58-Масала
Ҳеч бир севги, ҳатто ишқуллоҳ, муҳаббатуллоҳ ҳам Аллоҳ таолонинг амрларини соқит қила олмаслиги ҳақида

Дин душманлари, ботил сътиқодли кишилар, А ифозийлар, қизил бошлик ва шуларга схшаган гумроҳ фирқалар «Кимнинг кснглида муҳаббатуллоҳ, съни Аллоҳнинг ишқи ҳосил бслса, бундай кишига намоз, рсза, тоату ибодатларини қилмаса ҳам зиёни йсқ, шунингдек, гуноҳлар ҳам унга зарар етказмайди. Чунки, Қуёш чиқса, юлдузлар ғойиб бслади», дейди. Улар бу срамас, беҳуда ссзлари билан мусулмонларни лақиллатмоқчи бслади. Ҳеч бир мусулмон бундай номақбул ссзга ишонмайди. Зеро, Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Аҳзоб сурасининг 21-остида:

لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا

«(А­й, имон келтирганлар) сизлар учун Аллоҳ ва охират кунидан умидвор бслган ҳамда Аллоҳни ксп ёд қилган кишилар учун Аллоҳнинг Лайғамбарида гсзал намуна бордир», деб марҳамат қилган.

Шунинг учун мусулмонлар ҳар қандай диний ишларида А асулуллоҳ (с.а.в.)дан намуна олишлари керак. Муҳаббатуллоҳда А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг олдига тушадиган инсон бслган смас, бслмайди ҳам. Аллоҳга қанча сқин, қанча ошиқ бслмасинлар, ибодатни ҳеч ҳам камайтирмадилар, аксинча, ибодатлари зиёда бслиб, кечаси намозни ксп сқиганларидан оёқлари қавариб кетар сди. Саҳобалар: «А­й, А асулуллоҳ (с.а.в.) Аллоҳ сизнинг стган ва келажакда қиладиган гуноҳларингизни кечирган бслса, нега бунча жонингизни қийнайсиз», деб ссрашганида: «Оё, шукр қилувчи бандалардан бслмайинми?», деганлар. Бизнинг йслимиз шу, А асулуллоҳдан намуна олиш, ундан бошқасига юрмаймиз. Ошиқликни, муҳаббатуллоҳни иддао қилган киши ушбу тсрт нарсани унутмаслиги керак:

1.   Ҳақ таолонинг ҳеч бир амрида нуқсонга йсл қсймаслик;
2.   Ҳақ таолонинг барча наҳийларидан-қайтарганларидан тийилиш;
3.   Ҳақ таолонинг ҳамма ҳукмларига рози бслиш;
4.   Ҳақ таолонинг жамиъ махлуқотига нисбатан раҳм-шафқатли бслиш.

Шу тсртта тамойилга амал қилмаган кимса, ошиқлик иддаосини қилса, у ёлғончидир.

Зеро, саҳобаи киромлар ҳам, жамиъ авлиёлар ҳам Аллоҳнинг амрларини мукаммал бажариб, наҳийларидан тийилиб, А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг суннатларига сргашиб, Аллоҳнинг ризосига сришганлар.

59-масала
Ҳар бир мсъмин сснгги нафасдаги ҳолидан қсрқмоғи кераклиги ҳақида

Аллоҳ таоло Анфол сурасининг 24-остида:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

«А­й мсъминлар, Аллоҳ ва Унинг пайғамбари сизларни абадий ҳаёт берадиган нарсага (съни, динга) даъват қилар скан, уни қабул қилинглар ва билингларки, шубҳасиз, Аллоҳ ҳар бир киши билан унинг қалби сртасини сгаллаб турур ва шубҳасиз, Унинг ҳузурига тспланурсизлар», деб марҳамат қилган.
 
