Шарҳ. У туғдирмади ва туғилмади, Унинг тенги ва схшаши йсқ. Ихлос сурасидаги «ҳува» («У») лафзи Аллоҳнинг борлигига ишорат қилади. Бу сса «Ботиний» мазҳабининг фикрини бекор қилади. «Аҳад» лафзи сса Аллоҳнинг бирлигига далолат стадики, бу билан мушрикларни рад стади. «Самад» лафзи сса Мушаббиҳа мазҳабининг фикрларини рад стиб, ҳамма Унга муҳтож бслгани ҳолда, Унинг Ўзи ҳеч нарсага муҳтож смас, деган маънони ифода стади. «У туғдирмади ва туғилмади» маъносидаги ости карима сса Мажусийларнинг сътиқодини рад қилади.

Берганига биров монелик қила олмайди. Бермаганига сса биров бердира олмайди. Ҳеч ким Унинг белгилаган тақдирини рад столмайди, қудратини табдил столмайди, ҳукмига қарши боролмайди. У зулм, алдаш ва жафодан муназзаҳдир. Амон ва хунук феъллардан ҳам азист бермоқдан муназзаҳдир.

Зоти бошқа борлиқнинг зотига схшамайди, шунингдек, сифатлари ҳам бошқа борлиқларнинг сифатларига схшамайди.
Шарҳ. Аллоҳнинг Зоти бошқа борлиқларнинг Зотига схшамайди. Муқаддимийн (илгари стган) олимлардан баъзи каломчиларнинг фикрларига ксра, зотис тушунчаси изофа стилмоғи сътибори билан Аллоҳ билан бошқа ссзлар орасида бир схшашлик мавжуд, аммо Аллоҳ бошқа зотлардан 4 жиҳати билан фарқланади:

1.    Вужуб, съни сз зоти мавжуд бслишини тақозо қилиш. У Зотга адам (йсқлик) етмайди.
2.   Ҳаёт.
3.   Том илм.
4.   Том қудрат.

Мотуридис, съни бизнинг сътиқодимизча, Аллоҳнинг Зоти Ўзига хос бир зотдир ва бошқа зотларга схшамайди. Исм схшашлиги сса бирор маънони ифода стмайди.

У Арш узра сзи баён қилган ва сзи мурод стгандек муставийдир.

Шарҳ. «У» (Аллоҳ) Арш узра Ўзи баён қилган ва Ўзи хоҳлагандек муставийдир. Тоҳо сурасининг 5-остидаги

الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى

«А аҳмон Аршни истиво стди» иборасидаги «истиво» ссзига Каромий мазҳаби тарафдорлари «истиқрор», съни «Арш» устига чиқиб срнашди, деган маънони беришади.

Бизларнинг (Аҳли суннат вал жамоатнинг) фикримизча, бу сриндаги «истиво» истило, съни Аллоҳ қувват билан Аршни истило стди, деган маънодадир). Каромий мазҳабини рад стадиган бошқа далиллар ҳам бор:

1.   Анас ибн Молик (р.а.): «Истиво»нинг маъноси маълум, кайфистини билишга ақлнинг кучи етмайди. Ана шундай имон келтирмоқ вожиб. Савол ссрамоқ сса хатодир», дейдилар.
2.   Аллоҳ таоло Аршни сратмасдан олдин бор сди. «Аршни сратгандан кейин унга интиқол стди (ксчиб стди)», дейиш жоиз смас. Чунки, интиқол стиш махлуқнинг сифатидир. Аллоҳ сса сратган нарсаларининг сифатидан муназзаҳдир.
3.   Агар Аллоҳ таоло Арш устида истиқрор стса сди (қарор тутса сди), унда: «Аллоҳ таоло Аршнинг катталигида» дейиш ёки Аллоҳ Аршдан катта дейиш мумкин бсларди. Ҳолбуки, ҳар икки фикр ҳам куфрдир.
4.   Ҳазрати Али (к.в.)дан: «Аллоҳ таоло Аршни сратишдан олдин қаерда сди?», деб ссралганида шундай жавоб берганлар: «Қаерда?» деган ссз маконни ифода стади, Аллоҳ таоло макондан муназзаҳдир».

