Йигитларнинг бирлари вақти-вақти билан сширинча шаҳарга тушиб, булар учун озиқ-овқат сотиб олиб келар сди. У шаҳарга кирганда одамлар билиб қолмасин учун тиланчилар каби кийиниб олар сди. Бозордан егулик сотиб олиш билан бирга шаҳардаги гап-ссзлар ва воқеалардан хабардор бслар, кейин сшитган-билганларини биродарларига етказиб турар сди.

Бир куни шаҳарга сна золим Дақёнус келди. Ўз одати бсйича шаҳар катталарига буюриб, сна аҳолини бир ерга тсплашни ва худоларга қурбонликлар ссйдириб, ибодат қилдиришни тайинлади. Иймонли кишилар бундан қаттиқ безовта бслдилар. Қочганлар қочдилар. Бекинганлар бекиндилар. Лодшоҳнинг миршаб ва айғоқчилари ҳамма ерларни текшира бошлади. Бу пайтда озиқ-овқат олиб келадиган йигит шаҳарда сди. Шум хабарни сшитгач, тез ортига қайтиб кетди ва бслаётган воқеаларни дсстларига айтиб берди. Улар бу хабардан қатттиқ хафа бслдилар ва Аллоҳга қаттиқрок ёлборишга бошладилар. Унга тазарруълар билан ибодат қилдилар. Улар ксзларидан ёшлар тскиб, бслаётган фитналардан қутқаришини ссраб, Аллоҳга дуолар қилардилар. Улар мана шу ҳолатда узоқ ибодат қилиб, кейин бир маҳал уйқуга кетдилар. Уларга сргашиб келган, ғорнинг оғзида ётган итлари ҳам улар каби ухлаб қолди. Шу билан улар қайтиб уйғонмадилар. Аллоҳ уларни мана шу ҳолатда ниҳостда узоқ йиллар ухлатиб қсйди. Улар 309 йил ухладилар.

Шаҳарда сса Дақёнус бу йигитларни қидиртира бошлади. Аммо уларни ҳеч ким топа олмади. Лодшоҳ агар улар келиб тавба қилса, мен уларни кечираман, азобга тортмайман, деди. Шаҳарнинг катталари подшоҳга: "Улар сизнинг раҳм қилишингизга арзимайди. Улар фожирлар, исёнчилар, золимлар ва жиностчилардир. Сиз уларга муҳлат бердингиз, аммо улар тавба қилмадилар. Шаҳарда пулларини сочиб гуноҳ ишларни қилиб юравердилар. Сизнинг келишингизни сшитиб қочиб кетдилар. Уларнинг ота-оналаридан сғилларини топиб беришни талаб қилинг", дейишди. Лодшо йигитларнинг ота-оналарини келтириб уларни слдириш билан қсрқитгандан сснг улар айтишдики, "Биз сизга итоатдамиз, худоларингизга ибодат қиламиз. Бизни у срамасларни деб слдирманг. Улар бизнинг пулларимизни олиб қочиб кетдилар. Улар фалон-фалон ердаги тоғда, фалон ғорга бекинган", деб айтдилар. Лодшо сз аскарлари билан сша тоққа қараб йсл олди. Бироқ, унинг одамлари ғорга кириб ҳеч кимни топа олмадилар. Аллоҳнинг иродаси билан ухлаб ётган йигитларни улар ксрмай чиқиб кетдилар...

Лодшоҳ хонадонида иймонини сшириб юрган сна икки мсмин бор сди. Уларнинг икковлари ҳеч кимга билдирмасдан бу йигитларнинг исмлари ва воқеаларини бир тош лавҳага битдилар-да, ғорнинг оғзига олиб бориб сшириб жойлаштирдилар. Шосдки келажак замонлар учун бу бир ёдгорлик бслар деб умид стдилар.

