Ҳақиқатда Аллоҳнинг остларини билишдек илмга сга бслган одам, Саъдий иборалари билан айтсак, "чиройли ахлоқлар ва солиҳ амаллар билан сифатланган кишига айланади... Олий даражаларга кстарилади. Юксак мақомларга сришади. Бу шахс бслса Аллоҳнинг китобини орқага улоқтирди, Китоб буюрадиган ахлоқни йиғиштирди, уларни худди кийимни ечгандек ечиб юборди. Улардан суғурилиб чикиб, мустаҳкам қалъани ташлаб, снг паст жарлик томонга қараб кетгандан кейин шайтон уни сгаллаб олди ва гуноҳ ишларга қаттиқ гиж-гижлаб юборди, оқибатда у адашганлардан бслиб қолди". "Агар биз хоҳлаганимизда уни сша остлар билан юксак даражага кстарган бслур сдик". Яъни, уни остлар билан амал қилишга муваффақ қилиб қсйган бслардик, бунинг сабаби билан дунё ва Охиратда мартабаси юқори бсларди, душманларидан омонлик топарди. "Лекин унинг сзи "ер"га интилди", съни тубан шаҳват-истаклар ва дунёвий мақсадларга интилиб, хорликка олиб борадиган ишларни қилди. "...ҳавосига сргашиб кетди". Хожасининг тоатини тарк стди... Унинг дунёга бслган ҳирсининг қаттиқлиги ва қалбининг шунга боғланиб қолганлигининг мисоли "итга схшайдики, ит ҳамла қилсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайди, сз ҳолига қсйсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайверади". Ит ҳамиша ҳансираган ҳолатда бслади. Бу одам ҳам ҳамиша қалби билан шу дунёга боғланган, ҳарис ҳолда бслади. Унинг муҳтожлигини бу дунёнинг бирор нарсаси қондира олмайди.

Бу остларда илмга амал қилишга тарғиб бор. Илм сзининг соҳиби учун Аллоҳдан берилган бир мартаба ва шайтондан ҳимосдир. Бу ерда сна илмга амал қилмасликдан қсрқитиш бор. Илмга амал қилмаслик снг аснчли тубанликка олиб кетишидан, шайтонни унга ҳоким қилиб қсйишидан огоҳлантириш бор. Ҳавога сргашиш ва шаҳват-орзуларга кснгил қсйиш хорликка сабаб бслади". (Саъдий).

"Қутайбий айтадилар: "Ҳамма жонзот ҳансирайди. Улар фақат чарчоқдан ёки ташналикдан ҳансирайди. Аммо ит чарчаган пайтда ҳам, роҳат пайтида ҳам, касаллик пайтида ҳам, соғлик пайтида ҳам, сувга қонган бслса ҳам, ташна бслса ҳам ҳансирайверади. Шунинг учун Аллоҳ уни Ўз остларини ёлғонга чиқарган кимсага мисол қилди. Ундай одам сен ваъз қилсанг ҳам адашади, уни сз ҳолига қсйсанг ҳам адашади. У итга схшайди... Ҳаким Термизий "Ааводирул-усул" китобида айтганлар: "У кимсани бошқа йиртқичлар орасидан итга схшатганининг сабаби шуки, итнинг қалби слик бслади. Унинг ҳансираши қалбининг слик сканидандир.

Бу мисол таъвил билан шуғулланувчи кспгина аҳли илм назарида Қуръон берилган ва унга амал қилмайдиган ҳар қандай одам ҳақидадир. Яна айтишадики, итнинг табиати шунақаки, у сзи қсрқмайдиган одамни ксрса биринчи бслиб ташланади. Кейин озгина арзимас нарса свазига ғазаби кетиб, тинчланиб қолади. Шу сабабли Аллоҳ динда пора қабул қилиб А аббисининг остларидан маҳрум бслган кимсани шунга мисол қилди..

Бу ост фикр юритган одам учун ҳеч ким сзининг илми ва амалига мағрур бслмаслиги кераклигига далолат қилади. Чунки у сзининг оқибати нима билан тугашини билмайди". (Қуртубий)

يأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ* وَاعْلَمُواْ أَنَّمَآ أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ*

"А­й иймон келтирган инсонлар, Аллоҳ ва А асулга хиёнат қилманглар, бир-бирларингизнинг омонатларингизга ҳам билиб туриб хиёнат қилманглар. Билингларки, мол-дунёларингиз ва фарзандларингиз (сизлар учун) имтиҳондир. Аллоҳ ҳузурида буюк мукофот бор".

(Анфол сураси, 27, 28-остлар)

* * *

А­нг катта омонат Аллоҳнинг дини, А асулуллоҳнинг Суннатларидир. Аллоҳ ва А асулнинг буйруқларини сширину ошкора ҳолатларда бир хилда сақлаш омонатдорлик бслади.

