиб келаётир. Қуръон таълимотларига тескари келадиган йсллар ҳар қанча куч билан ривожлантирилмасин, барибир кутилган натижага олиб бормайди.

Юқоридаги икки остни тафсир қилиб муфассирлар имоми Табарий ёзадилар: "Аллоҳ таоло айтади: Биз Ўз пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга туширган бу Қуръон унга сргашганларни снг тсғри йслга ҳидост қилади... Бу йсл Аллоҳ Ўз анбиёлари орқали юборган Ислом динидир".

Аллоҳ ҳаммамизни Қуръонга амал қилишга буюради.

وَهَـذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

"Бу биз туширган Қуръон баракотли китобдир. Бас унга сргашинглар ва тақволи бслинглар - шосдки раҳм қилинсангизлар". (Анъом сураси, 155-ост).

Аллоҳ таоло инсонларни Қуръонга итоат стишга буюрар скан, Қуръон орқали скка Ўзига сиғинишга, фақат сзгу ишлар билан машғул бслишга чақиради. Зарарли йсллардан, гуноҳ ишлардан қайтаради. Шунда уларнинг ҳаётлари баракали, дунё ва Охиратлари обод бслишини ваъда қилади.

Демак, Қуръонни ҳар бир мусулмон қслидан келганича сқиб-срганиши ва унга амал қилиши лозим. Ҳаётда одам боласи учун чинакам манфаат келтирадиган ҳақ йсл Ислом дини бслиб, бу йслни Қуръон очиқ-ойдин ксрсатиб туради. Бинобарин, ақлли инсонлар буни ғанимат биладилар. Шу йслга чин иймон-ишонч билан қадам қссдилар, Қуръони каримга итоат қилиб, солиҳ амаллар билан сшайдилар. Ана шундай инсонлар ҳақиқий бахтли одамлар бсладилар. Агар улар айрим соҳаларда зоҳирдан бошқалардан орқада қолаётгандек бслиб ксринсалар ҳам, атрофдагилардан ксра оғирроқ ҳаёт кечираётган бслсалар ҳам, бу ҳолат вақтинчаликдир. Ҳақиқатда уларнинг қалблари иймон нури билан мунаввар, ҳаётлари солиҳ амаллар билан мазмунли, сзлари А аббилари ато қилган ҳаётдан рози инсонлардирлар. Улар Қуръон ксрсатмалари соссида бу дунё қийинчиликларини енгишга ҳаракат қиладилар, ер юзида сзгулик, адолат, ҳақиқат ва ниҳост Аллоҳнинг ҳақ калимаси устун бслиши йслида меҳнат қиладилар. Ўзларидаги камчиликлар ва жамистдаги нуқсонлар сабабини Қуръони каримга тслиқ амал қила олмаётганларида деб биладилар ва буни тузатишга интиладилар. Уларга бу дунёда ҳам, Охиратда ҳам ажр-мукофот бор. Қуръонга амал қилиб, Аллоҳ ваъда қилаётган мукофотга сазовор бслиш бизнинг ушбу ҳаётдан ксзлаган мақсадимиздир. Аллоҳ ваъда қилаётган мукофот Унинг тавфиқи, ёрдами, розилиги ва жаннатидир.
* * *

Қуръондан узоқлашиш бахтсизликка етаклайди. Аллоҳ хабар берадики, Қуръонни тарк стиб, ундан бошқа таълимотларни сзига дастур қилиб оладиган одамлар бу дунёда ҳам, Охиратда ҳам машаққатга қоладилар:

وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمَى...

"Кимки менинг зикримдан юз сгирса, унга бу дунёда танг ҳаёт берилади, Қиёмат куни сса уни кср ҳолатда тирилтирамиз. У: сй А аббим, мени нима учун кср қилиб тирилтирдинг, ахир мен ксзи очиқ одам сдим-ку, дейди. Аллоҳ: Шундай! Сенга остларимиз келган сди, аммо сен уларни унутдинг, шунга схшаб сен ҳам бугун "унутилурсан", дейди. Ҳаддан ошган ва А аббисининг остларига иймон келтирмаган инсонларни ҳам ана шундай жазолаймиз. Албатта Охират азоби қаттиқроқ ва узоқроқдир". (Тоҳо сураси, 124, 125, 126, 127-остлар).

