Атрофдагиларга баҳо беришда шошқалоқлик қилиш, ксзига шубҳали ксринган ҳар бир нарсани шошиб рад стиш, бидъат, залолат, куфр, ширк ссзларини масъулистсизлик билан ишлатишнинг хато сканини стмишда ҳам, ҳозирда ҳам жуда ксп уламолар таъкидлашган. Олимлар бу борадаги насиҳатларининг асоси қилиб юқоридаги остни келтиришади. "Баъзи одамлар шу даражага бориб етганки, сзидан бошқани адашганга чиқаради, кофирга чиқаради, ҳолбуки, агар сша мусулмон биродари дин ишларидан бирор нарсада адашган бслса ҳам тсғри йслда кетаётган, Китоб ва Суннатга мувофиқ иш қилаётган бслиши мумкин. Ҳар бир адашган одам кофир ёки фосиқ бславермайди. Балки Аллоҳ бу умматдан содир бсладиган хато ва унутишни аллақачон кечириб қсйган. Аллоҳ Ўз китобида А асул ва мсминларнинг дуолари сифатида: رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا - деган жумлани зикр қилган ва "Саҳиҳ"да келганки, Аллоҳ (тилагингизни) "бажо қилдим" деб айтган. (Ибн Таймис, "Фатволар тсплами").

Маълумки, хато билан залолатнинг фарқи бор. Шунингдек гуноҳ ҳам алоҳида нарса. Аммо баъзи илми кам инсонлар буларнинг орасини ажрата олмайдилар. Баъзи тсғри ишни хато дейдилар. Хатони сса залолат деб тушунадилар. Ҳукмларни шошиб бир-бирига аралаштириб юборадилар. Аслида бирор ихтилофли масала ҳақида ҳукм чиқариш таниқли уламоларнинг ҳақларидир. Агар бирор шахс ёки иш устидан ҳукм чиқариш зарурати туғилса, то уламоларнинг очиқ-ойдин ссзлари айтилмагунча сз билганича ссзлаш нотсғридир. Мусулмонлар Аллоҳнинг остидан келиб чиқадиган мана шу ажойиб ва қатъий қоидага риос қилган тақдирларидагина уларга нусрат келади. Бир-бирини адашганга чиқарадиган қавмга ҳеч қачон нусрат келмаслиги аёндир.

Аллоҳ таоло барчамизнинг хато-гуноҳларимизни кечиришини, Ўзи рози бсладиган ҳақ йслдан адашмай боришимизни, бир-биримизнинг камчилик-нуқсонларимизни ксрганда оғир-босиқ бслишимизни насиб стсин.

يأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنْتُمْ مُّسْلِمُونَ * وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ منَ النَّارِ فَأَنقَذَكُمْ منْهَا كَذلِكَ يُبَينُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

"А­й иймон келтирган инсонлар, Аллоҳдан чинакам тақво билан қсрқингиз ва фақат мусулмон бслган ҳолларингизда вафот топингиз. Барчангиз Аллоҳнинг "арқони"га маҳкам ёпишингиз, бслиниб кетмангиз. Аллоҳнинг сизларга ато қилган неъматини ёдга олингиз. А­сланг, бир-бирингизга душман сдингиз, У сизларнинг қалбларингиз орасини бирлаштирди, шундан Унинг неъмати шарофати ила биродарларга айландингиз. Сизлар олов жари ёқасида сдингиз, бас У сизларни ундан қутқарди. Аллоҳ Ўз остларини сизларга мана шундай баён қилиб беради, шосдки ҳидост топсангизлар".

(Оли Имрон сураси, 102, 103-остлар).

Ҳамма схши ишларнинг боши Аллоҳдан қсрқишдан бошланади. Аллоҳдан қсрққан инсонлар умрларининг охиригача Унинг динига итоатда бсладилар.

Биз остлар тафсирини "уммаҳотил-кутуб" (она китоблар) асосида беришга ҳаракат қиласпмиз. Табарий раҳимаҳуллох ёзадилар: "Мақтови улуғ бслган Зот айтадики, "А­й Аллоҳ ва Унинг расулини тасдиқ қилган инсонлар! Аллоҳдан чинакам тақво билан қсрқинглар ва Унинг тоатида бслиш, маъсистидан четлашиш билан Унинг чегараларига риос қилинглар. Бу дегани Унга итоат қилиш - исён қилмаслик, шукр қилиш - ношукур бслмаслик, зикр қилиш - ссдан чиқармасликдир. А­й Аллоҳ ва Унинг расулига иймон келтирганлар, А аббингизга тоат билан таслим бслган ҳолингизда, Унинг сгона Илоҳлигини ибодат ила исбот қилган ҳолингизда вафот бслингиз".