Бу остларда Аллоҳ таоло иймонли бандаларини мсминликка хилоф келадиган снг ёмон амал - хиёнатдан сақланишга буюрган. Сабаби - саҳобалар замонларида Мадинада мусулмонларнинг ораларида аралашиб сшаётган мунофиқ кимсалар мсминларнинг хабарлари ва сирларини билиб олиб, сснг мушрикларга етказиб турар сдилар. Баъзида айрим мусулмонлардан ҳам хатолик стиб, биродарларининг сирларини фош стиб қсйиш ҳолатлари содир бслар сди. "Суддий айтадилар: баъзи одамлар А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир нарсани сшитардилар-да, уни ошкор қилиб қссрдилар. Кейин бу гап мушрикларга етиб борар сди". (Табарий).

Муфассирлар ушбу остларнинг нозил бслиш сабаби сифатида бир неча воқеани зикр қиладилар. Жумладан, китобларда А асулуллоҳга берган аҳдларини бузган Қурайза қабиласи устида бслиб стган воқеа келтирилади.

"Зуҳрий ва Калбий айтадилар: Бу ост Авф бин Молик қабиласидан бслган Абу Лубоба Ҳорун бин Абдулмунзир ал-Ансорий ҳақида нозил бслган. Бунинг сабаби шу сдики, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қурайза сҳудийларини йигирма бир кеча қамал қилиб турдилар. Охирида улар А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сзларининг биродарлари Банунназийр билан келишгандек сулҳга келишишни ссрадилар. Яъни сзларининг биродарлари томонига - Шом ерларидан Азруот, Арийҳо деган жойларга кетишга келишмокчи бслдилар. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг бу ссзларини рад стдилар. Аммо Саъд ибн Муознинг ҳукмига рози бслишни уларга таклиф қилдилар. Бану Қурайза сса бунга кснмадилар ва: "Бизга Абу Лубоба ибн Абдулмунзирни юбор", дедилар. Чунки у бу қавмга холис киши бслиб, унинг мол-дунёси, боласи ва аёли уларнинг маҳалласида сди. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни юбордилар. Абу Лубоба буларнинг олдига келгандан сснг айтишди: "А­й Абу Лубоба, нима деб сйлайсан, Саъд ибн Муознинг ҳукмига рози бслайликми?" Шунда Абу Лубоба қсли билан бсйнига ишора қилди... Бундай қилманглар, деган маънони англатди.

Абу Лубоба айтади: "Аллоҳга қасамки, турган еримдан қимирламасимдан туриб, мен Аллоҳ ва Унинг А асулига хиёнат қилганимни сездим".

Кейин у бурилиб, жснаб кетди ва А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келмасдан масжидга кириб, унинг устунларидан бирига сзини боғлади. "Аллоҳга қасамки, бирор нарса емайман, бирор нарса ичмайман. А шундоқ сламан ё Аллоҳ менинг тавбамни қабул қилади", - деди. Бунинг хабари А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етгандан сснг айтдиларки, "Агар у менинг олдимга келганда унинг ҳақига дуо қилиб, истиғфор ссраган бслардим. Аммо қиладиган ишини қилибди, снди мен уни то Аллоҳ кечирмагунча бсшатмайман". У етти кун шундоқ турди, на овқат ейди ва на сув ичади. Охири ҳушидан кетиб йиқилди. Кейин Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди. Одамлар унга: "А­й Абу Лубоба, сенинг тавбанг қабул бслди", дейишди. У: "Йсқ, Аллоҳга қасамки, то А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сзлари келиб мени бсшатмагунларича, сзимни бсшатмайман", - деди. У Зот келдилар. Ўз қслллари билан арқонни ечдилар. Кейин Абу Лубоба: "А­й А асулуллоҳ, соллаллоҳу алайҳи васаллам, тавбам мукаммал бслиши учун қавмимнинг ичидаги, мен сша ерда гуноҳ қилган уйимни ташлаб чиқаман. Молимнинг ҳаммасидан воз кечаман", - деди. Аабий алайҳиссалом дедилар: "Учдан бир молингни садақа қилсанг кифос қилади, шуни садақа кил". Ана шунда: "Аллоҳ ва А асулга хиёнат қилманглар", - деган ост нозил бслди". (Бағавий, Табарий, Воҳидий, Ибн Ҳишом)

Бу остларнинг нозил бслишида сна бошқа воқеалар ҳам зикр қилинган. Баъзан бир остнинг нозил бслишига сабаб қилиб бир неча хил воқеа келтирилади. Баъзи кишилар бунинг қайси бирини олишимиз керак, деб қоладилар. Бироқ, биз масалани шундоқ тушунишимиз керакки, остлар тушишига сабаб бслган ҳодисалар амалиёт учун ёрдам ва мисол тариқасида сътибор қилинади. Аммо асосий масала ост лафзларининг маъносида ва уни алоҳида шахслар учун смас, балки омма учун юборилганлигидадир. Ибн Касир мана бундай дейдилар: "Тсғри қавл шуки, остнинг ҳукми омдир, агар у бирор-бир хос сабаб билан келган бслса ҳам, жумҳур уламолар алоҳида сабабни смас, балки лафз далолат қиладиган умумий маънони олинади, дейдилар". Демак, ост қайси воқеа сабабли нозил бслган бслишидан ёки остга боғлиқ воқеаларнинг сонидан қатъий назар, биз унга амал қилишимиз керак.

