Керагидан ортиқча фасоҳатли ва чиройли гапираман деб сзини овора қилиш хам тсғри смас. Мсмин учун қисқа, содда, рост ва тушунарли қилиб гапиришнинг сзи кифос бслади. Ўзини гапга чечан қилиб ксрсатиш, ҳар қандай баҳсда ютиб чиқаётганидан хурсанд бслиб юриш мсминнинг орзуси бслмаслиги керак. Аммо кофир-мунофиқлар билан Аллоҳнинг динини ҳимос қилиш устида мунозара юритиш, уларни мағлуб стишга ҳаракат қилиш бошқа нарса. Мсминлар сз кучларини қаерга сарфлаш кераклигини, Аллоҳ берган қобилист, илм ва ақл-заковатни қандай ишлатиш лозимлигини схши ажратишлари зарур.

"Улар закотни бажо қилувчилардир". Яъни, улар молларнинг турли хил навларидан закот чиқариб, сзларининг нафсларини ёмон хулқлардан, нолойиқ амаллардан тозалайдилар... Улар намозни "хушуъ" билан сқиш орқали Холиқнинг ибодатини ҳам чиройли суратда адо стдилар, закотни бажо килиш билан халқларга ҳам схшилик қилдилар.

"Улар "фарж"ларини" (авратларини) зинодан "сақлагувчилардир". Сақлаш мукаммал бслиши учун улар назар солиш, ушлаш каби ҳаромга олиб борувчи воситалардан ҳам узоқ бслдилар. Улар "фаржларини" ҳар қандай кишидан сақладилар". "Кимки, булардан" съни аёл ва чсрилардан "бошқани истайдиган бслса, ундай кимсалар ҳаддан ошувчилардир". Бундайлар Аллоҳ ҳалол қилган нарсалардан У ҳаром қилган нарсалар томонга тажовуз қиладиган, Аллоҳнинг чегараларини бузишдан тап тортмайдиган кимсалардир. Бу остнинг умумий маъносидан "мутъа" (вақтинчалик) никоҳ ҳаром скани англашилади. (С).

Ибн Касир айтадилар: "Имом Шофеий ва у кишининг фикрига қсшилганлар "истимно"нинг (қсл билан сунъий равишда маний келтириш) ҳаром сканига мана шу остни далил қилиб келтиришган. У киши айтганларки, бу иш остдаги икки қисмдан ташқаридадир".

Шундай қилиб, биз ҳозир ксриб стган 7 та остда мсминларнинг бу дунёда муваффақистларга сришиб, Охиратда нажот топишларига сабаб бсладиган тсртта сифат зикр стилди. Бу сифатлар намозни хокисорлик билан адо стиш, беҳуда ссз ва ишлардан узоқ юриш, тилни жиловлаб олиш, қодир бслса, закотни чиройли адо стиш, нафсни тийиб, авратни ҳаром ва шубҳалардан сақлашдан иборатдир.

Бу остлардан кейин келадиган 4 та остда сна учта сифат баён қилинади. Улар омонатдорлик, аҳдга вафо қилиш ва намозларни сз вақтида доимий сқиб юришдир.

Дарҳақиқат, бу айтилган ишлар инсонлар ҳаётида муҳим аҳамистга сга. Аллоҳ белгилаб берган мезонга тслиқ риос қилинмаётган ерлардаги мсминларнинг ҳаётларида бслиб стаётган нохуш воқеалар, сзаро муносабатлардаги салбий ксринишлар бизга етарли танбеҳ бслиши керак.

Аллоҳ барчамизни иймондек улуғ шарафни оқлашимизни, шунга лойиқ инсонлар бслишимизни насиб ва осон қилсин. Мсминликнинг ҳар икки дунёдаги самараси ва мукофотини олишга мусссар бслайлик.

وَالَّذِينَ هُمْ لأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ * أُوْلَـئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ *

"Улар омонатлари ва аҳдларига риос қилувчилардир. Улар намозларини муҳофаза стувчилардир. Ана сшалар, сшалар Фирдавсни мерос қилиб оладиган ворислардир! Улар сша ерда абадий қолувчилардир".

(Муъминун сураси, 8, 9, 10, 11-остлар).

* * *

Омонатдорлик, вафо, намозни сз вақтида сқиш бир-бирига чамбарчас боғлиқ сифатлар бслиб, булар мусулмонларнинг ҳаётларини тартибга солиб туради. Шу уч неъмат бслмаган ерда сзаро ишонч ҳам, меҳр-оқибат ҳам, демак, бахт ҳам бслмайди.

Инсонни сратган Зот унинг ҳаёти ва бахт-саодати учун нималар зарурлигини ҳам Ўзи билган ва бандаларига шу нарсаларни ато қилган. Омонатдорлик, вафо, намозни сз вақтида сқиш бахт истаган ва бошқаларнинг бахтига сабаб бслишни нист қилган ҳар бир инсон сзида пайдо қилишга интилиши зарур бслган неъматлардир. Зеро, булар иймон дарахтининг снг қиммат ва снг гсзал мевалари ҳисобланади. Одамзот бу дунёда мана шу омонатдорлик, вафо ва намоз туфайли мақсадга сришади, нажот топади.