Қуртубийнинг ёзишларича, "менинг зикримдан юз сгирган" деган иборада назарда тутилган кимсалар "Аллоҳнинг динини тарк стган, Унинг китобини тиловат қилишдан, унга амал қилишдан узоқ бслган кишилардир".

Ибн Касир бу остни мана бундай тафсир қиладилар: "Аллоҳ айтади: Кимки менинг амримга зид йсл тутса, Лайғамбаримга нозил қилган китобга тескари иш қилса, сзини Аллоҳнинг буйруқларини билмаганга, тушунмаганга солса, унга бу дунёда тор ва танг ҳаёт берилади. У одамда осойишталик бслмайди. Қалбида хотиржамлик, ёруғлик топилмайди. Залолатга кетгани туфайли унинг дили тор бслади. У агар зоҳирий ҳаётда неъматлар ичида сшаётган бслса ҳам, хоҳлаганини кийиб, хоҳлаганини еса ҳам, кснглига ёққан уй-жойларда сшаётган бслса ҳам унинг қалби чинакам иймон ва ҳидостга етиша олмайди. У безовталик, ҳайронлик, шубҳа ичида сшайди. Ҳамиша ишончсизлик ва иккиланиш орасида сарсон бслади. Танг ҳаёт дегани мана шудир".

Яна А аббимиз бизларни бу китоб ксрсатган йслдан бошқа йслни тутган кимсалардан узоқ бслишга буюрган:

فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا

"Бизнинг зикримиздан воз кечган ва бу дунё ҳаётидан бошқа нарсани мақсад қилмаган кимсадан юз сгиринг". (Аажм сураси, 30-ост).

Бу ердаги "зикр"дан мурод Қуръон ва иймондир. (Қуртубий тафсири).
* * *

Қуръонда ҳамма нарсага жавоб бор.

وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَـذَا الْقُرْآنِ مِن كُل مَثَلٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

"Биз бу Қуръонда одамлар учун ҳамма соҳадан мисоллар келтирдикки, шосд улар сслатма олсалар". (Зумар сураси, 27-ост).

Инсонлар ҳаётда қайси нарсаларга, қандай илмларга муҳтож бсладилар, келажакда нималарга уларнинг сҳтиёжлари тушади? Ибрат, тажриба ва сабоқ бслиши учун стмишдаги қавмлар воқеаларидан қайсиларини билишлари керак? Буларнинг барчаси Аллоҳга аввалдан маълум ва улар Қуръонда баён қилинган. Инсонлар учун фойдали илмларнинг барчасига бу китобда ишора стиб стилган.
* * *

Қуръон тилга енгил, дилга сқиндир. Аллоҳ иймонли бандаларини Ўз каломини қироат қилишга, маъноларини сқиб-срганишга чақирган ва бунинг йслини осон ҳам қилиб қсйган:

وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ

"Биз Қуръонни сслатма олиш учун жуда осон қилиб қсйганмиз, қани, сқиб, фойдаланадиган борми?!" (Қамар сураси, 22-ост).

Аллоҳ айтадики: "Биз ушбу Қуръони каримнинг лафзларини ёд олиш ва сқишга осон, маъноларини тушунишга енгил қилиб қсйдик. Чунки бу китоб лафз жиҳатидан ссзларнинг снг чиройлиси, маъно жиҳатидан снг ҳаққонийси, мазмун жиҳатидан снг тушунарлисидир. Кимки бу китобга юзланар скан, Аллоҳ у инсоннинг талаб-мақсудини ниҳостда енгил қилиб қссди". (Саъдий тафсири).

Дарҳақиқат, Қуръон араб тилида туширилган бслса-да, уни асл ҳолида тиловат қилиш, ёд олиш, маъноларини сз тилларига таржима қилиб, сқиб-срганиш дунёнинг барча халқлари учун Аллоҳ томонидан осонлаштириб қсйилган. Бунинг исботи ва мисолини жуда ксплаб келтириш мумкин. Бундан ташқари тарихда ҳам, ҳозирда ҳам Қуръондан бошқа биронта муқаддас китоб тслалигича ёд олинган смас. Қуръони каримни нафақат араблар, балки араб бслмаган халқлар ичидан ҳам тслиқ ёд биладиган қорилар сса ҳамма замонларда ҳам жуда ксплаб топилади.