Жаъфари Содиқ (р.а.): «Аллоҳни билмоқ уч калима билан бслади», деб бу калималарни баён қилганлар:
А) Аллоҳ бирор нарсадан сратилмади;
Б) У бир нарсанинг ичида ҳам смас;
В) У зот бирор нарсанинг устида ҳам смас.

Чунки, бу сифатлар бандаларнинг сифатларидир.

Аршнинг сратилиши сабаби ҳақида турли ихтилофлар бор. Баъзиларига ксра, (Арш) фаришталарнинг дуо қилиш қибласидир. Улар дуо қилганларида, Аршга қараб юзланадилар. Баъзиларга ксра сса, (Арш) фаришталарнинг ойнасидир. Унда бутун осмонларни ва Ерни ксрадилар.

 Шу билан бирга, бунда жисмоний бир шаклда срнашмоқ, қарор топмоқ ва кезмоқ (айланмоқ) каби нарсаларни тасаввур қилиш мумкин смас. У, Арш, Ер, Осмон-ҳамма нарсадан Олийдир. Бу олий-юқори бслиш Уни Арш ва Осмон устига сқинлаштириб, ердан узоқлаштириш маъносида смас. Шу билан бирга, У ҳамма борлиққа сқиндир. Чунки Қуръони каримда бундай деб марҳамат қилган:

وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ

«Биз унга (инсонга) жон томиридан ҳам ксра сқинмиз». Қоф сураси 16-ост).

Шарҳ: (У (Аллоҳ) Арш, Ер, Осмон-ҳамма нарсадан олийдир-юқоридир...)

Исм мусамманинг, съни номланувчининг айни сзими ёки сзгасими, деган масала ихтилофлидир. Бу ихтилоф исм ссзини вужудга келтирган ҳарфларда смас, балки бу ссз далолат стган маънодадир.

Исм зотнинг айни сзими ёки сзгасими, деган масалада Абул-Ҳасан ал-Ашъарийнинг фикр-қараши бундай:
1.   Исм баъзан мусамманинг (номланувчининг) айни сзидир, съни тсғридан-тсғри зотга далолат қилади. Чунончи, «Аллоҳ» лафзи шундай.
2.   Исм зотнинг ғайрисидир (сзгасидир). Аллоҳнинг Холиқ ва А озиқ сифатларида бслганидек. Бу сифат бошқаларга ҳам нисбат берилиши мумкин.
3.   Исм зотнинг на сзидир, на ғайрисидир. Алим ва Қодир сифатларида бслгани каби. Бу сифатлар Аллоҳнинг ҳақиқий сифатларидир. Зоти билан қоимдир, аммо зотнинг сзи ҳам смас, ғайриси ҳам смас.

Аллоҳ ҳақидаги исмлар тавфиқийдир. Яъни Аллоҳ таолонинг гсзал исмларига бир исм қсшиш учун изн бслиши керак. Мотуридий сътиқодида қози Абу Бакр айтадилар: «Бир лафзки, Аллоҳ таоло ҳақида бир маънога далолат қилса-ю, Аллоҳнинг зот сифатларига халал етказмаса, ана шу лафз Аллоҳ таолога исм сифатида берилмоғи жоиз».

Аллоҳ таолони Унинг улуғлигига лойиқ бслмаган ёки шунга ишорат қилган бирор лафз билан номламоқ жоиз смас. Масалан, ориф, фақиҳ, оқил ва закий сингари номлар. Чунки бу номлар жаҳолат сснггида ҳосил бсладиган номлардир. Аллоҳга «табиб» деган исм ҳам берилмайди. Чунки тиб баъзи тажрибалар натижасида қслга киритиладиган бир исмдир. Аллоҳ таоло ҳақида бу исмлар қслланилмайди.

Аллоҳнинг субутий (сифати субутис) ёки Зотий сифатлари

Бу сифатлар саккизта:

1. Ҳаёт. Бу Аллоҳнинг азалий сифатларидандир. Бу сифат билан сифатланган бслиш илм сгаси бслмоқни тақозо стади. Аллоҳнинг ҳаёти азалий ва абадий слароқ Ўз зотидандир. Ундан бир зум ҳам ажралмайди. Унинг ҳаёти бошқа нарсалардан фойдаланиб вужудга келган смас. А­тлар, томирлар ва турли моддалардан вужудга келмоқликдан ҳам муназзаҳдир.