Табарий бу остнинг сна бошқа маъноларни ҳам келтирадилар: "Ибн Аббос дедилар: "Аллоҳдан чинакам тақво билан қсрқинглар" дегани Аллоҳ йслида чинакам жиҳод қилишга ва Аллоҳ йслида маломатчиларнинг маломатидан таъсирланмасликка, Аллоҳ йслида ҳаттоки сзларининг, ота-оналарининг ва фарзандларининг зарарига бслса ҳам адолат билан қоим туришга бслган даъватдир".

Қуртубий ёзадилар: "Муфассирлар зикр қилдиларки, бу ост нозил бслган пайтда мусулмонлар: "А­й А асулуллоҳ, бунга кимнинг кучи етади?" - дейишди. Бу буйруқ уларга оғир келди. Шунда Аллоҳ азза ва жалла: "Тоқатингиз етганича Аллоҳдан қсрқинглар" деган остни (Тағобун сураси, 16-ост.) нозил қилди ва бу ост Бақара остини насх қилди (амалдан қолдирди - тарж) ... Бошқалар сса Тағобун ости Бақара остини баён қилиб келди, дейишди. Бунда маъно "Аллоҳдан тоқатингиз етганича чинакам тақво билан қсрқинглар" дегани бслади. Мана шу ссз тсғрироқдир".

Шундан сснг Қуртубий Ибн Аббоснинг бу ост насх қилинмагани ҳақидаги ссзларини келтирганлар. "Фақат мусулмон бслган ҳолларингизда вафот топинглар" - деган жумлани Ибн Касир бундай тафсир қиладилар: "Яъни соғ-саломатлик пайтингизда Ислом қоидаларига риос қилиб боринглар, шунда мана шу ҳолатда вафот топишингиз мумкин бслади. Чунки Карийм зотнинг Ўз карами билан жорий қилган одати шуки, ким қайси нарса билан ҳаёт кечирса, сша нарса устида вафот бслади. Ким қайси нарса устида вафот топса, сша ҳолатда тирилтирилади".

Аллоҳдан қсрққан инсонларнинг сна бир сифатлари: улар Қуръон атрофида жам бсладилар, жамоатдан ажрамайдилар, бслиниб кетмайдилар.

Табарий ёзадилар: "Барчангиз Аллоҳнинг "арқони"га маҳкам ёпишингиз..." Бу билан мақтови улуғ Зот ирода қиладики, "ҳаммангиз Аллоҳ берган сабабларга маҳкам ёпишингиз". Бу дегани Аллоҳнинг сизларга буюрган динини, Ўз китобида сизларга юборган тотув сшаш, Аллоҳ амрига таслим бслиш, ҳақ калима устида бирлашиш каби амрларини маҳкам ушлангиз. ... Абдуллоҳ ибн Масъуд "Аллоҳнинг арқони" жамоатдир, дедилар. Бошқалар бу калима билан Қуръон ва унда буюрилган буйруқлар назарда тутилган дейишди".

Аллоҳнинг арқони Унинг китобидир деган ссз Қатода, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Суддий ва бошқалардан ривост қилинган. Бироқ Қуртубийнинг мана бу ссзлари бу айтилган ссзларнинг ҳаммасини чиройли йссинда жамлайди: "Бу маъноларнинг ҳаммаси ҳам бир-бирига сқин ва қсшилиб кетади. Чунки Аллоҳ таоло иноқликка буюрган, бслинишдан қайтарган. Бслиниш ҳалокатдир, жамоат сса нажотдир. Аллоҳ раҳматига олсин Ибн Муборак айтганларки, "Шубҳасиз, жамоат Аллоҳнинг арқонидир. Бас унинг мустаҳкам тутқичидан маҳкам ушлангиз".

Яна Табарий тафсирларида сқиймиз: "..бслиниб кетмангиз". Қатода айтадилар: Аллоҳ азза ва жалла сизларнинг бслиниб кетишингизни ёмон ксрди ва бунинг олдини олиб, сизларни шу ишдан огоҳлантирди ва қайтарди. У Сизларнинг қулоқ солиш, бсйсуниш, иноқ бслиш, бирлашишингиздан рози бслди. Бас, Аллоҳ сизлар учун рози бслган нарсага сизлар ҳам кучингиз етса, сзларингизнинг фойдангиз учун рози бслинглар. Яхшиликка сришиш учун имконист, ёмонликдан сақланиш учун қувват фақат Аллохнинг мадади билангина насиб бслади.