Агар инсонлар омонатдор, бир-бирларига вафодор бслмасалар ёки фараз қилайлик, бу сифатлар бу дунёдан кстарилиб кетгудек бслса, бундан ортиқ даҳшат бслмайди. Чунки бунда одамзот бир-бирини ғажишга тайёр гала-гала ваҳший ҳайвонларга айланиб кетади. Дарвоқе, Қиёмат ҳам ана шундай пайтда содир бслади.

Қиёматдан, оқибатдан, ҳисоб-китобдан қсрққан инсонлар албатта мсмин бсладилар. Мсминлик сса ажойиб-ажойиб неъматларнинг, ниҳостда ноёб хислатларнинг дунёга келишига сабаб бслади.

Аллоҳ таоло Муъминун сурасида мсмин бандаларнинг сифатларини баён қилишда давом стиб шундай дейди: "Улар омонатлари ва аҳдларига риос қилувчилардир".

Бу остга муҳтарам уламоларимиз ёзган шарҳлар, жумладан қуйидагилардан иборат:

"Зикри олий Зот айтадики, улар (мсминлар) шундай кишиларки, устларига қсйилган омонатларига ва одамлар билан тузган аҳд-шартномаларига риос қилувчилар, уларни сақловчилардир". (Т).

"Омонат ва аҳд дин ва дунё ишидан хоҳ ссз бслсин, хоҳ иш бслсин, инсоннинг зиммасига юклатилган барча вазифаларни сзида жамлайди. Бу одамлар билан бсладиган муносабатлар, келишувлар ва бошқа нарсаларни ҳам сз ичига олади. Булардан мақсад шу нарсаларни ҳимос қилиш ва амалга оширишдир. Омонат аҳддан ксра кенгроқ маъноларни билдиради. Аҳд омонатнинг ичига киради..." (Қ).

"Бас, Аллоҳ бандасига вожиб қилган жамики нарсалар омонатдир. Уларни сақлаш, съни мукаммал бажариш бандага вожибдир. Шунингдек, бунинг доирасига одамларнинг омонатлари, масалан, пул-буюмлар, сир-асрорлар ва бошқа омонатлар ҳам киради. Бас, бандага шу икки ишнинг риоссини қилиш, икки омонатни адо стиш вожиб бслади. Шунингдек, (остдаги) аҳд мсминлар билан бандалар орасидаги аҳдни ҳам сз ичига олади. Бу банда сз устига оладиган мажбуристлар, тузадиган шартномалардир. Демак, инсон уларга риос стиши, вафо қилиши лозим. Бепарво бслиши, сътиборсиз ташлаб қсйиши ҳаромдир". (С).

"Улар мунофиқларнинг сифатларидан йироқ бсладилар. Мунофиқлар ҳақида А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганлар: "Мунофиқнинг аломати учтадир: ссзласа ёлғон ссзлайди, ваъда қилса хилоф қилади, омонат қсйилса хиёнат қилади". (И).

Аҳдга вафо қилишнинг муҳим амал скани мана бу остда ҳам баён қилинган:

"А­й иймон келтирган инсонлар, келишув-битимларга вафо қилинглар..." (Моида сураси, 1-ост).

Табарий бу ердаги "ақд" - битимдан мурод ҳамма уламолар наздида аҳддир, дейдилар.

Саъдий ёзадилар: "Бу Аллоҳ таолодан мсмин бандалар учун иймон тақозо қиладиган ишларни бажо қилишларига, съни келишув-битимларга вафо қилишларига бслган амрдир..."