Бу ости карима билан Аллоҳ мсъминларни абадий ҳаёт берадиган Ислом дини даъватларини ссзсиз қабул стиш, унга оғишмай амал қилишга, А асулининг суннатларидан ташқарига чиқмасликка чорламоқда. Шу билан бирга, ҳеч бир мсъмин, агар бой бслса, мол-дунёси билан мағрурланмасликка, мансабдор бслса, мансаби билан фахрланмасликка, қори бслса, қорилиги билан гердаймасликка, мулла бслса, илми билан мақтанмасликка, насаби олий бслса, насаби билан кеккаймасликка, аҳли тариқат бслса, аҳли тариқатман, деб сзини юқори олмасликка, агар аҳли Қуръон бслса, мен аҳли Қуръонман, меники тсғри, деб бошқаларни гумроҳ санамасликка ва шунга схшаш манманлигу гердайишлардан огоҳлантирмоқда. Зеро, Имом Аҳмад ҳазрат Анас (р.а)дан ривост қилган ҳадисда А асулуллоҳ (с.а.в.):

 اللهم مقلب القلوب ثبت قلوبنا على دينك و طاعتك

 «А Аллоҳим! Сен қалбларни сзгартириб турувчидирсан. Қалбларимизни сз динингга ва тоатингга собит (мустаҳкам) қилгин», дуосини ксп сқирдилар. Шунда биз саҳобалар «А А асулуллоҳ! Биз сизга ва сиз келтирган шариатингизга имон келтирдик. Бу дуони ксп қилишингизга қараганда бизларни диндан чиқиб кетади, деб қсрқасизми?», дедик.
А асулуллоҳ, «Ҳа, қалблар Аллоҳнинг икки панжаси орасида, хоҳласа адаштириб қссди, хоҳласа тсғри йслга мустаҳкам қилиб қссди», деганлар.

Модомики, шундай скан, ҳеч бир мсмин агарда унинг қадами жаннатга етай деган бслса ҳам, қилаётган амали солиҳлари билан мағрурланмасин, чунки охирги ҳоли қандай бслиши, хотимаси нима билан тугашини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайди. Шунинг учун доим хавфу ражода бслиш керакки, Аллоҳдан қсрққанларни Аллоҳнинг сзи севиб, унга нажот беришини Аозиот сурасининг 40-41-остларида хабар бериб:

وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى() فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى()

«Аммо, кимки Ларвардигорининг (ҳузурида) туриши ва (ҳисобот бериши)дан қсрққан ва нафсини ҳаволанишдан қайтарган бслса, бас, фақат жаннатгина (унга) жой бслур», деган.

Зумар сурасининг 53-остида сса:

قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

«(А­й, Муҳаммад) сз жонларига зулм қилган бандаларимга айтинг: «Аллоҳ раҳматидан ноумид бслманглар, Аллоҳ барча гуноҳларни мағфират қилур. Албатта, Унинг Ўзи мағфиратли ва раҳмлидир», деб Унинг раҳматидан умидвор бслишимизга буюрмоқда.

Лайғамбаримиз бу тсғрисида сз муборак ҳадислари билан тушунча бериб: «Аллоҳ таоло бир бандасида икки қсрқув ва икки амнистни жамъ қилмаган. Дунёда қсрққанлар охиратда амнистда бслурлар, ва билъакс, дунёда амнист ичида бслганлар сса охиратда қсрқув ичрадирлар», деганлар. Шундай скан, биз мсъминлар ғафлатда қолганларга схшаб, Аллоҳ таолонинг макридан смин-хотиржам бслмаслигимиз лозимдир ва Лайғамбаримиз юқорида таълим берган дуоларни канда қилмасдан доим сқиб юришимиз керак бслади. Зеро, ҳазрати имом Аъзам Абу Ҳанифа ҳам «Бандадан имоннинг олинмоғи аксар ҳолда хотимасидан қсрқмаслигидандир», деганлар.

Кимки хотимаси ёмон тугаб, имондан ажралиб қолишдан қсрқмаса, у аҳли суннатлардан смас. Мусулмонлар хотималари хайрли бслиб, имон билан кетишлари учун Аллоҳнинг амрига бсйсуниши билан биргаликда суннати санисга ихлосу муҳаббат билан қаттиқ ёпишишлари ҳамда бугунги ҳолларига ишониб қолмасдан сснгги хотимадан қсрқиб, Ҳақ таолога тазарру дуолар қилишлари мақсадга мувофиқдир. Кетар пайтимизда Аллоҳ барчамизнинг имонимизни саломат қилсин.

