Остулкурсий снг буюк маъноларни сз ичига олади, Аллоҳнинг зотий ва феълий сифатларини сзида жамлайди, бинобарин у Қуръондаги снг буюк остдир.

"А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хабар берганларки, шубҳасиз, бу ост Қуръон остларининг снг буюгидир. Чунки у тавҳид ва буюклик маъноларини ифодалайди, Ал-Борий таолонинг сифатлари моҳистининг чуқур сканлигини ксрсатади. Қуръон хабар берадики, У АЛЛОҲдирки, худоликнинг барча маънолари Уникидир. Худолик ва сиғинишликка фақат Угина лойиқдир. Ундан бошқанинг худолиги ва Ундан бошқага қилинадиган ибодат ботилдир. У ҲАЙЙдирки, комил ҳаётнинг жамики маънолари Ундадир. А­шитиш ("самъ"), ксриш ("басар"), қудрат, хоҳлаш ("ирода") ва бошқа зотий сифатлар шунга далолат қилади. У шунингдек, ҚАЙЮМдир. Бу исмнинг доирасига барча феълий сифатлар киради. Чунки У Ўзи билан Ўзи мавжуд, барча махлуқотларидан беҳожат, ҳамма махлуқотни пайдо қилиб вужудга келтирган ва уларга оламдан срин берган, уларнинг вужудга келишлари ва давом стишлари учун керак бсладиган барча сҳтиёжларини муҳайё қилган ҚАЙЮМдир.

Унинг ҳаётининг камоли ва сз-сзидан мавжудлигининг далили шуки, Уни на мудроқ босади ва на уйқу. Чунки мудроқ ва уйқу заифлик, ожизлик ва бсшашиб қолиш табиатига сга бслган махлуқлар сифатидир. Бу икки сифат қудрат, улуғлик ва буюклик соҳиби бслмиш Зотда бслиши мумкин смас.

Аллоҳ сна хабар бердики, У осмонлар ва ердаги жамики нарсаларнинг сгасидир. Уларнинг барчаси Унинг бандалари ва мулкидирлар. Улардан биронтаси бу тартибдан ташқарига чиқмайди... Бас, У барча подшоҳликларнинг сгасидир. Аллоҳ подшоҳлик, бошқариш, салтанат, буюклик сифатлари ҳақиқатда Уники бслган Зотдир.

Лодшоҳлигининг мукаммаллиги шундайки, бирор-бир киши Унинг изнисиз шафоат қила олмайди. Ҳамма обрсли зотлар, шафоат қилувчилар Унинг бандалари ва қулларидир. Улар то У рухсат бермагунча шафоат қилишга ботина олмайдилар. "Айтинг, шафоатнинг бари фақат Аллоҳникидир. Осмонлар ва Ернинг подшоҳлиги Уникидир". (Зумар сураси, 44-ост).

Яна Аллоҳ кимга шафоат қилиш учун изн берса, фақат Ўзи рози бсладиган одамининг шафоат қилинишига рухсат беради, холос. Аллоҳ фақат Ўзининг тавҳидига бсйсунишларидан, пайғамбарларига сргашишларидан рози бслади. Кимки бу сифат билан сифатланмас скан, унга шафоатдан бирор насиба бслмайди.

Кейин Аллоҳ Ўзининг чексиз ва ҳамма нарсани сз ичига қамраб олувчи илми ҳақида хабар берди. У халоиқларнинг олдиларида турган ва ниҳосси бслмаган келажак ишларини ҳам билади, уларнинг орқаларида қолиб кетган мозийдаги ҳад-ҳисобсиз ишларни ҳам билади. Унга бирор нарса махфий қолмайди. "У ксз кирини ташлаганни ҳам, қалблар сширган нарсаларни ҳам билади". (Ғофир сураси, 19-ост).

Халқлардан биронта одам Аллоҳнинг илми ва маълумотларидан бирор нарсани била олмайди. Одамлар фақат У хоҳлаган нарсанигина билишлари мумкин. У нарса Аллоҳнинг шаръий ва табиий ишлардан халқларга билдирган илми бслиб, у жуда ҳам оз миқдордир. У Борий таолонинг илмлари ва маълумотлари олдида арзимаган нарсадир. Шунинг учун ҳам Аллоҳни снг ксп биладиган халқ - расуллар ва малоикалар: "Сен ҳамма нуқсонлардан поксан, бизнинг Сен сргатганингдан бошқа бирор илмимиз йсқдир..." - деганлар. (Бақара сураси, 32-ост).