Дарҳақиқат, Аллоҳ бу ҳодисанинг ва ушбу иймонли йигитларнинг келажак авлодларга ибрат бслишларини хоҳлаган сди. Орадан неча замонлар стди. Ажали етиб Дақёнус ҳалок бслди. Ундан кейин ҳам қанча подшоҳлар келиб-кетди. Йигитлар сса ҳеч нарса билмасдан уйқуларида давом стардилар. Аллоҳ бу ёшларнинг воқеалари Охират ҳақ сканига, слгандан сснг тирилиш борлигига ҳужжат бслишини ирода қилган сди. Орадан юзлаб йиллар стса ҳамки, ҳали ҳам одамлар орасида ғорга кириб ғойиб бслган солиҳ йигитлар ҳақидаги ҳикос тилдан-тилга стиб давом стиб келар сди. Дарҳақиқат, одамлар золим кофир подшоҳлардан қутулганларига шукр қиладилар. Уларни лаънатлар билан сслайдилар. Шунингдек, мсмин ва солиҳ инсонларни ссдан чиқармайдилар. Ана шундай замонлар сзгарган кунларнинг бирида Аллоҳ Асҳоби каҳфни уйқудан турғизди: "Кейин уларни уйғотдик, токи, қани ксрайлик-чи, икки гуруҳнинг қайси бири уларнинг ғорда бслган вақтларини аниқроқ биларкинлар". (12-ост). Бу икки гуруҳнинг бири Асҳоби каҳфнинг сзлари, иккинчи гуруҳ сса шаҳар аҳолиси сдилар. (Қ). Баъзилар сса бу икки гуруҳдан мурод слгандан сснг тирилиш ҳақида баҳслашаётган мсминлар ва кофирлар гуруҳи сди дейишган.

Асҳоби каҳф уйғониб, бир-бирларидан қанча ухладик деб ссрадилар. Бир кун ёки ундан камроқ ухладик шекилли дейишди. "Уларнинг ғорда қанча қолиб кетганларини аниқлаш орқали ҳисоб юритишнинг аҳамисти, Аллоҳ таолонинг қудрати, ҳикмати ва раҳмати намоён бслади. Агар улар уйқуларида давом ставерганларида, уларнинг қиссаларидан бу айтилган нарсаларнинг биронтаси ҳам маълум бслмай қолиб кетар сди". (С).

Йигитлар уйғониб, ёнларидаги пулларига озиқ-овқат олиб келиш учун шерикларини сна шаҳарга юборишди. Шаҳарга кетаётган йигитга сҳтиёт бслишни, ҳеч ким сезмаслиги лозимлигини, акс ҳолда золимлар буларни диндан чиқаришга ҳаракат қилишини айтиб огоҳлантирдилар. Йигит шаҳарга кириб борар скан, ҳамма нарса сзгариб кетган, уйларнинг ксриниши, одамларнинг қиёфалари сзгача... У ҳеч нимани тушунмайди. Ўзига бирор касаллик етганми деб қсрқади. Кейин тезроқ кета қолай бу ердан деб шошилиб бозорга киради. Овқат сотаётган одамга қслидаги пулни беради. Сотувчи пулни ксриб, бу қаернинг пули, сен қаерликсан, деб ссрайди. Йигитнинг жавобларини сшитиб, бу ё ақлдан озган ёки бирор хазина топиб олган, деб сйлайди. Бу воқеа шаҳарга тарқалади. Иш шов-шувга айланиб, подшоҳликка етиб боради. Бу пайтда юртнинг подшоси мусулмонлардан сди. Орадан қанча вақт стган бслса ҳамки, одамлар йигитларнинг қиссаларини ёддан чиқармаган сдилар. Охири ҳақиқат маълум бслади. Одамлар подшоҳларига сргашиб, ҳайрат билан ғорга қараб борадилар. Йигит одамлардан олдинроқ ғорга кириб биродарларини огоҳлантирмоқчи бслади. "Шундай қилиб одамларга уларни ксрсатдик, токи билсинлар Аллоҳнинг ваъдаси ҳақ ва Қиёматнинг келишида ҳеч бир шубҳа йсқдир..." (21-ост).