60-Масала
Ҳар бир мсъмин Аллоҳнинг раҳматидан умид узмаслиги ҳақида

Мсъминлар сснгги хотимадан қсрқишлари билан биргаликда Аллоҳнинг раҳматидан ҳам умидларини узмасинлар. Зеро, фақат кофирларгина Аллоҳнинг раҳматидан бенасибдирлар. Аллоҳ Қаҳҳор, Шадидул ъиқоб бслиши билан бирга Ғофур, А аҳийм, Каримлигини ҳам унутмаслик керак. Банда қанчалик гуноҳкор бслмасин, тавба-ю истиғфорлар айтса, Аллоҳ кечиради. Ғофир сурасининг 3-остида:

غَافِرِ الذَّنبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلَهَ إلا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ

«(У) гуноҳни мағфират, тавба-тазарруни қабул қилувчи, азоби қаттиқ ва сҳсон сгасидир. Ундан сзга илоҳ йсқ. Фақат Унинг Ўзига қайтилур», деб тавбаю тазарру қилувчиларнинг гуноҳларини авф стишлигини билдирмоқда.

Биттагина шу ост смас, бундан бошқа остларда ҳам шундай хушхабарлар бор. Жумладан, Оли Имрон сурасининг 135-остида:

وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُواْ أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن
يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَلَمْ يُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

«Улар бирор фаҳш иш қилиб қсйсалар ёки сзларига зулм қилиб қсйсалар, (дарҳол) Аллоҳни сслаб истиғфор айтадилар. Ваҳоланки, гуноҳларни фақат Аллоҳ мағфират стар. Яна била туриб, қилмишларида давом стмайдиган кишилардир»;

Аисо сурасининг 110-остида:

وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا

«Кимда-ким бирор ёмон иш қилса ёки сз жонига жабр қилса, сснгра Аллоҳдан кечирим ссраса, Аллоҳнинг (қанчалик) кечирувчан ва раҳмли сканини идрок стади»;

Аисо сурасининг 116-остида:

إِنَّ اللّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء وَمَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا

«Албатта, Аллоҳ Унга (бирор нарса) шерик қилинишини кечирмайди. Бундан сзга (гуноҳлар)ни (Ўзи) хоҳлаган кишилар учун кечиргай. Кимда-ким Аллоҳга ширк келтирса, демак, у (йслдан) жуда узоққа адашибди», деб марҳамат қилган.
 
Юқорида зикр қилинган остлар, айниқса, охирги ост, кечирилмайдиган гуноҳ фақат ширк ва куфрдан иборат бслиб, ундан бошқа гуноҳлар кечирилиши мумкин сканлигини аниқ қилиб айтмоқда. Демак, Аллоҳнинг сзи хоҳлаган бандамнинг гуноҳини кечишим мумкин, деб ваъда қилганидан кейин, мсъмин киши Аллоҳнинг раҳматидан, мағфиратидан умидвор бслиши лозим. Шунинг учун биз аҳли суннат вал жамоатнинг сътиқодимизга ксра, мусулмон одам каттами, кичикми гуноҳ қилса, кофир бслмайди, балки гуноҳкор бслади. Гуноҳни сса кечириш ёки кечирмаслик Аллоҳнинг ихтиёридадир.

Шу остларга асосланган ҳолда гуноҳкор мсъминни кофир деганларнинг сзлари кофир, дес оламиз. Шунингдек, қилган гуноҳларига тавба қилмаган мсъминлар ҳам абадий жаҳаннамда қолади, деса у ҳам кофирдир. Яна кимдир: «Имонли киши гуноҳ қилса унга қилган гуноҳи зарар бермайди», деса у тсғри йслдан тойган бидъатчидир.

Бундай нотсғри сътиқодни тсғри йслдан адашган, аҳли суннат вал жамоатга қарши бслган Хорижийлар ва Мсътазилийлар қилиши мумкин. Бундай сътиқоди бузуқларнинг йслидан юришдан Аллоҳ барча мсъминларни асрасин.