Шундан сснг Аллоҳ Ўзининг азамати, улуғлигини баён стди. Курсийсининг осмонлар ва Ерни сзига сиғдиришини, уларни ва улар ичидаги мавжудот-оламларни махлуқотлар учун жорий қилган сабаблар ва қонунистлар билан сақлаб туришини хабар қилди. Шу билан бирга у иккисини саломат сақлаб туриш Унга ҳеч бир оғир келмайди. Зеро, Унинг куч-қудрати комил, ҳукмларидаги ҳикмати ниҳоссиздир.

У Ўз Зоти билан Алийдир, барча махлуқотлари устидан Ўз сифатларининг қудратлилиги билан устундир. У махлуқотларни куч билан бсйсундирган чексиз қувват соҳибидир. Мавжудотлар Унга бсйин сгган. Қийинчиликлар Унга осон бслиб қолган. Бошлар Унга таслим бслган.

У Азиймдирки, қалблар схши ксрадиган, руҳлар олқишлайдиган азамат ва улуғлик, шон-шавкат ва буюклик ҳамда улуғворликнинг барча сифатларини Ўзига жам қилган. Орифлар схши биладиларки, ҳар қандай нарсанинг буюклиги, ҳар қанча юксалмасин, у Алийю Азийм Зотнинг азамати ва буюклиги қаршисида шунчалик арзимас бслиб қолаверади.

Ана шундай снг улуғ маъноларни сз ичига олган ост Қуръондаги снг буюк ост бслишга лойиқдир. Унинг маънолари устида ақлини ишлатиб, фаҳмини юритиб сқиган инсоннинг қалби қаттиқ ишонч ("сқийн"), ирфон, иймон билан тслиб-тошиши ва мана шулар туфайли шайтоннинг ёмонликларидан омон бслиши аниқдир". (Остулкурсий тафсири Саъдий раҳимаҳуллоҳники).

Бу остда зикр қилинган Курсий Аллоҳнинг улкан махлуқотларидан биридир. Уни Аллоҳ Ўзи биладиган ҳикмат билан сратган. Унинг мавжудлигига, ниҳостда улкан нарса сканига иймон келтирамиз, аммо кайфистини билишга интилмаймиз.

А асулуллоҳ айтадилар: "Етти осмон ва Ер Курси олдида худди кенг саҳрога ташлаб қсйилган бир халқага схшайди. Аршнинг Курсига нисбатан катталиги сса худди саҳронинг халқадан катталигига схшайди". (Байҳақий).

Остулкурсийнинг фазилатлари жуда кспдир: у сқилган уйдан шайтонлар қочади, сқиган одамни Аллоҳ Ўз ҳимоссига олади, унинг дуоларини қабул қилади. Фарз намозлари сснггидан сқиган одамга жаннат ваъда қилинади.

Абу Ҳурайра разисллоҳу анҳу ҳикос қиладилар: "А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени А амазон садақасини сақлашга вакил қилган сдилар. Шунда кимдир келиб емишдан олиб кетишга одатланди. Уни ушлаб олдим ва: "Сени А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бораман!" - дедим. У: "Мени қсйиб юбор, мен муҳтожман, қарамоғимда болаларим ксп, мен жуда ночорман", деди.. Абу Ҳурайра айтадилар: Мен уни қсйиб юбордим. А­рталаб Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам: "А­й Абу Ҳурайра, кеча сенинг асиринг нималар қилди?" - дедилар... Мен "А А асулуллоҳ, у қаттиқ муҳтожлигидан, бола-чақасининг ксплигидан шикост қилди, шунинг учун раҳмим келиб, уни қсйиб юбордим", дедим. А асулуллоҳ: "У бслса сенга ёлғон гапирди, ҳали сна келади", дедилар. А асулуллоҳнинг: "У ҳали сна келади", деганларидан билдимки, у сна келади, шунинг учун уни пойладим. Бир маҳал у келиб, сна емишдан ола бошлаган сди, тутиб олдим ва: "Сени А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бораман!" - дедим. У: "Мени қсйиб юбор, мен муҳтожман, қарамоғимда болаларим ксп, мен жуда ночорман, снди бошқа келмайман", деди. Менинг унга раҳмим келиб қсйиб юбордим. А­рталаб А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: "А­й Абу Ҳурайра, кеча сенинг асиринг нималар қилди?" - дедилар... "У сенга ёлғон гапирди, ҳали сна келади", деб айтдилар..."