2. Қудрат. Қудрат сифати мумкинотга тааллуқлидир, муҳолга (мумкин бслмаган нарсаларга) тааллуқли смас. Қудрат сифати азалийдир, мумкинни бор ва йсқ қилмоққа таъсир стади. Аллоҳ Ҳаёт, Қодир, Жаббор ва Қаҳҳордир. Мулк ва Малакут (Лодшоҳлик) Уникидир. Иззат ва Жабарут (улуғлик, буюклик) Унга оиддир. Мутлақ қодирлик, қаҳр ва амр қилмоқ ҳам Уникидир! Осмонлар ва Ер ҳамда бутун махлуқот Унинг қудрат қслидадир. Ҳамма нарсага қодир сканлиги ҳар қандай бир илож ёки санъат йсли билан смас. У ҳар нарсани қилади, нима учун қилгани ссралмайди.

3. Илм. Бу сифат вожиб, жоиз ва муҳол бслган нарсаларга тааллуқлидир. Аллоҳнинг азалий сифатларидандир. Илм сифати тааллуқ стган нарса инкишоф стади-очилади, кашф бслади. Акси мумкин смас. Аллоҳ таоло бутун мавжудотни билади. Унинг илмидан зарра миқдорича бслса ҳам ҳеч нарса йсқ бслмайди. У қоронғу кечада қора тош устида юрган қора чумолини, ҳавода учаётган заррачаларни, қалбларнинг ич-ичидан кечган нарсаларни, ҳофизаларда (хотирада, хаёлда) жараён стадиган сширин ва снг пинҳон нарсаларни билади.

Унинг илми ҳамма нарсага-хоҳ бутун бслсин, хоҳ бутундан бир парча бслсин, хоҳ мавжуд бслсин, хоҳ мавжуд бслмасин-ҳаммасига тааллуқлидир.

У махлуқотининг ибтидоси ва интиҳосини-бошланиши ва охирини билади.

У Зот ва сифатларидан ҳамма нарсани азалий ва абадий илми билан билгувчидир.

4. Ирода. Аллоҳ таолонинг ирода сифати бор. Ирода бир нарсанинг ундай бслиб, бундай бслмаслиги, била олмоқ ва уни хоҳлаганидек тайин ва хос қилмоқдир. Дунёда нимаики бор бслса, Аллоҳнинг хоҳиш ва иродаси билан бслганидир. Мумкин бслган ҳар бир нарсанинг қай шаклда ва қай вақтда бслмоғини хоҳлаган бслса, сша нарса сз вақтида ва сшандоқ бслади. Ҳамма нарса Унинг иродаси билан бслади. Аллоҳ таоло иродаси билан ҳодисотни тадвир стади-узлуксиз жараён сттириб туради. Борлиқ оламида оз-ксп, катта-кичик, хайр-шарр (схшилик-ёмонлик), фойда-зарар, имон-куфр, сътироф-инкор, муваффақист-муваффақистсизлик, кспайиш-камайиш, итоат-исён Унинг илми, иродаси, тақдири, ҳукми ва хоҳиш истаги билан амалга оширади.

Хоҳлагани бўлади, хоҳламагани бўлмайди. Хоҳлаган ишини албатта қилади. Унинг амрини ва ҳукмини асло ҳеч кимса рад эта олмайди. Инсон фарзанди гуноҳлардан ҳам фақатгина Аллоҳ таоло раҳматининг тажаллиси билан қутула олади. Инсон Аллоҳга лойиқлик билан итоат эта олмоқлиги учун ҳам Унинг тавфиқига муҳтождир. Қутулиш фақат Унга қайтиш билангина мумкиндир. Бандалари фақат Унгагина илтижо эта олади. Бутун инсоният жамланиб, бир заррани ҳаракат қилдирмоққа ва ёки ҳаракат этаётган нарсани тўхтатмоққа уринсалар, Аллоҳнинг ирода сифати тажаллий этмагунича бунга асло кучлари етмайди. Аллоҳ таолонинг ирода сифати азалийдир. У азалдан нарсаларнинг вужудга келишини ирода қилган ва ирода қилган нарсаларини ҳам тақдир, таъхир, табдил ва тағйир этмасдан-олдинга олмасдан, кечиктирмасдан, алмаштирмасдан ва ўзгартирмасдан, вақтида ҳал этган-яратгандир.

