Савол: Ксрмайдиган киши ер сотиб олмоқчи бслди қандай билади?

Жавоб: Ерни сотиб олишда унга сифатлаш кифос, чунки унга ерни танитишда бундан бошқа йсл йсқ, агар унга таьрифланса ва олишга рози бслса, хоҳласа олишлик ундан соқит, съни рози бслгандан сснг олиш лозим.

Савол: Бир одам бировни мулкини беижозат сотди нима бслади?

Жавоб: Бу суратда хсжайин иҳтиёрликдир. Хоҳласа Байъни бузади хоҳласа юргизади. Ва изожат бериш хсжайинни ҳақи, агар сотилган нарса ва сотувчи, олувчи сз ҳолида турган бслса.

Савол: Бир одам Байъда икки тсн олди биттасини ксрган сди. Кейин иккинчисини ксрди, ҳар иккисини қайтариш мумкинми?

Жавоб: Ҳа жоиздир.

Савол: Бир нарсани ксрди бир муддатдан сснг сотиб олди ксришликка иҳтиёр бериладими?

Жавоб: Агар шу нарса у ксрган сифатда боқий турган бслса ксришга иҳтиёр берилмайди, агар сзгарган бслса иҳтиёрлик.

Савол: Сотиб олувчи слди, унга ксриб олиш иҳтиёри берилган сди, слгандан сснг иҳтиёри нима бслади?

Жавоб: Байъ томомига етди ксриш иҳтиёри бекор бслди, ксриш иҳтиёри меросхсрларга берилмайди.

АЙБЛИК ААА СААИ ИҲТИАА И

Савол: Бир одам бир нарсани сотиб олди, сснг бир айбини ксрди. Ўша айб сотувчини қслида сканида бор скан, шу нарсани қайтариб берса жоизми?

Жавоб: Агар олувчи уни Байъ вақтида ёки қслига олган пайтда билмаган бслса, сотувчи ҳам айтмаган бслса у иҳтиёрликдир хоҳласа сша пулга олади, хоҳласа қайтариб беради.

Савол: Сотувчи сша нарсани олиб айбга сраша пулдан қайтариб олса бслмайдими?

Жавоб: Ундай қилолмайди.

Савол: Шу масалаларда қайси айблар сътибор қилинади?

Жавоб: Савдогарлар назарида молни нарҳини пастлагалаган ҳар бир нарса айбдир.

Савол: Сотиб олувчи қайтариб беришга сабаб бсладиган баъзи айбларни баён қилиб беринг?

Жавоб: Қочқоқлик, тсшакка сийиб қсйишлик, сғирлик, балоғатга етмаган қулларда айбдир. Балоғатга етгандан сснг бу айб смас. Оғзидаги сассиқлик, қслтиқ сассиқлик чсрилар учун айбдир. Қуллар учун смас. Магар қулларда касаллик билан бслса айбдир. Зинокорлик ва ҳаромидан туғилиш чсриларда айб, қулларда змас.

Савол: Молни олган кишини олдида бир айб пайдо бслди, кейин сотган одамни қслида турган ҳар бир айб ксринди. Шу ҳолда нима қилинади?

Жавоб: Молни айбга сраша пулдан қайтаради, молни қайтариб бермайди. Магар сотувчи олган киши қслида пайдо бслган айб билан олишга рози бслса қайтариш мумкин.

Савол: Кийимликни олди, бичди, тикди ёки бссди ёки талқон сотиб олди ва ёғ билан аралаштирди. Кейин сотувчилик қслида турганда бир айби борлигини билди нима қилади?

Жавоб: Молни айбга сраша пулдан қайтаради, лекин сотувчи молни олмайди.

Савол: Аима дейсиз бир одам қулни сотиб олди ва озод қилди ёки қул вафот стди. Сснг сотувчини қслида сканида уни айби борлиги маълум бслди.

Жавоб: Айби миқдорича пулдан қайтаради. Лекин қулни қайтармайди. Чунки қайтаришга срин қолмайди.