Шундан сснг Абу Ҳурайра уни учинчи марта ҳам ушлаб олганларини ҳикос қиладилар. "У: "Мени қсйиб юбор, сенга унинг сабабидан Аллоҳ фойда берадиган калималарни сргатаман", деди. Мен у нима, деб ссрадим. У: "Ўринга ётганингда Остулкурсийни охиригача сқи, шунда сенинг устингга Аллоҳ томонидан бир ҳимосчи қсйилади, то тонг оттиргунингча сенга биронта шайтон сқинлаша олмайди", - деди. Мен уни қсйиб юбордим".

Абу Ҳурайра срталаб А асулуллоҳнинг олдиларига бориб, бслган воқеани айтиб берганларидан кейин у киши дедилар: "Билгин, у сзи ёлғончи бслса ҳам сенга рост гапирибди. Уч кечадан бери сен ким билан гаплашаётганингни биласанми, сй Абу Ҳурайра?" Абу Ҳурайра йсқ деб айтдилар. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: "У шайтон сди", дедилар. (Бухорий ривостлари).

"Бу ост сллик калимадан иборат бслиб, ҳар бир калимада слликтадан барака бор. У Қуръоннинг учдан бирига баробар келади". "Унда Аллоҳнинг исми ё замир ё ошкор ҳолда 18 марта такрор қилинади". (Қуртубий).

Остулкурсийнинг фазилатлари ҳақида бир қанча ҳадислар ворид бслган. Уларга асосланиб айтишимиз лозимки, бу остни ҳамма болаларимизга сргатишимиз зарур. Аввало ундаги тавҳид маъноларини таълим беришимиз, Аллоҳнинг ким сканини мана шу ост асосида танитишимиз, кейин уни доим сқиб юришни буюришимиз лозим. Кечқурун ётиш олдидан сқиб ётишни, ҳар намоз сснггидан сқиб юришни одат қилдиришимиз керак. Бемор бслганларга шу остни сқиб дам солинади. Бу остда Исми Аъзам - Аллоҳнинг снг буюк исми бор, шу исм билан қилинган дуолар албатта ижобат бслади. (Аасоий, Ибн Ҳиббон).

"Кимки ҳар бир фарз намоз сснггидан Остулкурсийни сқиб юрса, у билан жаннатга кириш сртасини фақат слим тссиб туради холос". (Албоний, саҳиҳ).

"Кимки "Остулкурсий"ни ҳар бир фарз намоз сснггидан сқиса, у кейинги намозгача Аллоҳнинг ҳимоссида бслади". (Албоний, саҳиҳ).

"Қуръонда Исми Аъзам уч ердадир: Бақарада, Оли Имронда, Тоҳода". (Албоний, саҳиҳ). Уламолар мана шу ва бошқа ҳадисларга аосланиб, "الله لا إله إلا هو الحي القيوم" Исми Аъзамдир. Кимки шу калималар билан дуо қилса, албатта қабул бслади, дейишган.

لاَ يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَآ إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ

"Аллоҳ ҳеч бир кимсага унинг имконистидан ортиқча нарсани юкламайди. Ҳар бир кишининг сзи қилган схши амали сзининг фойдасига, сзи қилган ёмон қилмиши сзининг зараригадир. А­й А аббимиз, биз агар унутсак ёки хато қилсак, бизни азобламагин. Бизга сзимиздан аввал стганларга юклаганинг каби машаққатни юкламагин. Бизнинг тоқатимиз етмайдиган амалларни зиммамизга ортмагин. Бизни авф кил, бизни мағфират ст, бизга раҳматингни насиб ст. Сен бизнинг Хожамизсан, бас, бизга кофир қавм устидан нусрат ато қил".

(Бақара сураси, 286-ост).