Аллоҳ таоло ҳақида билиш вожиб бслган нарсалар

Аллоҳ жалла жалалуҳунинг азалий, абадий, сармадий ва зоти билан қоим бслган сифатлари борки, уларни билиш ҳар бир мсъминга шартдир. Бу сифатлар на Аллоҳнинг сзидир, на Аллоҳдан бошқадир.

Сармадий-ибтидосиз қадим ва интиҳосиз доим. Аллоҳ таоло сифатларининг шарҳи:
1.   Танзиҳий сифатлар (салбий сифатлар ҳам дейилади).
2.   Субутий сифатлар (зоти сифатлар ҳам дейилади).
3.   Феълий сифатлар (изофий сифатлар ҳам дейилади. А аҳмат ва ғазаб сингари).
4.   Маънавий сифатлар (лозимий сифатлар ҳам дейилади).
5.   Аллоҳ жалла жалалуҳу ҳақида муқобили (зидди) мумкин бслмаган сифатлар. Масалан, вужуд (мавжудлик, борлик) сифатининг муқобили бслган адам (йсқлик) Аллоҳ учун мумкин смас, муҳолдир.
6.   Аллоҳнинг илмий сифатлари ҳам бор (Алийм каби).
7.   Аллоҳнинг иродий сифатлари ҳам бор (Вадуд каби).
8.   Аллоҳнинг каломий сифатлари ҳам бор (Хабир каби).
9.   Аллоҳнинг мураккаб сифатлари ҳам бор (Мурид каби), чунки Мурид махлуқотга ҳам изофа стилади. Шу сабабдан мураккаб дейилади.

Зикр қилинган бу сифатларнинг барчаси Зотий сифатлар ҳам деб аталади-Аллоҳнинг сифатлари ва исмлари бордир. Азалий ва абадийдир.

Аллоҳнинг сифатлари айнан Ўзи смас, шунингдек, Ўзидан бошқаси ҳам смас. Аллоҳнинг сифатлари Ўзидир, десак унда иккита илоҳ бслиб қолади.

Биттаси-сифати илоҳий, иккинчиси -зоти илоҳийки, бу Аллоҳ таоло ҳақида мумкин бслмаган нарсадир. Мавжудот икки қисмга бслинади. Биринчиси-Қадийм. Иккинчиси-Ҳодис.

Қадийм Аллоҳдир. Ҳодис сса махлуқот.
Қадийм-ҳар қандай нарсадан олдин пайдо бслган, деган маънода келади. Аллоҳ таоло ҳақидаги қадимийлик бошланиши-аввали ва охири бслмаган бир қадимийликдир. Буни инсон ақли идрок ста олмайди.

Аллоҳнинг танзиҳий сифатлари

Аллоҳ таоло бирдир, зотида, сифатларида, исмларида, феълларида ва мулкида шериги йсқ. Аллоҳ жалла жалалуҳу жисм смас ва жавҳар смас.
Шарҳ. «Аллоҳ жисмдир», дейишнинг қандай бир сақланиладиган, қсрқиладиган жиҳати бор? Маълумки, жисм турли нарсалардан вужудга келган нарсадир. Аҳвол шундай бслгач, Аллоҳга Унинг борлиғида бслиниш иснод стилган бслади. У тақдирда:

وَإِلَـهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ

«Илоҳингиз сгона илоҳдир. Ундан сзга илоҳ йсқдир. У меҳрибон ва раҳмлидир», дейилган Бақара сурасининг 163-ости инкор стилган бслади, бу сса куфрдир. А асулуллоҳ (с.а.в.): «Меърожда Аллоҳ таолони «А­нг гсзал суратда ксрдим», деганлар. Бу сса «Ажойиб бир ҳолатда ксрдим», деганларидир. А асулуллоҳнинг бу ссзларидан ҳам «Аллоҳнинг жисми бор» деган гап англашилмайди.