Аллоҳ бу воқеа орқали Ўзининг дсстларини ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган кароматлар билан сийлаши ва асрашини ксрсатади. Кофир-мушриклар иймонсизларни ҳурматлаб, Аллоҳнинг дсстларини хорламоқчи бслдилар. Аммо Аллоҳ дунёнинг вақтинчалик иззати ва мартабасидан ксра иймонни сақлаш йслида тоғу тош ва ғорни афзал билган ростгсй йигитларнинг иззат-икромларини икки дунёда мукаммал қилди. Уларни тоғ бағрида, ғорнинг қсйнида кофирларнинг қсли етмайдиган ерда саломат сақлади. Аллоҳнинг ибодатига сгилган баданларини на ерга ва на ваҳшийларга ем қилди. Аа ҳашаротларга талатди. Аксинча орадан уч юз йил стгач, уларга сна бир марта дунё юзини ксрсатди ва инсонлар учун ибрат ва ажойиб қиссага айлантирди. А­нди бу қисса то Қиёмат келгунига қадар иймонларга қувват, қалбларга умидбахш, қулоқларга ёқимли муборак қисса бслиб қолди. Тилларда тиловат қилинадиган Қуръонга айланди

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ ٱللَّغْوِ مُّعْرِضُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَـاةِ فَاعِلُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ * فَمَنِ ابْتَغَى وَرَآءَ ذلِكَ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْعَادُونَ *

"Мсминлар шубҳасиз нажот топдилар. Улар намозларида хокисорлик билан турувчилардир. Улар беҳуда ишлардан юз сгирувчилардир. Улар закотни бажо қилувчилардир. Улар "фарж"ларини сақлагувчилардир, илло сзларининг жуфтлари ва чсрилари бундан мустасно. Чунки улар маломат қилинувчи кишилар смасдирлар. Кимки, булардан бошқани истайдиган бслса, ундай кимсалар ҳаддан ошувчилардир".

(Муъминун сураси, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-остлар).

* * *

Муъминун сурасининг дастлабки сн ости Аллоҳ таолодан биз мсмин бандалар учун хушхабар ҳамда бахт-саодат йслига тарғиб ва тавсисдир. "Банда сзини ва бошқаларни мана шу остга солиштириб текшириб ксрсин. Шунда у сзида ва бошқаларда иймондан нималар борлигини билиб олади. Унинг зиёдаси ва нуқсонини, оз ёки ксплигини ксради". (С).

Аллоҳ айтади: "Мсминлар шубҳасиз нажот топдилар". Яъни, мсминлар шубҳасиз, ғалаба қозондилар, саодатга етишдилар, муваффақистга сришдилар. Улар Аллоҳга иймон келтириб, слчиларни тасдиқлаган мсминларнинг мақсад қиладиган барча нарсаларини қслга киритдилар. Уларнинг сифатлари мана будир:

"Улар намозларида хокисорлик билан турувчилардир". Аамозда хокисорлик ("хушуъ") билан туриш дегани бу Аллоҳнинг сқин сканини ҳис қилган ҳолда қалбни Унинг ҳузурида холис қилиб туришдир. Шунда қалб тин олади, банданинг руҳини осойишталик сгаллайди, жасад ҳаракатлари тинчланади, атрофга назар солишлари камасди. Банда намознинг бошидан охиригача нима сқиётгани ва нима ҳаракат қилаётганини хаёлига келтириб, Аллоҳнинг ҳузурида сзини одоб билан тутади. Мана шу билан васвасалар ва ёмон фикр-хаёллар даф бслади. Мана шу намознинг руҳидир ва намоздан мақсад шунда ҳосил бслади. Бандага намоздан савоби ёзиладигани шудир. "Хушуъ" ва ҳузури қалб бслмаган намоз гарчи жоиз ва савоб берилиши мумкин деб айтилса-да, лекин унга бериладиган савоб қалб шу намоздан қанчасини идрок стган бслса, сшанга сраша бслади. (С).

"Муҳаммад ибн Сийриндан ривост қилинади. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз сқиганларида осмонга қараб қсср сдилар. Шунда мана шу ост нозил бслди. Шундан кейин у киши назарларини сажда қиладиган ерга қаратиб турадиган бслдилар... Муфассирлар бу ерда "хушуъ"дан мурод нима скани ҳақида турли фикрларни айтишган. Баъзилар, бу намозда бадан аъзоларининг ҳаракатсиз туришидир, деганлар". (Т).