Аллоҳ қилинмоғини ирода этган ишларни узлуксиз давом эттириб туришда фикрий тартибга ва вақт белгилашга муҳтож эмас. Шунинг учун ҳам, ҳеч бир иш Унинг бошқа бир ишни қилишига монеъ бўлолмайди.

5, 6. Самиъ, Басир. Булар бутун мавжудотга тааллуқли сифатлардир. Бу сифатлар тажаллий этганида эшитиладиган ва кўриладиган нарсалар инкишоф бўлади-очилади, маълум бўлади. У яширин ёки ўта пинҳон бўлган барча нарсани эшитади, катта ёки кичик бўлган ҳамма нарсани кўради. Унинг эшитмоғига узоқлик, кўрмоғига эса қоронғулик монеъ бўла олмайди. Шак-шубҳасиз, У қоронғуликда юрган чумолини ҳам кўради. Аммо Унинг кўрмоғи кўз билан эмас ва эшитмоғи қулоқ билан эмас. Унинг кўрмоғи ва эшитмоғи ҳеч бир жиҳати билан бизнинг кўриш ва эшитишимизга ўхшамайди. У янги ва эски, жузъ ва кулл (бўлак ва бутун)-ҳамма борлиқни эшитади ва кўради.

Аллоҳ таоло азалий зоти ва вужудий сифатлари билан эшитади ва кўради. Товушлар, ҳарфлар, сўзлар, жисмлар, ранглар, ҳаво, шамоллар, тотлар (таъмлар), шакллар, ҳаракат, ҳаракатсизлик, тўпланиш, ажралиш, хотиралар сингари борлиқларнинг саналган бу сифатларини ва зотларини азалий ўлароқ кўради ва эшитади.

7. Калом. Бу сифат аҳкомга-ҳукмларга тааллуқлидир. Бу азалий сифатдир. Ҳарф ва товуш билан вужудга келмаганидек, сукут қилмоқдан ва каломга-илоҳий сўзга монеъ бўладиган ҳолларга учрамоқдан ҳам холидир.

Аллоҳ таолонинг амри-буйруғи, наҳийи-қайтариғи, ваъдаси-хушхабари ва ваъиди-қўрқитуви зоти билан қоим бўлган азалий каломининг тажаллийси биландирки, бу эса мўъжиза китоби (бандани ожиз қолдирувчи, фасоҳат ва балоғатда энг олий даражадаги сўзи)-Қуръони карим орқали намоён бўлади. Унинг каломи махлуқотнинг каломига ўхшамайди. Аллоҳнинг каломи ҳаво тўлқинларидан ёки зарраларнинг тўқнашувидан вужудга келадиган бир товуш эмас, шунингдек, лабларнинг очилиб-ёпилмоғи ва тилнинг ҳаракат қилмоғи билан ҳосил бўладиган бир ҳарф ҳам эмас.

Аллоҳнинг каломи йўқлик, сукут, баъзият, тақдим, таъхир, ажралиш, ҳулул, интиқол (кўчиш), қоғозларга муҳтож бўлиш каби нарсалардан покдир.

8. Таквин. Бу -Жаноби Ҳақнинг билфеъл яратмоқ сифати. Таквин сифати Ироданинг тақозо этувига кўра, мумкин бўлсагина таъсир ва ижод этади. Бутун бу борлиқларнинг ҳақиқий яратгувчиси Аллоҳ таолодир. Аллоҳ таоло оламларнинг зотларини, сифатларини, парчаларини яратган Зотдир. Бутун мукавванот (яратилган, мавжуд нарсалар) ҳодисдир-кейин пайдо бўлгандир. Ҳодис бўлган бу мукавванотнинг энг гўзал, энг мукаммал ва энг одил бир шаклда таквин этган-яратган зот Удир. Қилган ишларида ҳикмат эгасидир, ҳукмларида эса одилдир. Инсон, жин, Ер, осмон, малак (фаришта), шайтон, ҳайвон, ўсимлик, жонсиз мавжудот, жавҳар, маъдан, идрок этиладиган ва ҳис қилинадиган нарсаларнинг ҳамма-ҳаммаси ҳодисдир. Жаноби Ҳақ буларни йўқдан бор қилган. Ҳеч бир нарса йўқ пайтда, ёлғиз У бор эди. Кейин мавжудотни яратди. Аллоҳнинг уларни яратмоғи уларга муҳтож бўлганидан эмас, балки раҳмат ва иродасини ҳақиқатан намоён қилмоқ, ҳикмат ва қудратини изҳор этмоқ учундир.