Абдуллоҳ ибн Масъуддан ривост қилинади. У киши дедилар: "А­й одамлар, сизларга бсйсуниш ва жамоатда бслиш вожибдир. Чунки бу иккиси Аллоҳнинг мустаҳкам арқонидир. Жамоат ичида ва итоат қилишда ёмон ксрадиган нарсангиз бслиниб олиш билан топадиган схши нарсангиздан ксра афзалроқдир".

"Аллоҳнинг сизларга ато қилган неъматини ёдга олингиз". Қатода дейдилар: сизлар бир-бирингизни сссётган, кучлигингиз кучсизингизни "есётган" сдингиз, Аллоҳ Исломни олиб келди, бир-бирингизни биродарларга айлантирди. Ўрталарингизни келиштирди. Ундан бошқа илоҳ бслмаган Аллоҳга қасамки, шубҳасиз иноқлик раҳматдир, бслиниш азобдир!"

Табарий бу остнинг тафсирида давом стиб ҳикос қиладиларки, Аллоҳ ансорларга инъом қилган неъмат улардаги исломий тотувлик ва бирлик сди. Уларнинг ораларида бслган адоват сса Авс ва Хазраж қабилалари сртасида жоҳилист даврида бслган урушлар сди. Улар аслида бир ота ва бир онанинг фарзандлари бслиб, бир туғишган ака-укадан тарқалган сдилар. Қадим замонда уларнинг срталарида бир воқеа сабаб уруш чиқади ва у 120 йил давом стади. Қачонки Аллоҳ таоло Ислом неъматини ато қилгандан кейингина уруш олови счади. Муҳаммад алайҳиссалом шарофатлари билан уларнинг срталари ислоҳ бслади ва бир-бирлари билан дсст-биродарларга айланадилар.

Ибн Касирнинг ёзишларича, бу ост дарҳақиқат Авс ва Хазраж ҳақида нозил бслган: "Бунинг сабаби шуки, сҳудийлардан бир киши Авс ва Хазраж қабиласидан бир гуруҳ кишилар олдидан стиб қолади. Буларнинг бирдам ва иноқликларини ксриб, хафа бслиб кетади. Кейин сзига қарашли бир одамни бу гуруҳнинг олдига юборади. У одамга буларнинг ичига кириб стиришни ва Буос кунида уларнинг срталарида бслган урушни сслатиб, сша пайтда бслган ҳодисалар ҳақида гапиришни буюради. У худди шундай қилади. Тсхтамасдан гапираверганидан стирганлар бунинг таъсирига бериладилар, ҳамистлари қсзғалади. Бир-бирларига ғазаб қила бошлайдилар. Ўзаро ҳамла қилишга стадилар. Ўз шиорларини айтиб, қуролли тсқнашув учун бир-бирларини Харрага чиқишга чорлайдилар. Бу хабар Аабий соллаллоҳу алайҳи ва салламга етди. У киши қавмнинг олдига келиб, уларни тинчлантиришга ҳаракат қила бошладилар. "Мен сизларнинг ораларингизда бсла туриб жоҳилист даъвоси билан чиқаспсизларми?!" - дедилар. Кейин шу остни тиловат қилдилар. Шунда ансорлар сзларидан содир бслган ишга афсус қилдилар. Бир-бирлари билан срашдилар, сзаро қучоқлашиб, қуролларини ташладилар. Аллоҳ улардан рози бслсин".

Ҳар бир замоннинг сз олимлари бслади. Улар Қуръони каримни сз даврларидаги одамлар учун осонроқ тушуниладиган тарзда тафсир қилиб, шарҳлаб берадилар. Акс ҳолда одамлар: "бу биздан олдин стган одамлар учун ёзилган, ҳозир бошқа замон-ку" дейишлари мумкин.