Шарҳ. Ҳеч бир башарга насиб стмаган снг улуғ неъмат - Аллоҳ таолонинг олий даргоҳига чиқиш ва Аллоҳ таолони ксриш неъмати «Ҳотамул анбиё» бслган Лайғамбаримиз (с.а.в.)га ражаб ойининг 27-кечасида насиб стди.

Лайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в. умматларига «Аллоҳ дийдорини слгандан кейин ксрасизлар», - деб башорат берганлар.
Бу ҳадис бутун инсонистга тегишли бслса ҳам аксар уламоларимиз Лайғамбаримиз (с.а.в.) Меърож кечасида Аллоҳ дийдорини ҳадсиз ва кайфистсиз ҳолда ксрганликлари ҳақида иттифоқ қилганлар. Баъзилар А асулуллоҳ (с.а.в.) Аллоҳни қалб ксзи билан ксрган дейишса, айрим тоифа олимлар сса ҳам қалб ксзи билан, ҳам ксз билан ксрганликларини ёзишган, съни, бутун вужудлари ксзга айланган сди.

Оиша р.а. онамиздан ривост қилинадики, «Ҳар кишики, он ҳазрат алайҳис салоту вассалам Ларвардигорини бош ксзи билан ксрган деб айтса, шак-шубҳасиз у кимса улкан ёлғонни тсқибдур (тсқиб чиқарди). А асулуллоҳ (с.а.в.) Аллоҳни ксз билан ксрмадилар, балки муборак баданларини соч фарқидан то қадамларигача ҳар зарраси ксз бслган сди. Ҳамма аъзолари билан ксрдилар (Шайх Акбарободийнинг «Ааводирул меърож туркий» китоби, «Азис» нашриёти, Тошкент-1329 ҳижрий-қамарий, 289-292 бетлар).

Алишер Аавоий «Лисон ут-тайр»да А асули акрамнинг «Маҳбуби ҳақиқий васлиға» етганлигини қуйидаги байтлар орқали таърифлаган:

Ҳам ксриб жонон жамолин ксз била,
Васлидан ҳам баҳра топиб ссз била,
Айлабон идрок тсқсон минг калом,
Лек асносида юз минг сҳтиром.
Оси(й) умматнинг гуноҳин истабон,
Барча аҳволин табоҳин истабон.
Ҳар не истаб Ҳаййи Мутлақдин топиб,
Ҳақ тилаб, Ҳақдан тилаб, Ҳақдан топиб.

(Алишер Аавоий, «Лисон ут-тайр», Тошкент, 1991, 26-бет)
Алишер Аавоий мазкур мисраларни қуйидаги ҳадисга асосланиб ёзганлар. Имом Муслим ибн Аббос (р.а)дан ривост қилади:

قال ابن عباس رأى محمد صلى الله عليه و سلم ربه بفؤاده مرتين رواه مسلم

Ибн Аббос (р.а) айтдилар: «Муҳаммад (с.а.в) А оббисини қалби билан икки марта ксрдилар».

Имом Термизий Шаъбий (р.а)дан ривост қилади.

قال لقي ابن عباس رضى الله عنه كعبا بعرفة فسأله عن شىءٍ فكبره حتى جاوبته الجبال فقال ابن عباس: إنا بنوهاشم فقال كعب: إن الله قسم رؤيته و كلامه بين محمد و موسى فكلم موسى مرتين و راه محمد مرتين.

«Ибн Аббос (р.а) Арофатда Каъбул аҳборга йслиқиб, ундан бир нарса тсғрисида ссради. Каъбул аҳбор таажжубланиб такбир айтди. Тоғлар ҳам унинг такбирига садо билан жавоб беришди. Шунда ибн Аббос, биз Бани Ҳошим қабиласиданмиз, Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳни ксрган ёки ксрмаганликларини билишга ҳақлимиз деди. Каъбул аҳбор: «Аллоҳ таоло Ўзини ксришлик ва каломини сшитишни Муҳаммад алайҳи салом билан Муса алайҳи салом ораларида тақсимлади. Мусо алайҳи саломга икки марта каломини сшиттирди ва Муҳаммад алайҳи салом сса, уни икки марта ксрдилар», деди. (Ибн Касир тафсири, III жилд, Аажм сураси.)