Бақара сурасининг охирги икки ости чуқур маънолар ва ксп фазилатларни сзига жамлаган остлардир. Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам сз умматларига уни доимо сқиб юришни тавсис стганлар.

Ҳадисларда ва тафсир китобларида Бақара сурасининг сснгги остларини сқиб юришга тарғиб қилувчи ривостлар келган. Биз имконистимиз чеклангани сабабли 285-ост ҳақида батафсил ссз юрита олмаймиз. Аммо сқувчиларга 285 ва 286-остларни қсшиб ёдлаш афзал сканини сслатамиз. Биз бугун срганаётган остдан аввалги ост (285) мана будир:

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَآ أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ

А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларки, "Кимки кечаси Бақара сурасининг охиридан икки ост сқиса, унга шу кифосдир". (Бухорий ривостлари). Яъни кимки чарчоқ ёки бошқа узрлар билан кечаси сқийдиган дуоларини сқий олмаса, унга мана шу остлар кифос қилади. Яна бир саҳиҳ ҳадисда бу остлар А асулуллоҳга Арш остидаги хазинадан берилгани, булар у кишидан аввал ҳам, кейин ҳам ҳеч кимга берилмаслиги ҳақида айтилган.

Маълумки, Бақара сурасида Аллоҳ мусулмонлар ҳаётига доир жуда ксп муҳим масалаларни баён стган. Унда Ислом динини ташкил стган асосий уч мавзу - ақоид, ибодат, муомалот масалалари кенг ёритилган. Мусулмон жамистининг жуда ксп қирралари очиб берилган. Суранинг охиридаги икки ост гсёки ана шу мавзуларга хотима ва хулосадек снграйди.

Аллоҳ бу сурада Ўз бандаларига қандай дуо қилишлари лозимлигини сргатади. Демак, улар шу дуоларни сқисалар, унга амал қилсалар, дуолари қабул, мақсадлари ҳосил бслади.

Биз Аллоҳнинг Ўзи таълим берган ост-дуо маънолари таржимасини Ибн Касир раҳимаҳуллоҳнинг тафсирларидан ссзма-ссз келтирамиз:

"Сснг Аллоҳ таоло бандаларини Ўзига дуо қилиш йслига бошлайди. У бу дуоларни ижобат айлашни Ўз зиммасига олган сди. У رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَآ إِن نَّسِينَآ деб дуо қилишни сргатди. Бу "А­й А аббимиз, агар биз бирор фарз амалини ссимиздан чиқариб тарк стсак ёки шунингдек билмасдан бирор ҳаром ишни қилиб қсйсак ё сса амал қилишда шаръий қоидасини билмасдан хато қилиб қсйсак, бизни азобга тортмагин", деганидир.

Муслимнинг "Саҳиҳ"ларида Абу Ҳурайрадан келган ҳадисда стдики, Абу Ҳурайра айтдилар: "Аллоҳ (бу дуога жавобан) хсп" деди. Ибн Аббосдан ривост қилинган ҳадисда сса Аллоҳ: "бажо қилдим" дегани айтилади.

Ибн Можа сз "Сунан"ларида, Ибн Ҳиббон сз "Саҳиҳ"ларида... Ибн Аббосдан ривост қилишади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Шубҳасиз, Аллоҳ менинг умматимнинг хато қилиш, унутиш ва мажбурланиш ҳолатларини кечиргандир".

رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَآ إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنا - "А­й А аббимиз, стган умматларнинг бсйинларига юклаганинг каби машаққатли амалларни - агар тоқатимиз етадиган бслса ҳам - бизга юкламагин. У амаллар сша қавмларнинг гарданларига боғланган "занжир"лар ва гуноҳлар каби сди. Сен Ўзингнинг раҳмат пайғамбаринг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳақ, енгил, бағри кенг шариат билан юбориб, у кулфатлардан бизни қутқардинг".

رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ - "А­й А аббимиз, бизни тоқатимиз етмайдиган буйруқлар, мусибатлар, балолар билан синамагин". وَاعْفُ عَنَّا - "Биз билан Сенинг сртамизда Ўзинг биладиган нуқсонларимиз ва қоқилишларимизни авф ст". وَاغْفِرْ لَنَا - "Биз билан Сенинг бандаларинг орасида бслган ишларимизни кечиргин. Уларга бизнинг айбларимиз ва хунук амалларимизни ксрсатма". وَارْحَمْنَآ - "Келгуси ишларимизда бизга раҳм қил, Ўзингнинг тавфиқингни ато ст, бизни сна бошқа гуноҳга гирифтор қилма". Донолар айтишганки, гуноҳкор одам учта нарсага муҳтождир: 1. Аллоҳ унинг Ўзи билан у орасидаги ишларини авф стишига; 2. Унинг айбини бандаларидан сширишига ва одамлар орасида шарманда қилмаслигига; 3. Яна шунга схшаган бошқа ишларга гирифтор стмаслигига;

أَنتَ مَوْلَـنَا - "Сен бизнинг А­гамиз ва Ардамчимизсан. Сенинг Ўзингга таваккул қилдик. Ардам ссраладиган Зот Сендирсан. Сусниладиган Зот Ўзингдирсан. Яхшиликка сришиш ва ёмонликдан қутулиш фақат Сенинг мададинг иладир". فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَـفِرِينَ - "Бас, бизларга Сенинг динингни рад стган, ваҳдонистинг ва Лайғамбаринг слчилигини инкор қилган, Сендан бошқага ибодат қилган, Сенга бандаларингдан кимларнидир шерик қилган кофир қавмлар устидан нусрат ато қил..."

Муслимнинг Ибн Аббосдан ривост қилган ҳадисларида келадики, Аллоҳ бу дуоларни қабул қилдим деган. Ибн Жарир айтадилар: Мусанно менга ривост қилишича, ...Муоз разисллоҳу анҳу бу сурани сқиб бслиб, فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَـفِرِينَ дейилган жойда "омийн" деб айтардилар".

Хато қилиш, ссдан чиқариш одамзот табиатига хос нарсадир. Хато, унутиш, мажбурланиш кечириладиган узрлар бслиб, бу Ислом шариатининг инсонлар тоқатига мос равишда юборилганини, унинг енгил дин сканини ксрсатади.

Аллоҳ биздан олдин стган қавмларга Ўзининг ҳикмати билан уларнинг хулқ-атворларига сраша шариат жорий қилган сди. "Бану Исроил тавба срнида сзларини слдиришга, закот сифатида молнинг тсртдан бирини беришга, кийимга нажосат тегса, сша ерни кесиб ташлашга буюрилар сдилар". (Жалолайн). Бироқ бутун оламга раҳмат пайғамбари бслиб келган Муҳаммад алайҳиссалом олиб келган шариатни Аллоҳ енгиллаштириб берди. Бу динда инсонларнинг хато қилиш, унутиш, мажбурлик ҳолатлари кечирилади.

Ҳаракат, амал бор скан, хато ҳам бслади. Чунки Аллоҳ инсонни хато қиладиган қилиб сратган. Бироқ асосий масала бунда смас. Балки, хатога ким қандай ёндошади, ким қандай баҳо беради? Ундан қандай хулоса чиқарилади? Масала шу ерда. Маълумки, Ислом тарихи давомида инсоннинг хатосига нисбатан муомала қилишда баъзилар бепарволик йслини тутган. Кимлардир шафқатсизлик, муросасизлик томон стиб кетган. Ҳар икки тоифа ҳам адашган. Тсғри йсл сса срта йсл бслиб, у аҳли сунна вал-жамоат йсли, инсоф йслидир. Бунга аллома Саъдийнинг мазкур остга берган шарҳлари ҳам далил бслади: "Мана шу остдан осонлаштириш қоидаси олинади. Бу дин ишларининг ҳаммасида машаққатни бартараф стишдир. Яна бундан ибодатларда ва Аллоҳ таолонинг ҳуқуқларини адо стишда содир бслган унутишни ва йсл қсйилган хатони афв стиш қоидаси ҳам олинади. Бу қоидага одамларнинг ҳуқуқлари ҳам киради. Бу ерда афв гуноҳ ёзилмаслик ва қораланмаслик маъносидадир. Аммо хоҳ хато қилиб, хоҳ ссдан чиқариб мол-мулк ва жонга ноҳақ етказилган зарарлар учун товон тслаш вожибдир".