Азиз дсстим! Қуръонга сна ҳам сқинроқ бслинг, уни кспроқ тиловат қилинг, маъноларини срганинг, оила аъзоларингизга сргатинг. Дин ва дунё ишларингизда унга амал қилинг. Бунинг самарасини сиз сз ҳаётингизда, фарзандларингизнинг бахт-саодатида албатта ксрасиз.

Қуръоннинг фазилат ва фойдаларини санаб адоғига етказиш асло мумкин смас. Ҳар бир мусулмон сзининг иймон, тақво ва ихлос билан қилган ҳаракат ва меҳнатига сраша бу китобдан беҳисоб манфаатларни ҳосил қилиши мумкин.

كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُو الأَلْبَابِ.

"Бу Қуръон, остлари устида тафаккур юритишлари ва ақл сгалари насиҳат олишлари учун Биз сизга нозил қилган муборак китобдир".

(Сод сураси, 29-ост).

وقُلْ إِنِّي أَنَا النَّذِيرُ الْمُبِينُ * كَمَآ أَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ * اَلَّذِينَ جَعَلُواْ الْقُرْآنَ عِضِينَ * فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ

"Албатта мен ошкора огоҳлантирувчиман деб айтинг. (Уларга ҳам) Қуръонни бслакларга ажратиб олган тақсимловчилар устига нозил қилганимиз каби бало юборурмиз. Бас, А аббингизга қасамки, уларнинг ҳаммасини қилган ишлари юзасидан албатта ссроққа тутамиз".

(Ҳижр сураси, 89, 90, 91, 92, 93-остлар).

* * *

Қуръондан ҳосил қилинадиган манфаат ақл-заковатнинг даражасига сраша бслади. Бугунги суҳбатимизга асос бслган остлар Қуръони каримнинг икки сурасидан (Сод ва Ҳижр) олинган бслиб, улардан шу нарса англашиладики, мусулмонлар Аллоҳ каломининг мазмун-моҳистига чуқур сътибор беришлари, ундан тсғри хулосалар чиқаришга ҳаракат қилишлари, остлар устида кспроқ ақл юритишлари лозимдир.

كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُو الأَلْبَابِ

Аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳ бу остни мана бундай тафсир қиладилар: "Қуръонда жуда ксп схшилик ва чексиз илм бор... Қуръоннинг схшиликлари ва баракотига бу китоб ҳақида фикрлаш, унинг маънолари атрофида ақл юритиш, унга қайта-қайта мурожаат қилиш орқали сришилади..."

"Ақл сгалари насиҳат олишлари учун" - дегани сса соғлом ақл сгалари Қуръон маънолари устида тафаккур юритиш билан ҳамма илмлар ва мақсадларга етишадилар, деганидир. Бу шунга далолат қиладики, ушбу китобдан олинадиган манфаат, насиҳат инсон ақл-заковатининг даражасига сраша ҳосил бслади".

Аллоҳ сна бир остда أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن деб марҳамат қилган. "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?!.." (Аисо сураси, 82-ост). Бу ост ҳам юқоридаги ост маъноси билан ҳамоҳангдир. Бу ҳақда имом Қуртубий ёзадилар: "Мана шу остда "Қуръоннинг тафсири фақат Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан собит бслган ривостлар билангина қилиниши керак, деб даъво қиладиган ва араб тили қоидалари доирасида таъвил қилишни ман стадиган кимсанинг ссзига раддис бор. Яна бу остда фикр юритишга, далил келтиришга, кср-ксрона тақлидни бекор қилишга буйруқ ва қиёснинг мавжуд сканига далил бор".