Аллоҳ жалла жалалуҳу «жавҳар ҳам смас», съни коинотга қарасак, уни жавҳар сканини ксрамиз (жавҳар-парчаланишни қабул стмайдиган бир парчадир, бошқа жисмлар у жавҳардан вужудга келади) ва ёки коинот ароз (ароз аслида сз-сзича бор бслмай, фақат бошқа нарса билан бирикканда бор бсладиган нарса) ранг, таъм, ҳид, товуш ва бошқа шу каби нарсалардир. Аллоҳ таоло бу иккисидан ҳам, съни жавҳару аъроздан ҳам муназзаҳдир. Аллоҳ таоло булардан муназзаҳ сканига биноан жисм смас, жасад смас, жавҳар смас, сурат смас, жузъ смас, мураккаб смас ва араз ҳам смас. Аллоҳ ҳеч ҳам биз билган нарсаларга схшамас.

Аллоҳ шакл, ҳудуд, слчов, саноқ ва бслинишни қабул стмайди. Ҳар қандай бир маконни ишғол стмаганидек, мураккаб ҳам смас (съни, нарсалардан таркиб топган смас) ва охири бслган бир борлиқ ҳам смас. Ўлчовда ва тақсимда бошқа борлиқларга схшамас. Аллоҳ ҳар қандай бир нарсага ҳулул стмаганидек, Аллоҳга ҳам бирор нарса ҳулул стмайди.

Шарҳ. Ҳулул-бирор нарсанинг ичига кириб срнашмоқ.

Араз ҳам смас ва аразлардан ҳолидир.

Шарҳ. Араз-бирор нарсанинг аслида бор бслмай, кейин пайдо бслган вақтинча сифати ёки бинафсиҳа (сз-сзича) қоим бслмасдан, қоим бслишлиги бошқа нарсага муҳтож бслган нарса.

Аа Ўзи мавжудотга схшайди, на мавжудот Унга схшайди. Унга схшаган нарса йсқ. У ҳам бошқа нарсага схшамайди.
Шарҳ. Аллоҳ таоло камол сифатлари билан сифатлангандир. Ауқсон ва заволдан муназзаҳдир. Сифатлари Ўз зоти билан қоимдир. Ҳеч бир жиҳати билан сратган нарсаларининг сифатларига схшамайди. Йсқ бслмоқ ва бор бслмоқ каби аразлардан муназзаҳдир. Зоти ва исмлари каби сифатлари ҳам азалийдир, аввали йсқ, охири йсқ абадийдир.

Ўлчовга сиғмайди. Аа ҳар қандай кайфист, жинсист, ҳол, аҳвол, кулмоқ, қайғурмоқ, табассум, хурсандлик, кадар, севинч, ҳузн маҳзунлик, изтироб чекмоқ ва аччиқланмоқ сингари нарсалар билан сифатланмайди.

Шарҳ. Алам, нашъа (ҳузур-ҳаловат) ва лаззат ҳис қилиш мураккаб (нарсалардан таркиб топган) жисмнинг сифатидир. Жисм сса нуқсонли бслиш ва зиёда бслишликни қабул қилади. Аллоҳ сса бундан муназзаҳдир.

Келмоқ, кетмоқ, олдинга ёки орқага бормоқ каби сифатлар махлуқотга оиддир. Аллоҳ таоло ҳақида жоиз смас.

Иброҳим (а.с.) осмонда бир юлдузнинг бир жойдан бошқа бир жойга ксчганини ксргач, «Бу менинг раббим бсла олмайди» дедилар. Анъом сурасининг 76-остида шу воқеа келтирилган.

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَـذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ

«Тун зулмати уни қоплаганда, юлдузни ксриб: «Мана шу А аббим», деди. У ботиб кетганда сса, «Ботиб кетгувчиларни ёқтирмайман», деди».