Феълий сифатлар

Бу сифатлар саналмоғи мумкин смас. Яратмоқ, ризқлантирмоқ, иншо стмоқ (пайдо қилмоқ), мислсиз бир шаклда сратмоқ, бажармоқ, слдирмоқ, тирилтирмоқ, йсқ қилмоқ, тугатмоқ, улғайтирмоқ, раҳмат, ғазаб, ашёларни тасвир стмоқ (шакл бермоқ) ва бошқа феълий сифатларнинг намоён бслиши махлуқотнинг мавжудлиги билан боғлиқдир. Феълий сифатларнинг манбаи Таквин сифатидир.

Шарҳ. (Феълий сифатларнинг манбаи Таквин сифатидир). Ифзол, Инъом, А­ҳсон, Икром, Мағфират ва Ҳидост (стишлик) Аллоҳнинг азалий ва абадий сифатларидир. Ал-Ашъарий бу сифатларни ҳодис (кейин юзага чиққан), деб билади. У кишининг ақлий далили ушбудир: «Аллоҳ махлуқотни сратмасидан олдин Холиқ смас сди ва ризқлантирмасидан олдин сса А озиқ смас сди»,-дейди. Биз (Мотуридийлар)нинг бу фикрга қарши жавобимиз икки нуқтада туташади:

1. Аллоҳ сратмасидан олдин Холиқ сканлиги ғост табиийдир. Ақлий далил: Бир киши тикишни билгани ҳолда тикиш (чок) тикмаслиги мумкин. Аммо у барибир тикувчи дейилади. Аақлий далил: Қуръони каримда «Фотиҳа» сурасида: «Молики свмид-дийн» съни«Қиёмат кунининг сгаси», деб марҳамат қилинган. Ҳолбуки, Қиёмат ҳали сратилмаган.

2. Қидам: борлиғининг аввали бслмаган, абадий давом стувчи зотий сифатдир. Абадий бслмаса сди, ҳодисга срин бслар сди. Бу сса Аллоҳ ҳақида мумкин смасдир. (Шарҳ тугади).

Маънавий ёки лозимий сифатлар
Бу сифатлар субутий сифатлар билан бирга намоён бслади. Бу сифатлар 8 та:
1. Ҳай. 2. Қодир. 3. Аълийм. 4. Мурид. 5. Самиъ. 6. Басир. 7. Мутакаллим. 8. Мукаввин.

Зотий сифатлар

Булар зотга далолат стувчи олтита сифатдир. 1. Вужуд. 2. Қидам. 3. Бақо. 4. Ваҳдонист. 5. Қиём би нафсиҳи. 6. Мухолафатун лил-ҳаводис.

Шарҳ: («Мухолафатун лил-ҳаводис»). Айрим олимлар Аллоҳнинг бу сифатлардан бошқа зотий сифати йсқ деган фикрни илгари суриб, агар бслса сди, билишимиз керак бсларди, дейишган.