Муфассирлар имоми Табарий саҳобалар ва Лайғамбаримизнинг Ислом аввалида намозни ён-атрофга қараб-қараб ҳам сқишганини, бу ост нозил бслгандан кейин сса фақат ерга, саждагоҳга қараб сқийдиган бслишганини ривост қиладилар. Бунинг сснггидан "хушуъ"нинг бошқа маъноларини баён стадилар.

"Бошқалар сса бу сринда хавф-қсрқув назарда тутилган, дедилар. ..."Улар намозларида "хушуъ" билан турувчилардир" - дегани улар қсрқиб турадилар деганидир...

Биз бундан аввалда стган ёзувларимизда "хушуъ" хокисорлик, бсйсуниш сканини баён қилганмиз. ...Модомики, ақл билан қаралганда ҳам, нақлга қаралганда ҳам Аллоҳ таоло Ўзининг бу калимадан ирода қилган нарсасини муайсн бир маънога чеклаб қсймаган скан, бундан маълум бсладики, бунинг маъноси умумни ифода қилади. Шундай скан, каломнинг таъвили аввал тавсифлаганимдек, мана бундай бслади: "Улар шундай кишиларки, Аллоҳ уларга вожиб қилган фарзлар ва ибодатларни давомли равишда бажо қилиб, намозларида сзларини Аллоҳга хор тутиб турадилар". Агар банда намозда сзини Аллоҳ учун хор тутиб турса, унинг бсйсунишдаги хокисорлиги аъзойи баданининг қимирламасдан туришида, фарзини бажо қилиш билан машғуллигида, намозда тарк қилишга буюрилган нарсаларни тарк стишида ксриниб туради". (Т).

"Улар беҳуда ишлардан юз сгирувчилардир". "Лағв" унда схшилик ҳам, фойда ҳам бслмаган ссздир... Агар улар беҳуда ссзлардан юз сгирган сканлар, ҳаромдан юз сгиришлари аниқдир. Агар банда тилига кучи етиб, уни фақат схши ишларга ишлатишнинг уддасидан чиқа олса, у сз ишига сзи сгалик қила олади. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Муоз ибн Жабалга насиҳат қилган пайтларида: "Мана шуларнинг ҳаммасини қслга киритишнинг йслини айтиб берайми?" - деган сдилар. Муоз: Ҳа айтиб беринг, дедилар. А асулуллоҳ сзларининг тилларига ишора килдилар ва "мана буни тийгин" дедилар.

Демак, мсминларнинг чиройли сифатларидан бири - улар сз тилларини беҳуда ва ҳаром ссзлардан тийиб олган бсладилар.

Абу Умома разисллоҳу анҳудан ривост қилинади. Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Ҳаё ва камгаплик иймондан икки шохчадир. Устсизлик ва сергаплик нифоқдан икки шохчадир". (Термизий, Ҳоким, Аҳмад).

Мсминнинг иймони уни ҳамиша Аллоҳдан ва одамлардан ҳаё қилиб туришга мажбур қилади. Шундан у хунук ишларни қилишдан, ёқимсиз ссзларни гапиришдан сзини тисди. Ўйламасдан ссйламайди. Оғзига келганини гапириб юборавериш сса нифоқ аломатидир. Чунки мунофиқлар сзларини асосан ссз билан ушлаб турадилар. Гапбозлик ва маҳмадоналик билан кун ксрадилар. Ўзларининг иймонлари йсқ сканини ссз билан сшириб кетадилар. Мсмин одамнинг сса қалби билан зоҳири бир хил бслади. Унинг ссз билан сзини сраб-чирмаб бекитишга сҳтиёжи йсқ. Мсмин беҳуда ссзлар ва ишларнинг срнига керакли ва фойдали ссзни айтиб, гапни қисқа қилади-да, сз ишига равона бслади. Ўзини ҳақ қилиб ксрсатиш учун беҳуда гап талашиб вақтни исроф қилмайди.