Қуртубий ёзадилар: "œАгар банданинг тавбаси дуруст бслган бслса, ҳар бир ёмонликнинг срнига биттадан схшилик битиб қсйиш Аллоҳ таолонинг карамида қийин иш смас. Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Муозга айтгандилар: "œАмон ишнинг кейинидан схши иш қилгин — ёмонликни счириб юборади. Одамларга сса чиройли муомалада бсл".

Маълумки, тавбанинг учта шарти бор. Биринчиси — қилиб турган гуноҳ амалидан зудлик билан тсхташ. Иккинчиси — қилган ишига қаттиқ афсус чекиш. Учинчиси — бу ишга қайтиб қадам босмасликкка қатъий қарор қилиш. Агар гуноҳ бирор банданинг ҳаққига тажовуз қилишдан иборат бслган бслса, тсртинчи шарт ҳам юзага чиқади. У шарт — сша банданинг ҳаққини қайтариш, уни рози қилиш. Агар гуноҳ Аллоҳнинг буйруқларидан биронтасини тарк стишдан иборат бслган бслса, тавба билан бир қаторда сша ибодатни стаб қсйиш шарт.

Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:

1. Агар банда чин дилдан тавба қилса, тавбанинг шартларини бажо стса, Аллоҳ ҳар қандай гуноҳни албатта кечиради.

2. Амон иш қилиб қсйган одам тавба қилиб, шу ишнинг кейинидан албатта савобли бирор иш қилиб қсйиши схши ва фойдали иш.

3. Бир-бирларининг кснгилларини оғритган инсонлар сзаро кечирим ссраб, снди дилларга хурсандлик соладиган ишларни кспроқ қилишлари схши амаллардандир.

وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً * وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَاناً *

"Улар ботил ишлар содир стилаётган ерда ҳозир бслмайдиган, беҳуда гап ва амаллар устидан чиқиб қолганларида назокат билан стадиган, А аббиларининг остлари сслатилган пайтда "œкар" ва "œкср" бслиб олмайдиган инсонлардир". (Фурқон сураси, 72, 73-остлар)

А аҳмон исмли меҳрибон А аббимиз Ўзининг севимли бандалари сифатларини баён қилар скан, уларнинг каттаю кичик салбий ксринишлардан йироқ, пасткаш амаллардан холи, разил хулқлардан покиза, олийжаноб инсонлар сканликларини урғулайди.

وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ — А аҳмоннинг суюкли бандалари "œботил ишлар содир стилаётган ерда ҳозир бслмайдиган" инсонлардир. Муфассирлар бу остдаги "œзур" калимасига бир неча хил маъноларни берганлар. Имом Табарий бу борадаги барча фикрларни келтириб стганларидан сснг бундай дейдилар: "œБу калима таъвилидаги снг тсғри ссз шуки, улар ботил ишлардан биронтасининг устида — хоҳ у ширк бслсин, хоҳ мусиқа, хоҳ ёлғон, хоҳ бошқаси бслсин — ҳозир бслмайдиган инсонлардир".

وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ жумласининг тафсирида Саъдий ёзадилар: "œУлар "œзур" съни ҳаром қилинган ссз ва ҳаром иш устида ҳозир бслмайдилар. Ҳаром қилинган ссзлар ёки ишларни сз ичига олган ҳар қандай мажлисдан узоқ бсладилар. Аллоҳнинг остларига жоҳиллик билан шснғиш, ботил тортишувларга берилиш, ғийбат қилиш, чақимчилик, сскиш, бировни бадном қилиш, масхаралаш, ҳаром ашула, ароқхсрлик, ипак тсшак, сурат ва ҳоказо нарсалардан узоқ бсладилар. Агар улар ботил ишлар устида ҳозир бслмас сканлар, ботил иш қилиш ёки ботил ссз айтишдан ҳам албатта ҳазар қилишлари аниқ. Алғон гувоҳлик бериш ҳам ботил ссзнинг доирасига киради, шундан ушбу остнинг ҳукми биринчи галда унга ҳам тааллуқлидир".