Биз Оли Имрон сурасининг иккита остига бағишланган шарҳни қадимги тафсир китобларидан иқтибос қилиб келтирдик. Ўзимизнинг раъйимиз, фикримиз ғолиб бслмасин учун, бизнинг ёзаётганларимиз асосан мазкур тафсирларда берилган маъноларнинг ссзма-ссз таржимасидан иборат бсласпти. Бу тафсирлар неча юзлаб йиллар стса-да, сз қадрини, аҳамистини асло йсқотмайди. Ундаги насиҳатлар ҳозирги давр мусулмонлари учун ҳам бирдек тааллуқлидир. А­ътиборли нуқта шундаки, у тафсирларда биз срганаётган остларнинг нозил бслиш сабаблари ҳам зикр стилган. Бу услуб остлар маъносини чуқур ва илмий асосда срганиш, тсғри ва мукаммал тушунча ҳосил қилиш учун ниҳостда муҳимдир. Аммо бу нарса остлар маъносини маълум бир давр, гуруҳ ёки воқеага чеклаб, хослаб қсйиш учун асос бслмайди. Қуръон барча замонлар ва ҳамма маконлар учундир. Мана шу маънони таъкидлаш учун бу остларга ҳозирги замон муфассирларидан аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳнинг берган шарҳларини келтириб стамиз:

"Бу остларда Аллоҳ мсмин бандаларини Ўзининг буюк неъмати шукронасини бажо қилишга ундаган. Бу шукрона Аллоҳдан ҳақиқий тақво билан қсрқиш, Унинг тоатида бслиш, маъсистларини тарк стиш, бу амалларни Унга мухлис бслган ҳолда адо стиш, динни барпо қилиш, бандаларга туширган ва Ўзи билан улар орасида сабаб қилган "арқон", съни Унинг дини ва китобини маҳкам ушлаш, шу нарса устида жамланиш, шу ҳолатда то слим келгунча давом стиш билан бслади. Яна Аллоҳ бандаларга бу неъмат келмасидан аввал қандай ҳолатда бслганларини сслатди. Улар тарқоқ ва бир-бирларига душман сдилар. Аллоҳ уларни бу дин билан жам қилди. Қалбларини бирлаштирди ва сзларини биродарларга айлантирди. Улар олов жари ёқасида сдилар, Аллоҳ уларни бахтсизликдан қутқарди. Саодат йслига бошлади ва мана шу ҳолатни мукаммал қилишга буюрди: "Аллоҳ Ўз остларини сизларга мана шундай баён қилиб беради, шосдки" Унга шукр қилиш, Унинг "арқони"ни маҳкам ушлаш йслига юрсангизлар".

Ксриб турганингиздек, бу ерда остларнинг нозил бслиш сабаблари келтирилмаган. Демак, бу остларнинг талаблари бугун бевосита бизга қаратилганига шубҳа қилиш мумкин смас. Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг нистлари ҳам стиб кетган аждодлар учун смас, бугунги ва келажак авлодлар учун насиҳат қилиш, тсғри йслни ксрсатишдир. Аллоҳ уларнинг барчаларидан рози бслсин. Жойларини жаннатларда қилсин.

وَلْتَكُن مِّنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَـئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

"Сизларнинг ичларингизда бир жамоа бслсинки, ундаги кишилар схшиликка чақирадиган, ёмонликдан қайтарадиган бслсинлар. Ана сшалар, сшалар нажот топувчилардир. Очиқ-ойдин ҳужжатлар келгандан кейин бслиниб кетган, ихтилоф чиқарган кимсалар каби бслманглар. Уларга буюк азоб бор!"

(Оли Имрон сураси, 104, 105-остлар).

* * *

Аллоҳ мсминлар орасида амри маъруф-наҳйи мункар фарзини адо стадиган, схши ишларда бошқаларга срнак ксрсатадиган жамоа бслишини буюради. Аажот йсли шу сканини баён қилади.

Аллоҳ таоло ер юзига инсонларни тсғри йслга бошлаш учун Ўзи танлаган снг схши динни юборган скан, унинг ксрсатмаларини қандай қилиб амалга ошириш воситасини ҳам Ўзи сргатади. Бу восита уларнинг ораларида халққа насиҳат қилиб турадиган, даъват ишларини олиб борадиган одамлар бслишини тақозо қилади.

Ибн Касир ёзадилар: "Бу остдан мақсад шуки, гарчи бу иш умматнинг ҳар бир аъзоси учун сзининг ҳолига сраша вожиб бслса ҳам, уммат ичидан бир гуруҳ шу ишни бажаришни сз зиммасига олиши лозим. "Саҳиҳи Муслим"да келганки, Абу Ҳурайрадан ривост қилинади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Сизлардан қайси бирингиз бир ёмон ишни ксрса, уни қсли билан қайтарсин. Агар бунга кучи етмаса, тили билан қайтарсин. Агар бунга ҳам кучи етмаса, қалби билан қайтарсин. Бундай одам заиф иймонли кишидир".