Вал-фажр сурасининг 22-остида:

وَجَاء رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا

«Важа’а»-«келди» ссзидан (ёки лафзидан) мақсад Аллоҳ смас, Аллоҳнинг ҳукми келди. Остнинг маъноси «А аббинг ҳукми ва фаришталар саф-саф бслиб келганда», дейилмоқда.
 
Ҳашр сурасининг 2-ости:

فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا

«Бас, Аллоҳ(нинг азоби) улар ҳисобга олмаган томондан келди», дейилган.

فَأَتَاهُمُ اللَّهُ «Аллоҳ келди» Аллоҳнинг азоби келди, маъносида ишлатилади.

Ааҳл сурасининг 26-остида:

قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللّهُ بُنْيَانَهُم مِّنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِن فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ
   «فَأَتَى اللّهُ» «Аллоҳ келди» бу сринда ҳалокат маъносини англатади.

«Шунда Аллоҳ улар (қурган) биноларни пойдевори (таг-туги) билан ағдариб ташлади, бас уларнинг томи сз устиларига қулади ва уларга азоб-ҳалокат сзлари пайқамаган тарафдан келди». Бу ости карима золим подшоҳ Аамруд ҳақида нозил бслган. Бунга схшаш остлар Қуръонда ксп учрайди. Ҳазрат Алидан ривост қилинган ҳадисда ҳам: «Аллоҳ таоло ҳар Шаъбон ойининг сн бешинчи кечаси осмондан ерга тушади ва: «Тавба қиладиган киши бормикин, Мен тавбасини қабул стсам», дейди.

Ҳадисдаги «ерга тушади» ссзи Аллоҳ бандаларининг ҳолларидан хабардор, огоҳ бслиб, уларга раҳмат назари билан қарайди маъносида келган.

Тегмоқ, туташмоқ, айрилмоқ, тспланмоқ ва тарқалмоқ каби нарсалар билан Уни тавсиф стиб бслмайди. Тушмоқ, чиқмоқ, бир жойда қарор топмоқ, стирмоқ, турмоқ, ҳаракат қилмоқ, сокин турмоқ, ортмоқ, камаймоқ, каттармоқ, кичраймоқ каби феъллар билан ҳам Аллоҳни сифатлаб бслмайди.

Унутмоқ, хато қилмоқ, даҳшатга тушмоқ, бирор иллат ёки касалликка чалинмоқ, заифлик, мусибат, машаққат, футур (иш қилмоқ истагининг йсқ бслмоғи), зиллат, сабрсизлик, қсрқув каби ҳоллар Аллоҳга асло тсғри келмайди.

Ўжарлик (қайсарлик), тубанлик, бекорлик, шошқалоқлик, қсполлик, гуноҳ қилишга мойиллик, жаҳолат, зеҳн пастлик, бир нарсани сширишлик, хасислик, таъмагирлик, ҳирсга берилмоқлик сингари башарий сифатлардан Аллоҳ жалла жалалуҳу муназзаҳдир. Кспаймоқ, чсзилмоқ, саналмоқ, бслинмоқ, аъзога сга бслмоқ, турли моддалардан вужудга келган бслмоқ. Бор бслиш учун ҳар қандай бир унсурга муҳтож бслмоқ Аллоҳ жалла жалалуҳу ҳақида тасаввур қилинмайди.

Шарҳ. Аъзога сга бслмоқ. Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда, Аллоҳ таоло ҳақида зикр стилган юз, қсл, оёқ, нафс, бармоқ, сурат, ён, снг, стирмоқ, иставо, ҳовуч, истеҳзо, кулмоқ, севинмоқ, сафо, унутмоқ, тушмоқ, сқинлик, узоқлик каби сифатларнинг аслига имон келтирамиз, аммо кайфисти (қандайлиги) ҳақида фикр юритмаймиз. Остлар муташобиҳ бслганлиги учун, залолатда бслган мазҳаблар сингари, зоҳирий маънолар билан ҳукм қилолмаймиз.

Сажис, хулқ-атвор.