Мотуридий (сътиқод) мазҳабининг бу фикрга жавоби қуйидагичадир: Аллоҳ Ўзини мукаммал билмоғимизни бизларга ҳавола стган, съни бандаларига топширган. Ҳар бир мукаллаф бу сифатларни тсла-тскис била олмайди. Бу сифатларни мукаммал тарзда билмоқ фақатгина пайғамбарларга ва уларга сргашган комил инсонларга хосдир. Баъзи каломчиларнинг (калом илми арбобларининг) фикрича, Аллоҳнинг бошқа сифатлари ҳам бор, улар қуйидагилардир:
1.   Бақо: Ўзига йсқлик етмасдан, борлиғи алал-абад давом стувчидир.
2.   Қидам: борлиғининг аввали бслмаган, абадий давом стадиган бир зотий сифатдир.
3.   Ваҳдонист: зотида, сифатида ва афъолида (феълларида) муқобили, тенги, схшаши бслмаган бир сифатдир.
4.   Қиём бинафсиҳи: бирор маконга сҳтиёжи йсқ зотий сифатдир.
5.   Мухолафатун лил-ҳаводис: зотида, сифатида, афъолида схшаши йсқ.
6.   Вужуд: (съни мавжудлик): йсқликнинг зиддидир. Ашъарис (сътиқоди мазҳаби) фикрича, бу фақатгина бир сифат, холос. Уларнинг далили сса: «Аллоҳ мавжуддир деганимизда вужудист (съни мавжудлик) билан сифатланганини ксрамиз», деган хулосадир. Биз (Мотуридийлар)нинг фикримизча, бу саёз сйланган қарашдир. Вужуд Зотий бир сифатдир.
7.   Истиво: бу хусусдаги ости жалила ушбудир:

الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى

«У А аҳмон (беҳад меҳрибон Аллоҳнинг амри ва ҳукми) Аршни истило стгандир». «Тоҳа» сураси, 5-ост.
 
Истиво калимасида ихтилоф бор. Баъзиларнинг фикрича, маъноси «истило» бслиб, қудрат сифатига оиддир. Баъзи бошқаларнинг фикрича сса, «қасд» бслиб, Ирода сифатига тааллуқлидир.

8.   Айн (ксз): бу хусус билан боғлиқ ости жалила ушбудир:

تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا جَزَاء لِّمَن كَانَ كُفِرَ

«У (кема) Бизнинг ксзларимиз снгида (ҳифзу ҳимосмизда) сузиб борар сди (Бу сз қавми томонидан пайғамбарлиги) инкор қилинган Зот (съни Ауҳ пайғамбар) учун мукофотдир». «Қамар» сураси, 14-ост.

Ал-Ашъарий фикрича, бу сифат ё «зоид» сифат, ёки сса мажозий маънода «муҳофаза» (съни, «Кема бизнинг ҳифзу ҳимосмизда сузиб борар сди») деган маънодадир. «Ксзлар» деб ксплик шаклида келиши таъзим (улуғлаш) учундир.

9. Важҳ (юз): бу бордаги ости жалилалар ушбулардир:

وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالإِكْرَامِ

«Буюклик ва карам соҳиби бслган А аббингизнинг юзи (зоти, сзи)гина боқий қолур». «А аҳмон» сураси, 27-ост.

وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا إِلَهَ إِلا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

«Аллоҳ билан бирга бошқа бирор «илоҳ»га сиғинманг. Унинг юзидан (зотидан,Ўзидан) бошқа ҳамма нарса ҳалок бслгувчидир. Ҳукм уникидир. Ва сизлар ёлғиз Унгагина қайтарилгайсизлар». «Қасос» сураси, 88-ост.
 
Ашъарийнинг бу хусусда икки хил қараши бор: 1. Бу субутий сифатлардан бслиб, зоиддир. 2. Вужуд мавжудлик маъносидадир.

10. Жанб (ён, томон): бу хусусдаги ости жалила бундай:

أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ

«Аллоҳ ёнида (Аллоҳ ҳақида) қилган айбларим учун во ҳасрато! Ҳақиқатан мен (Унинг динини ва Қуръонини) масхара қилувчилардан бслган сдим! (деб надомат чекиб қоладиган Кундан сақланингизлар!)». «Зумар» сураси, 56-ост.

Баъзиларниг фикрича, бу зоид сифатдир. Бошқа баъзиларнинг фикрича сса, «Аллоҳнинг амри» маъносида келган.

11. Қадам (оёқ): бир ҳадиси шарифда бундай ворид бслган: «Токи Аллоҳ оёғини қсйгунича (Бас! деб амрини бергунча) Дсзах (ебтсймас бир важоҳат билан) «сна борми?» дейди».

Баъзиларнинг фикрича, Зот борасида бу зоид бир субутий сифатдир. Бошқа баъзиларнинг фикрича, «амр»дир.

12. Исбаъ (бармоқ): бир ҳадиси шарифда бундай деб марҳамат қилинган: «Мсъминларнинг қалблари Аллоҳнинг икки бармоғи орасидаги сгона бир қалб кабидир».