Қуръон маънолари устида фикр юритиш ҳақида гап кетар скан, тафсир илми қоидаларидан бир нуқтани ссга олиб стиш даркор. Уламоларга ксра, остлар снг аввало остлар билан тафсир қилинади. Чунки бир остда умумий тарзда берилган маъно бошқа бир остда муфассал ёритилган бслади. Агар остнинг маъноси шу каби йсл билан очилмаса, унда А асулуллоҳнинг Суннатларига мурожаат қилинади. Ундан сснг илмли саҳобаларнинг ссзларига, сснг саҳобалардан тафсир илмини срганиш билан машғул ва машҳур бслган тобеийнларнинг ссзларига қаралади. Агар шунда ҳам остнинг маъноси ечилмаса, унда Қуръон калималарининг шаръий ва луғавий жиҳатдан қандай маъноларга далолат қилиши сътиборга олиниб, тафсир қилинади. (Муҳаммад бин Солиҳ Ал-Усайминнинг "Тафсир илми асослари" китобидан қисқартириб олинди). "Кимки саҳобалар ва тобеийнлар мазҳабларидан ва тафсирларидан четга чиқиб, уларга хилоф йсл тутса, у хатокор ва бидъатчи бслади". ("Тафсир асослари ҳақида муқаддима", Ибн Таймис). Бундан ксринадики, Қуръони карим остларини А асулуллоҳ ва салафлар тушунгандек тушуниш, сснг уни шу доиранинг ичида ҳар бир замоннинг сзига сраша муаммоларини ҳал стиш учун ақл ва ҳикмат билан қслламоқ лозим. Зеро, Қуръон фақат А асулуллоҳ ва саҳобаларнинг даврларидагина смас, балки то Қиёмат кунига қадар амал қиладиган китобдир. Унинг: "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?!.." - деган чақириғи саҳобалар билан бир қаторда бугунги ва сртанги мусулмонлар учун ҳам хитобдир. Қуръонда бугунги одамларни ҳам тсғри йслга бошлайдиган, ноҳақлик ва зулмдан қайтарадиган, золимларга насиҳат қилишга чақирадиган қанчадан-қанча остлар бор. Бу ишларни бажариш илм аҳлининг зиммасидаги фарз бслса, унга итоат қилиш омма мусулмонлар устларидаги вазифадир.

Қуръонни Аллоҳ ҳамма замон ва маконлар учун мос келадиган ҳолда нозил қилганига қарамасдан, айрим кишилар Қуръон маъноларини бугунги кун тақозосидан келиб чиқиб ва замон кишиларининг диний-дунёвий сҳтиёжларига боғлиқ ҳолда тушунишни ёқтирмайдилар. Бунга ҳаракат қилган олимлар ва талабаларни "Қуръонни сзининг фойдасига бурмоқда", деб айблайдилар. Ҳолбуки, Қуръон фақат бундан 1400 йил аввалги араблар жамисти учун нозил бслган смас, у бугунги ва сртанги ҳаёт муаммоларини ҳам сз ичига олади. Баъзиларнинг назарида сса Қуръон намоз, рсза каби бир неча ибодат турларидан бошқа масалалар қаршисида сукут сақлаши афзалдек ксринади. Қуръоннинг ҳаётий китоб сканини тушунолмаслик, уни ҳар бир даврда босқичма-босқич амалда татбиқ қилиш мумкин ва керакли иш сканига иқрор бслмаслик ё ақл-фаросат, илм ва тушунчадаги қолоқлик ё сса иймондаги қусурдандир. Аллоҳнинг таърифи билан айтганда "иймон келтирган ақл сгалари" (Талоқ сураси, 10-ост). ҳаёт жабҳаларининг барча қирраларига дахлдор бслган Қуръон остларини тслиқ срганадилар. Ундаги талабларни ҳикмат ва сабр билан амалга ошириб бориш йслларини қидирадилар ва албатта мақсадга сришадилар.

Юқоридаги ссзлар билан бир қаторда Қуръонни сзининг ёки бирор гуруҳнинг раъйига, манфаатларига мослаб, нафсу ҳавосига берилган ҳолда таъвил қилишнинг улкан гуноҳ сканини таъкидламоқ зарур. Остлар устида ақл юритиш лозим скан, деган баҳона билан миссига келган фикрни Қуръонга боғлаб ксрсатиш, бир остни бошқа бир остга ёки А асулуллоҳнинг саҳиҳ Суннатларига тескари қсйиш, салаф уламоларнинг йслларига зид қарашларни кстариб чиқиш мумкин смас. Қуръонни таъвил қиладиган инсон стмиш уламолар томонларидан ишлаб чиқилган тафсир қоидаларини срганган, бу илмнинг шартларига риос қиладиган бслиши шарт.
* * *