Савол: Сотиб олувчи қулни слдириб қсйди, ё сотилган нарса таом скан еб қсйди, кейин билинди сотилган нарса сгасини қслида айбли скан пулдан қайтариладими?

Жавоб: Имбм Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳни назлларида ҳеч нарса қайтармайди, икки шогирдлари айтдилар айбига сраша пулдан қайтаради.

Савол: Қулни сотди, бир киши олди ва бошқага сотди, кейин бир айби билан сотувчига қайтарилди. У ҳам сотувчига қайтариши мумкинми?

Жавоб: Агар иккинчи сотувчи олса у биринчи олувчи сди қозининг ҳукми билан. У ҳам аввалги сотувчига қайтариши мумкин. Агар қозидан ташқари қабул қиланган бслса қайтариб олмайди.

Савол: Бир одам қул сотиб олди сотувчи айтди: ман буни ҳамма айбларидан ташқариман деб, кейин олувчи уни айбига огоҳ бслди, айбли молни қайтариш жоизми?

Жавоб: Олувчи молни қайтариб беришга ҳаққи йсқ, агарчи сотувчи айбларини ҳаммасини санаб айтганда ҳам (масалан: ёлғончи смас, бузуқ смас, дангаса смас

Танбеҳ: Маътоларни айбини беркитиш ва бирор нарса аралаштириш ҳаромдир.

Фосид, ботил ва макруҳ байълар

Савол: Саҳиҳ ва фосид Байъларни турларини баён қилиб беринг?

Жавоб: Байълар тсрт қисм бслади.

1. Саҳиҳ Байъ, у асли билан ва сифати билан шаърий Байъдир. У ҳукмни ифода қилади монеълардан ҳоли бслса.

2. Ботил Байъ. У мутлоқ шаръий бслмаган Байъдир. У ҳукмни ифода қилмайди, қандай бслмасин.

3. Фосид Байъ: У шаръий Байъдир аслида сифатида смас, у ҳукмни ифода стади.

Қачонки олгувчи қслига ушлаш билан. Гоҳо фуқаҳолар бепарволик билан фосид ва ботилни мутлоқ ишлатадилар.

Мавкуф Байъ: Чунончи бировни мулкини сотса, ҳукмини ифода стади, тсхтаб туриш билан, агар хсжайин ижозат берса Байъ дуруст, ижозат бермаса Байъ ботил.

БАЙАª БОТИЛАИ МИСОЛЛАА И ВА ҲУКМИ

Савол: Байъ ботилни суратини қисқа баён қилиб беринг?

Жавоб: Қачонки сотилаётган ёки берилаётган нарсани бири ёки ҳар иккиси ҳаром бслса ёки сгасиз бслса баёъ ботилдир.

Савол: Байъ ботилни баъзи мисолларини айтиб беринг?

Жавоб: йсқ нарса ва мол бслмаган нарсани Байъи ботилдир, ссйилганда чиққан қон, сзи слган нарсани гсшти, озод одам, тусни қорнидаги боласи, қастдан бисмиллоҳ айтмай ссйилган нарсани гсшти, сзи слган нарсани терисини ошламасдан олдин сотиш, бисмиллоҳ билан ссйилган нарсани ҳаром слганга қсшиб сотиш, инсонни жунларини сотиш, у улуғ бслгани учун тснғизни жунларини сотиш, у касофати бслгани учун, одамни аҳлатини тупроққа қориштирмай сотиш, сз мулкида бслмаган нарсани сотиш, магар салам йсли билан бслса, (саламни сқинда биласиз инша аллоҳу таъоло). Овланмаган балиқни сотиш, осмондаги қушни сотиш, елиндаги сутни сотиш, Садафни қорнидаги дурни сотиш қсйни устидаги жунни сотиш, ароқ ва тснғиз сотиш, Қулни озод кишига қсшиб сотиш, сйловдаги срилмаган хашакни сотиш барчаси Байъ ботилдир.

Савол: Хсжайин уммиваладни сотса ёки мукотабни сотса ҳукми нима?

Жавоб: Буларни ҳаммаси Байъи ботилдир.