Ибн Касир لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ иборасига бундай шарҳ берадилар: "œУлар ёлғон гувоҳлик беришга (شهادة الزور — "œшаҳодатуз-зур") ҳозир бслмайдилар. "œЗур" бу сзидан бошқанинг зарарига қасддан ёлғон гапиришдир. Саҳиҳайнда келадики, Абу Бакрадан ривост қилинади, у киши айтади: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: "œМен сизларга катта гуноҳларнинг снг каттасини айтиб берайми?" Биз: "Ҳа ё А асулуллоҳ", дедик. У киши: "œАллоҳга ширк келтириш, ота-онага оқ бслиш", дедилар. Анбошлаб ётган сдилар, стириб олдилар. Сснг айтдилар: "œОгоҳ бслинглар, ёлғон гувоҳлик бериш!" У киши шу ссзни тсхтамай такрорлай бошладилар. Ҳатто биз "œҚанийди тсхтасалар", деб қолдик.

Бу ҳадис ёлғон гувоҳликнинг нақадар ёмон сканини англатади. Шу билан бирга ушбу ҳадис ва юқоридаги остдан рост гувоҳлик бериш йсли билан, гсёки ҳақиқатни айтаётган бслиб, бировга қасддан зарар етказиш ҳам ботил иш скани маълум бслади. А ост, аммо бир инсоннинг душманига етиб борадиган ссзни гапириш шубҳасиз "œшаҳодатуз-зур"дир. Табарийнинг لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ иборасига берган маъноларига қараладиган бслса, бу ост ёлғон гувоҳлик беришни ҳам, ундан бошқа ботил ишларни ҳам ҳаром қилади. Аллома Саъдий ҳам ғийбат, чақимчилик ва бировни бадном қилишни шу ост билан қораладилар. Чақимчи албатта рост ссзлайди, аммо унинг қилаётган иши ботил, гуноҳи кабира сканига шубҳа йсқ.

وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً — А аҳмоннинг бандалари "œбеҳуда гап ва амаллар устидан чиқиб қолганларида назокат билан стадиган" инсонлардир. Агар улар ҳеч бир схшилиги бслмаган, динга ҳам, дунёга ҳам фойдаси йсқ, беҳуда ссзлар айтилаётган ердан, масалан жоҳилларнинг олдидан стиб қолсалар, сзларининг ҳурматларини сақлайдилар, уларнинг ссзига аралашиб кетишдан тийиладилар. Агар уларнинг суҳбатига қсшилиб кетишда бирор гуноҳ ксрмасалар ҳам, бу иш ақлли инсоннинг иши бслмайди. Олийжаноблик, назокат ва жиддийликка хилоф бслади. Шунинг учун бундай ишлардан сзларини сҳтиёт қиладилар".

Табарий ёзадилар: "œМенинг назаримда бу жумла хусусидаги снг тсғри ссз шуки, ...агар улар ботил ишларнинг устидан чиқиб қолсалар, сшитсалар ёки ксрсалар, бу ишларнинг баъзисидан сзларини узоқ тутиб, масалан, мусиқа-ашула бслса, уни сшитмасдан стиб кетадилар. Баъзи сринда сса жоҳиллардан юз сгириб, кечириб кетадилар. Бу улардан хунук гап сшитиб қолганларидаги ҳолат. Баъзи пайтларда сса масалан, мункар ишни ксрсалар, уни агар ссз билан қайтариш мумкин бслса, қайтарадилар. Баъзи ҳолатда сса мункарни қилич солиб бслса ҳам тсхтатадилар. Бу масалан, бир қавм бошқасини қароқчилик билан талаётгандаги ҳолат. Бунақа пайтда улардан кимдир ёрдам ссраса, уни ҳимос қилиб, ёрдам берадилар. Мана шу айтилганларнинг барчаси уларнинг назокат билан стишлари бслади".

وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَانا — Улар қулоқ солишга, сргашишга буюрилган "œА аббиларининг остлари сслатилган пайтда "œкар" ва "œкср" бслиб олмайдиган", съни остлардан юз сгирмайдиган, сшитмагандек бслиб кетавермайдиган, назарлари ва қалбларини тескари қилиб олмайдиган инсонлардир. Бундай қилиш остларга иймон келтирмаган, уларни тасдиқламаган кимсаларнинг одатидир. Остлар сслатилганда, сқилганда А аҳмоннинг бандалари тушадиган ҳолат сса мана бу остда айтилгани кабидир: "œБизнинг остларимизга фақат шундай инсонлар иймон келтирадиларки, остлар сслатилганда улар А аббиларига тасбеҳлар айтиб, саждага йиқиладилар. Улар ҳеч кибр қилмайдилар". (Сажда сураси, 15-ост). (Саъдий).

Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:

1. Аллоҳ схши ксрадиган инсонлар ёлғон гувоҳлик бермайдилар, бировга туҳмат қилмайдилар. Ғийбат бсладиган, одамлар масхара қилинадиган, ҳаром ишлар содир стиладиган жойларга бормайдилар. "œА ост гапириб", чақимчилик қилмайдилар.

2. Чин мсминлар беҳуда ишлар бслаётган ёки жоҳиллар суҳбат қилаётган ердан стиб қолган пайтларида сзларининг ҳурматларини сақлаб, улардан узоқроқ стадилар. Уларнинг озорларига сабр қиладилар. Шароитга қараб, жоҳилларга мулойимлик билан насиҳат қиладилар, тоқатлари етганча мункар ишларни рад стадилар.

3. А аҳмоннинг бандалари Қуръон остлари сқилганда, унинг маънолари айтилганда сзларини камтар ва ҳокисор тутадилар. Куръони каримда келган, уларнинг нафсларига ёқмайдиган, камчиликларини ксрсатадиган остларни ҳам мутакаббирлик қилмасдан қабул қиладилар.

وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً *

"Улар: "œА­й А аббимиз, бизга жуфтларимиздан ва зурриётларимиздан ксзларимизни қувонтирадиган зотларни ато қилгин ва бизларни тақводорларга имом қилгин" дес илтижо қиладиган инсонлардир".(Фурқон сураси, 74-ост).

А аҳмон схши ксрадиган бандалар фақат сзлари ҳақида смас, аҳлу аёллари, фарзанд-зурриётлари, ака-ука, қариндош-уруғлари, ёру дсстлари ҳақида ҳам ташвиш чекадилар. Уларнинг ҳидости ҳақида сйлайдилар, дуо қиладилар, шу йслда амалий ҳаракатда бсладилар. Бундай олийжаноб инсонлар сабабидан одамлар ҳидост топади. Улар сшаётган жамист покланади, ривожланади.

Муҳтарам муфассирларимизнинг бу остга бағишлаган шарҳлари билан танишамиз.

وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ — А аҳмоннинг суюкли бандалари: "œА­й А аббимиз, бизга жуфтларимиздан ва зурриётларимиздан ксзларимизни қувонтирадиган зотларни ато қилгин..." дес илтижо қиладиган инсонлардир".

"œЯъни улар Аллоҳдан насллари ва зурриётларидан Аллоҳнинг ёлғиз Ўзига итоат ва ибодат қиладиган инсонларни чиқаришини тилайдилар... Ҳасан Басрийдан бу ост ҳақида ссрашди. У киши дедилар: "œАллоҳ мусулмон бандага унинг аёли, ака-укаси ва сқин дсстининг Аллоҳга тоат-ибодатда турганларини ксрсатишидир. Аллоҳга қасамки, Аллоҳга итоатда бслган фарзанд ёки набира ё ака-ука ё сса сқин дсстдан ташқари мусулмоннинг ксзини қувонтирадиган ҳеч нарса йсқ ". (Ибн Касир).

"œИбн Журайж айтадилар: Сенга ибодат қиладиган, ибодатингни чиройли адо стадиган, бизга турли мусибатларни олиб келмайдиган зурриётларни насиб ст". (Табарий).

Саъдий раҳимаҳуллоҳ солиҳ бандаларнинг бу дуоларидан ҳосил бсладиган манфаатлар умуммусулмонларга ҳам тегишлидир, дейдилар. "œЧунки, — дейдилар аллома, — зикр қилиб стилган инсонларнинг тузалиши улар билан алоқада бслган ва улардан фойда оладиган жуда кспчиликнинг тузалишига сабаб бслади".

Остнинг биринчи қисмида аҳлу оила, сқин қариндошлар ва зурриётлар зикр қилинган бслса, иккинчи қисмида омма мусулмонлар ссга олинади. Уларнинг ичларидаги муттақийлар улуғланади. Инсонлар тақволи бслишга, балки тақводорларнинг олдинги сафида туришга ундалади.

وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً — "œбизларни тақводорларга имом қилгин". "œЯъни сй А аббимиз, бизни сиддиқларнинг ва комил, солиҳ бандаларнинг олий даражаларига етказгин. Бу динда имомлик даражаси бслиб, у муттақийларга ссзда ҳам, ишда ҳам намуна бслиш мақомидир. Ундай кишиларнинг феълларига сргашилади ва ссзларидан кснгил таскин топади. Аҳли хайр ана сшаларнинг орқаларидан борадилар. Ундай кишилар ҳидостга бошлайдилар ва ҳидостда собит бсладилар". (Саъдий).