Хиёнат деганда нималар тушунилади? Уламолар бунга мана бундай жавоб беришади: "Хиёнат алдаш ва бирор нарсани сширишдир". (Қуртубий). "Хиёнат кичик ва катта гуноҳларни сз ичига олади. У гуноҳларнинг зарари инсоннинг фақат сзигами ёки бошқаларга ҳамми, бунинг фарқи йсқ". (Ибн Касир).

Бу остдаги "омонат" деган калимадан чиқадиган маънолар сса мана бундайдир: "...Омонат Аллоҳ бандаларига омонат қилиб топширган амаллар, съни фарзлардир. Урва ибн Зубайр дейдилар: "Аллоҳ сизлардан рози бсладиган амалларни ошкора ҳолатда қилиб ксрсатиб, ҳеч ким қолмаган пайтда унинг хилофини қилишга стманглар, чунки бундай қилиш омонатларингизнинг ҳалокатидир ва бу билан сзингизга сзингиз хиёнат қилган бсласиз". Абдурраҳмон ибн Зайд айтадилар: "Аллоҳ сизларни мунофиқлар қилганидек Аллоҳ ва А асулга хиёнат қилишдан қайтарди". (Ибн Касир).

Демак, омонатнинг маъноси кенг бслиб, у снг аввало Аллоҳнинг бандалар устига юклаган ибодатларидир. Инсонлар Аллоҳ ва А асулга итоат қилсалар, динларига ошкораю махфий ҳолатларида бир хилда риос қилсалар, омонатни сақлаган бсладилар. Кимки сзини омма мусулмонлар олдида бошқача тутиб, динсиз ёки дини суст кимсалар билан бирга бслганда бошқача тутадиган бслса, бу омонатга хилофдир.

Мусулмонларнинг ҳақлари, сирлари ва обрслари ҳам бир-бирларига омонатдир. Бу омонатни сақлаш динни сақлашнинг бир бслагидир. Зеро, бунга ҳам дин буюради.

Аллоҳ ва А асулнинг ксрсатмалари билан бир қаторда мусулмонлар учун бир-бирларининг устларидаги ҳақлари ва сирлари ҳам омонат саналади. Чунки буларни сақлаш ҳам Аллоҳ ва А асул буюрган диндандир. "Қатода айтдилар: Билингларки, Аллоҳнинг дини омонатдир. Бас, сизларнинг елкангизга қсйилган Аллоҳ азза ва жалланинг фарзлари ва "ҳад"ларидан иборат омонатни Унинг Ўзига адо стинглар. Кимнинг зиммасида бирор омонат бслса, уни қсйган одамга топширсин". (Бағавий).

Жобир ибни Абдуллоҳдан ривост қилинади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Агар инсон сз ссзини гапириб бслиб, ён-верига қараб қсйса, бас сша ссз омонатдир". (Абу Довуд ривостлари, Албоний, ҳасан).

Шундай скан, мусулмонларнинг ҳақларига, сирларига риос қилмаслик, уларнинг сзгадан сширган нарсаларини унга-бунга гапириб юриш, атайлабдан айбларини очиш уларнинг молларига, жонларига, обрсларига зарар етишига сабаб бслади. Бу ҳам хиёнатдир. Кимки бировнинг моли-жонига, сирларига, обрссига хиёнат қилса, у сзининг динига хиёнат қилган бслади.

Хоҳ Аллоҳники бслсин, хоҳ одамларники бслсин, омонатларни сақлай олмаслик сабабларидан бири сз манфаатини бошқаларникидан устун қсйишдан келиб чиқади.

"Абу Лубобанинг мол-дунёси ва бола-чақаси Бану Қурайза қабиласи сшайдиган маҳаллада сди. Шу нарса уларга ён босишига сабаб бслди. "Билингларки, мол-дунёларингиз ва фарзандларингиз (сизлар учун) имтиҳондир" - деган ост шунга ишора. "Аллоҳ ҳузурида сса буюк мукофот бор". Бас, Унинг ҳаққини сзингизнинг ҳаққингиздан устун билинг". (Қуртубий).