Савол: Бир овчи тузоқ қсйди овлаш учун ва бошқа кишига айтди, шу сафар тузоққа қанча нарса тушса ҳаммаси сенга шунчага сотдим деб ҳукми нима?

Жавоб: Буларни ҳаммаси Байъи ботилдир. Чунки савдолашган вақтдаги нарса у пайтда уни мулки смас.

Савол: Қул ва мудаббарларни тсплади, ёки сз қули билан бошқасини қулини жамлаб бир вақтда сотди нима дейсиз?

Жавоб: Ўз мулки бслган қуллари ҳақида Байъ сз ҳиссасича нарҳ билан жоиз, мудаббарни ва сз мулки бслмагани ҳақида Байъ ботил.

Савол: Ботил Байъни ҳукми нима?

Жавоб: Унинг ҳукми Байъ баҳоланмайди у ҳисоб смас,олувчи қслида олган бслса, уни мулки ҳисобланмайди.

БАЙАªИ ФОСИДАИ МИСОЛЛАА И ВА ҲУКМИ

Савол: Байъи фосидни баъзи мисолларини айтиб беринг?

Жавоб: Байъ музобана фосиддир, у хурмо дарахти устидаги хсл хурмони дарахтдан узилган қуруқ хурмога слчаб сотиш, муломаса Байъи фосид, съни икки киши бир бирини тснини силаб ксриш билан олди сотдига ҳисоб қилади, сйламасдан ксриш баҳо қилиш йсқ. Бир-бирини тснини ушлаш олди сотди деган ссз, бу қоронғида қилинадиган одат Мунобаза Байъи, бу икки киши масалан тснни бир-бирига ташлайди, бир-бирини тснига қарамайди, ташлашлиги сотгани, у учаласи Байъ жоҳилист бслиб ҳар учаласи Байъи фосиддир. Илқоул Ҳажар Байъи: Бир неча тснни устига майда тошларни отиш, бунда ксриш иҳтиёри бслмайди, тснни устига тош тушгани Байъ срнига ҳисоб қилинган. Бу ҳам фосиддир, чсри ёки ҳайвонни сотиб боласини Байъдан ташқари қилганга схшаш ёки газламадан бир газни, ёки таомдан бир бслагини ксриб олиш ёки икки кийимдан бирини олиб қолишга схшаш Байъьлар фосиддир.

Савол: Шартлар билан Байъ бузиладими?

Жавоб: Бузилади боғланиш тақозо қилмайдиган. ҳалққа ёқмайдиган, сотувчи ёки олувчини бирига фойда бсладиган, одатда жорий бслмаган, шариатда ксрсатилмаган шартлар билан Байъ бузилади.

Савол: Байъни бузадиган баъзи шартларни айтиб беринг?

Жавоб: Қулни озод қилиш шарти билан сотса ёки мудаббар қилиш ёки мукотаб қилиш шарти билан сотса сотувчи Байъдан сснг бир ой ишлатишни шарт қилса, ёки чсрини сотиб, олгувчига чсрини бола туғдиришни шарт қилса , ҳовлини сотиб (Байъдан сснг сотувчи таъйин бир муддат фойдаланишни шарт қилса, ёки бир қудуқни сотиб бир ойгача сзим фойдаланаман деса, олгувчига пул қарз беришни шарт қилса, ё Байъдан сснг бирор нарса ҳадс қиласан деса бу шартлар Байъни бузади.

Савол: Аима дейсиз бир одам кийимлик сотиб олди, сотувчи бичади ва ксйлак тикиб беради, ёки камзул тикиб беради ёки ковуш сотиб олди, сотувчи унга нахол қоқиб беради ёки боғич срнатиб беради?

Жавоб: Бу суръатда Байъ фосиддир.

Савол: Икки киши олди сотди қилдилар, олгувчи одам пулни наврсзга беришга муддат қсйди ёки фалон жумъага, сотувчи қабул қилди, Аки иккиси муддатни насоролар рсзасига ёки схудийлар оғиз очишига таъйин қилдилар бу Байъни ҳукми нима?

Жавоб: Шу муддатларни иккаласи бслмаса Байъ фосиддир.