Қуръони каримни бир ёқлама тушуниш, сзига ёқадиган ҳолда талқин қилиш хатарлидир. Қуръон остларини срганар сканмиз, бир вақтнинг сзида агар ҳаётга назар солсак, Каломуллоҳга нисбатан одамларнинг бир неча хил гуруҳда сканликларини ксрамиз. Биринчи гуруҳ - Қуръонга тслиқ иймон келтирганлар. Иккинчи гуруҳдагилар - Қуръонга ишонмайдиганлар. Учинчи гуруҳ сса Қуръоннинг баъзи ерларини қабул қилиб, бошқа қисмларини турли баҳоналар билан орқага сурадиганлар ёки рад стадиганлар. Ҳижр сурасининг 89, 90, 91, 92, 93-остларида Қуръони каримнинг ҳаммасини бирдек тслиқ қабул қила олмайдиган кишилар ҳақида ссз боради. Хсш, Аллоҳ таоло айтган "Қуръонни бслакларга ажратиб олган тақсимловчилар" кимлар сди?

Қуртубий ёзадилар: "Бу ҳақда етти хил қавл бор: 1. Муқотил ва Фаро айтади: Улар 16 киши сди. Валид ибн Муғийра ҳаж мавсуми бслганда уларни атрофга юборар сди. Улар Маккага олиб келадиган довонлар, даралар ва йслакларни бслиб олардилар ва шу йслдан келаётган одамларга: "Бизнинг ичимиздан чиқиб, пайғамбарлик даъво қилаётган кимсага алданиб қолманглар, у жинни!" - дердилар. Баъзан у сеҳргар дейишарди, баъзан шоир ёки коҳин деб айтардилар. "Тақсимловчилар" деб аталишларининг сабаби - улар Макка йслларини тақсимлаб олган сдилар. Аллоҳ уларни снг хунук слим билан слдирди... 2. Қатода айтади: Улар Қурайш қавмининг кофирлари сдилар. Аллоҳнинг китобини тақсимлаб олгандилар. Унинг бир қисмини шеър деб айтдилар. Яна бир қисмини сеҳр дедилар. Бошқа бир қисминининг отини афсун-жоду қсйиб олдилар. Яна бир қисмини сса қадимгиларнинг афсоналари дедилар. 3. Ибн Аббос айтадилар: Улар аҳли китоблар сди. Қуръоннинг бир қисмига иймон келтириб, бошқа қисмига кофир бслдилар..."

Имом Табарий "тақсимловчилар" хусусида уч хил ривостни келтирадилар ва сснггидан бундай деб ёзадилар. "Агар Қуръонда ҳам, А асул соллаллоҳу алайҳи васалламдан келган хабарда ҳам, ақлан сйлаб қаралганда ҳам бу айтилган 3 тоифадан фақат биттаси мақсад қилинганига далолат қиладиган ҳужжат йсқ скан, бунинг устига остнинг зоҳири ост тавсиф қилаётган сифатдаги ҳар қандай нарсани ифодалаши сҳтимоли бор скан, унда Аллоҳ китобининг бир қисмини тасдиқлаб, бошқа қисмини инкор қилиш билан уни бслак-бслак қилиб қсйган ҳар қандай кимса шу ост ҳукмига дохил бслиши вожибдир..."

Аллома Саъдий иборалари билан айтганда "Қуръонни синфларга, қисмларга, бслакларга ажратиб олувчилар, нафслари хоҳлаган томонга бурадиганлар", турли баҳоналар билан уни амалдан четлатмоқчи бслганлар стмишда ҳам, Лайғамбар замонларида ҳам ҳалокатга учраганлар. Бу остларда кейинги даврларда сшайдиган инсонлар учун ибрат бслсин учун сша ҳодисалар сслатилган.

"Бас, А аббингизга қасамки, уларнинг ҳаммасини қилган ишлари юзасидан албатта ссроққа тутамиз".

"Бу ссзларда жуда қаттиқ қсрқитиш ва уларни қилаётган ишларидан қайтариш бор". (Саъдий тафсири).

Аллоҳ барчамизни Қуръони каримни бир ёқлама смас, балки Унинг расули ва саҳобалар тушунгандек мукаммал равишда тушунадиган ва ҳаммасига амал қиладиган инсонлардан қилсин.