Баъзиларнинг фикрича, бу зоид (зиёда) бир сифат. Баъзиларнинг фикрича, сса мажозий маънода Қудратдир.

13. Яд (қсл): бу хусусдаги ости жалилалар қуйидагилардир:

يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ

«Аллоҳнинг қсли (қуввати ва ёрдами) уларнинг қсллари устидадир».

«Фатҳ» сураси, 10-ост.

قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ

«А­й, Иблис! Мен Ўз икки қслим билан (қудрат қслим билан) сратган нарсага-Одамга сажда қилишдан сени нима маън стди?». «Сод» сураси, 75-ост.

Бу субутий сифатлардандир. Кспгина олимлар сса Қудратдан мажоздир, деганлар.

Ости жалиладаги «икки қсл» комил бир Қудратдан мажоздир, «икки қудрат» дегани смас. Аллоҳнинг исми «Байтуллоҳ» деб изофа қилинганида қандай Каъбанинг шарафига далолат стса, Аллоҳнинг Қудрати ҳазрати Одам (а.с.)га изофа қилиниши сшандай у кишининг шарафига далолат стади.

Бу ости жалиладаги «қсл» «неъмат»дир, деган фикрни баъзилар илгари сурганларки, бу катта хатодир. Чунки, неъмат билан сратмоқни таълиф стиш мумкин смас. Ҳазрати имом Аъзамнинг фикрларича, Қуръони каримда стадиган «қсл», «нафс» каби Аллоҳга изофа стилган номлар кайфистни қабул стмайдиган сифатлардир. Буларга Қудрат, неъмат каби маъноларни бериш сифатистига ҳалал етказадики, бу сса Қадарис ва Мсътазила мазҳабларининг фикр-қарашлари билан бир хил бслиб қолади.

14. Ямин (снг): бу борадаги ости жалила бундай:

" وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ "

«Улар Аллоҳни ҳаққоний (равишда) қадрламадилар (танимадилар). Бутун Ер қиёмат кунида Унинг бир тутамидир. Осмонлар сса, Унинг снг «қсли»га (қудрат қслига) йиғилгувчидир». «Зумар» сураси 67-ост.

Бу ости жалиладаги «смин» мукаммал тслиқ бир Қудрат маъносини ифода стади.

15. Таквин (сратмоқ): Ҳанафий мазҳабига ксра, етти сифат узра зоиддир. Яратмоқ маъносида келади.

16. Кафф: Меърож ҳақидаги бир ҳадиси шарифларида ҳазрати пайғамбаримиз (с.а.в.) бундай деб марҳамат қилганлар: «(Меърож кечасида) Аллоҳ таоло каффини икки елкамнинг сртасига қсйди. Салқинлигини қалбимда ҳис стдим».

Баъзиларнинг фикрича, бу сриндаги «Кафф» сифатдир, «кафт» дегани смас. Бошқа баъзиларнинг фикрича сса, тадбир маъносидадир. А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг «қалбимда ҳис стдим» деган ифодалари «Сукунат-роҳат-ҳаловатга сришдим» деганларидир.

Азиз китобхон! Аллоҳ таолонинг зоти, сифатлари ҳақида билишимиз вожиб бслган нарсаларни срганганимиздан кейин унинг 99 та исмларини ҳам билишимиз вожиб бслади. Зеро, Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло «Аъроф» сурасининг 180-остида:

وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُواْ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَآئِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ

«Аллоҳнинг чиройли исмлари бордир. Уни сша (исм)лари билан атангизлар! Унинг исмларида ҳаддан оғиб кетувчиларни қссверингизлар. (Улар) қилмишларига сраша жазоланурлар» деб марҳамат қилган бслса, «Тоҳо» сурасининг 8, «Ал-Исро» сурасининг 110 ва «Ҳашр» сурасининг 24-остларида ҳам шу мазмунларни ифода қилувчи остларни нозил қилган.

Имом Бухорий ва Имом Муслимлар ривост қилган ҳадисда А асулуллоҳ (с.а.в.): Аллоҳнинг 99 та исми бор. Кимики уларни санаса (имон келтириб ёд стса, сқиса) жаннатга киради деганлар.