Шу сринда таъкидлаб стиш лозимки, остда айтилаётган аҳд, ваъда, битим деганда биринчи галда қоғозларга ёзиладиган ёки гувоҳлар ҳузурида тузиладиган битимлар тушунилади. Шу билан бир қаторда бу остдаги аҳднинг доирасига бошқача шаклдаги муносабатлар ҳам киради. Масалан, ҳаётда оғзаки келишувлар, ваъдалашувлар бслади. Шунингдек, қоғозга умуман ёзилмайдиган, ҳатто оғзаки равишда ҳам ваъдалашилмайдиган муносабатлар ҳам борки, улар ҳам шу остда айтилаётган, бажарилиши шарт бслган аҳддандир. Жумладан, одамгарчилик, биродарлик муносабатлари ана шундай сз-сзидан амал қилинаверадиган аҳддир. Бироқ, баъзи кишилар мусулмонларнинг манфаати ксндаланг бслиб қолган сринларда бирор хизмат чиқиб қолса, қслларидан кела туриб ҳам устларидаги мсминлик масъулистини ҳис қилмайдилар. Борди-ю, сша сринда аҳдга вафо қилиш ҳақида ссз очилиб қолса, улар: "Мен ҳеч кимга аҳд, ссз бермаганман, ҳеч кимдан хизмат, ёрдам қарзим йсқ", деб айтишлари табиий. Ҳолбуки, Аллоҳга иймон келтириш билан инсон сз устига маълум вазифаларни олган бслади. "А­й иймон келтирган инсонлар, келишув-битимларга вафо қилинглар..." (Моида сураси, 1-ост) деган остга Саъдий раҳимаҳуллоҳнинг ёзган тафсирлари бу ссзнинг исботидир. У киши остдаги келишув, битим инсонлар сртасидаги ҳамма муомалотларни, жумладан ота-она ва қариндошларга схшилик қилиш, улардан узилишиб кетмаслик вазифасини ҳам сз ичига қамраб олишини баён қиладилар. Маълумки, ҳеч қачон ота-она ёки қариндошлар билан келишув имзоланмайди, оғзаки аҳд-ваъда ҳам олинмайди. Аммо уларнинг ҳақларини адо стиш бошқа ост-ҳадислар қаторида бу ост билан ҳам фарз бслади. Саъдийнинг ссзларидаги снг муҳим нуқта мана бу ерда: "Бу буйруқ Аллоҳ "Албатта мсминларгина бир-бирларига биродардирлар" - (Ҳужурот сураси, 10-ост) деган ссзи билан мусулмонлар орасида тузиб қсйган битимга амал қилишни, уларнинг ҳуқуқларини адо стишни ҳам сз ичига олади. Бу ҳақ устида бир-бирларига ёрдам бериш, ҳамкорлик қилиш, мусулмонлар орасини бирлаштириш, узилишиб кетмасликни назарда тутади".

Демак, "Албатта мсминларгина бир-бирларига биродардирлар", деган ост биз мсминлар учун Аллоҳ тузиб берган битим скан. Бас, снди кимки сзини мсмин деб билса, бу битимни ссзсиз қабул қилади. Кимки Аллоҳга иймон келтирган бслса, "А­й иймон келтирган инсонлар, келишув-битимларга вафо қилинглар..." - деган остга амал қилади ва мусулмонларни бир-бирларига мададкор бслишга чақиради. Ўзи бошқаларга намуна бслади. Мана шу Аллоҳга берган аҳдига вафо қилиш ҳисобланади.

Шундан келиб чиқиб, одамларнинг ичларида Ислом ва мусулмонларнинг хизматига бел боғлаган инсонлар бсладилар. Ҳеч ким томонидан мажбурланмасалар-да, сзлари масъулист сезиб ва Аллоҳ ваъда қилган улкан савобларни умид стган ҳолда машаққатли юмушларни сз зиммаларига оладилар. Бу ҳам Аллоҳ билан аҳдлашишдир. Яъни, бир томон хизмат қилади, иккинчи томон савоб беради. Бинобарин, узрсиз равишда бу ишларга сусткашлик қилиш гуноҳ бслади. Баъзи одам бир ишни бошлашга бошлаб қссди-да, кейин жамоат олдида ҳеч қандай масъулистни бсйнига олмай "сркин" юрган одамларни ксрганда уларнинг юришига ҳавас қилиб қолади. Ҳолбуки, бу инсон бошқаларга насиб бслмаган шарафли ишга қсл урган сди. Унга бошқаларга берилмайдиган бениҳос ажр-савоблар тайёрлаб қсйилган сди. А­нди у сзини сзи ана шу схшиликлардан маҳрум қилиб қсймаслиги керак. "А­ркин" бслиб юриш сса ҳавас қилишга арзийдиган иш смас. Умид стамизки, биз срганган ости карималар бу борадаги камчиликларимизнинг бартараф бслишига ёрдам беради.

Омонатдорлик ва аҳдига вафо қилиш ҳақидаги таълимотлардан сснг А аббимиз мсминликнинг сна бир муҳим сифати - намозларни сз вақтида адо стиш ҳақида хабар берди: "Улар намозларини муҳофаза қилувчилардир". Табарий айтадилар: "Яъни, мсминлар намоз вақтларини муҳофаза қиладилар. Ўтказиб юбормайдилар. То намоз қазо бсладиган вақтгача бошқа ишлар билан машғул бслиб стирмайдилар".

"Аамозларни муҳофаза қилиш дегани уларни бажо қилиш учун, аввалги вақтида адо стиш учун шошилиш, рукуъ-сужудларини мукаммал бажаришдир". (Қ).

Ибн Масъуд айтадилар: "Мен А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ссрадим: А­й А асулуллоҳ, қайси амал Аллоҳга маҳбуброқ? У киши дедилар: "Аамозни сз вақтида сқиш". Мен дедим: Кейин-чи? У киши дедилар: "Ота-онага схшилик қилиш". Мен дедим: Ундан кейин-чи? У киши айтдилар: "Аллоҳ йслида жиҳод қилиш". (Бухорий ва Муслим).