Шарҳ (сажис, хулқ-атвор). Аллоҳ жисм бслмаганидек, баъзи моддаларнинг қсшилувидан вужудга келган смас. У мижоз-сажисга, феъл-атворга сга бслмоқдан ҳам муназзаҳдир. Айрим бидъат сгалари Аллоҳни жисм деб иддао қилганлар. Кераксиз ихтилоф ва изоҳларга киришганлар. Ҳолбуки, Аллоҳнинг жисм смаслиги очиқ-ошкордир. Аллоҳ жисм бслса сди, бир жой ишғол стмоғи ва турли нарсалардан вужудга келган бслмоғи ҳамда бир қанча шаклларга кирмоғи мумкин бслардики, Аллоҳ бундай ҳоллардан муназзаҳдир.

Узаймоқ, қисқармоқ, тораймоқ, кенгаймоқ, чуқурлик каби нарсалардан ҳам йироқдир. Бирор нарсани ичига олмоқ ёки бирор нарсанинг ичига кирмоқ, бирор нарсага ҳулул қилмоқ ёки бирикмоқ Аллоҳ таолога иснод стилмайди.

Шарҳ. Бирор нарсага ҳулул қилмоқ, кириб срнашмоқ. Аллоҳ таоло бошқа нарса билан бирикмоқдан ва бошқа бир нарсага ҳулул қилмоқдан муназзаҳдир.

1.   Бир нарсага ҳулул стмоқ, дейилганда сша нарсага тобеъ стмоқ тушунилади. Бу Аллоҳнинг қоим бинафсиҳи (Ўз Зоти билан қоим) сифатига зиддир.

2.   Ҳулул қилган нарса ҳулул стилган нарсага сҳтиёж сезгани учун ҳулул қилади. Бу ҳам Аллоҳнинг қоим бинафсиҳи сифатига зиддир. Айниқса, ҳулул қилинган нарса ҳулул стилган нарсадан олдин бор бслиши лозим бсладики, бу сса Аллоҳнинг қадим сифатига зиддир. Ҳулул қилинган нарса бслинишни қабул стадиган бир нарсадирки, у ҳолда ҳулул стилган нарса ҳам бслинишни қабул стиши керак бслади. Бу сса Аллоҳ таоло ҳақида ботил таърифдир. Аки ҳулул стилган нарса бслинишни қабул стмайдиган бир нарсага ҳулул қиладики, у сса модданинг снг кичик бслагидир (зарралар ёки атомлар сингари). Бундай бир заррага Аллоҳнинг ҳулул стмоғини тасаввур қилиш мумкин смас.

Моддий сқинлик ва узоқлик, парда орқасида бслмоқ, учмоқ, тирнамоқ, ҳавода ёки бирор ашё ичида бслмоқ, оламнинг ичида ёки ташида жойлашмоқ, оламни кезади, айланади, деб қабул қилмоқ ҳам Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ҳақида мумкин смас.

Аллоҳ таоло ҳақида мағлуб бслишлик ва бирор нарсага асир бслишлик, ёрдамчи сақлаш, маслаҳат берадиган бирортасига сҳтиёж сезиш каби нарсаларни ҳам тасаввур қилиб бслмайди. Ҳар қандай бир нарса билан унсист пайдо қилишга сҳтиёжи йсқ. Ауқсон, ҳайратланиш ва ҳасрат, афсус-надомат чекиш каби нарсалардан йироқдир.

Хотираларга ва ҳофизага (ссда сақлаш қувватига) сҳтиёжи йсқ. Ваҳмлар ва шубҳалар, гумонлар, тушунчалар, хаёллар ва орзулар Аллоҳга иснод стилмайди.

Бошланиш, тугаш, ғос, вақт, йсқлик, сзгариш, шаклланиш, ҳар қандай бирор нарсага схшашлик, ранг олмоқ, важдга (ҳасжонга келмоқ), завқланмоқ унинг ҳақида мумкин бслмаган нарсадир.

Кунс (ота-она ёки фарзанд исми билан атамоқ). Лақаб, зиддист, бир ишни инсонга хос бир тарзда бажармоқ ва ҳал стмоқ Аллоҳ таоло ҳақида тасаввур стилмайди.

У туғдирмади ва бошқасидан туғилмади. Унинг тенги ва схшашлиги йсқ.