Аллоҳ таоло ана шу муқаддас китобида бандаларига меҳрибонлигини намоён қилиб, осмондан сз раҳмати бслган ёмғирни ёғдириб берадиган улуғ зот сканлигини маълум қилган. У ёмғир сувидан ариқлар, дарёлар ва ксллар ҳосил бслиб, бандалару ҳайвонлар у сувдан баҳра оладилар. А­кинзору боғларни суғоради. Бу тафаккур қилувчи бандалар учун Аллоҳнинг қудратини билдирувчи аломатдир. Яна Аллоҳ таоло ҳамма нарсага қодирлигини намоён қилиб, ойу қуёшни, юлдузларни инсон хизматига бсйсундириб қсйдики, улар Аллоҳнинг амрига ссзсиз итоат қилиб, белгилаб қсйган чизиғидан заррача ташқарига чиқа олмаслар. Бу Аллоҳнинг биру борлигига, қудратли зотлигига далолат қилмайдими? У беқиёс қудрати билан кслу денгизларни, бепоён океанларни инсонга бсйсундириб қсйдики, инсон унда қайиғу кемалар билан сузиб юриб турли-туман сув ҳайвонлари-ю балиқларни, сув ичидаги зебу маржонларни чиқариб олишади. А­й ношукр бандалар! Бу неъматлар сратган сгамизнинг сз бандаларига ксрсатган лутфу карами смасми? У сна фазлу карами билан ер чайқалиб сизларни тебратмаслиги учун тоғларни бино қилди. Сизларнинг ичмоқлигингиз учун тоғлардан булоқ ва дарёларни оқизиб қсйди. Дардларингизга шифо бслсин деб доривор гиёҳларни ундирди.Сизларнинг манфаатларингизни ксзлаб ер ва тоғлар остида турли туман олтин, кумуш, олмос, рангли металлар, пслат (темир) газ ва нефтга схшаш фойдали маъданларни пайдо қилди. Ер остидан чиққан темиру металлар инсонларга фойда ҳам, зарар ҳам келтириши мумкинлигидан бандаларни огоҳлантириб Ҳадид сурасининг 25- остида:

وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ

«Яна, Биз темирни туширдик (сратдик, пайдо қилдик) унда катта қувват ва одамлар учун манфаатлар бордир. Аллоҳ Ўзига ва пайғамбарларига (Аллоҳ розилиги йслида жиҳод қилиш билан) ғойибона ёрдам берадиган кишиларни билиш учун ҳам (темирни сратди). Албатта, Аллоҳ кучли ва қудратлидир», деб темир ва металларда инсонларни қириб, зсравонлик йсли билан ҳоким бслиб, дунёни хароб қиладиган ажал қуролларини смас, балки инсонистнинг оғирини енгил, узоғини сқин қилиб, уларга манфаат берадиган нарсаларни ихтиро қилишга чорламоқда. Қурол-сроқ сратган тақдирда ҳам босқинчи золимларнинг тажовузларидан дин, ватан ҳимосси учун фойдаланиш тарғиб қилмоқда. Яна инсонлар адашиб кетмасликлари учун равон йсллар пайдо қилди. Мусофирлару карвонлар йсл топишлари учун йслга юлдузларни белги қилиб қсйди.

Аллоҳнинг қудратига ва сккаю сгона Холиқ сканлигига далолат қиладиган бу аломатлар Ааҳл сурасининг 10-16 остларида сз ифодасини топган.

А аъд сурасининг 2 остида:

اللّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لأَجَلٍ مُّسَمًّى يُدَبِّرُ الأَمْرَ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لَعَلَّكُم بِلِقَاء رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ

«Аллоҳ осмонларни, ксриб турганингиздек, устунсиз кстариб қсйган, сснгра Арш узра муставий бслган, ҳамда қуёш ва ойни (сз амрига) бсйсундирган Зотдир. Ҳар бири муайсн муддатгача (съни Қиёмат қойим бслгунича) жараёнда бслур. (Аллоҳ барча) ишнинг тадбирини қилур ва сизлар (қиёмат кунида) А аббингизга рсбару бслишга имон келтиришингиз учун остларни муфассал баён қилур».

(Сснгра Арш узра муставий бслган) Аллоҳу таоло бу дунёни имтиҳон дунёси қилиб сратгани учун бандаларини турли-туман йсллар билан имтиҳон қилади. Шунга биноан Аллоҳ таоло Қуръон остларини ҳам муҳкам (аниқ, равшан) остлар ва муташобиҳ (аниқ, равшан бслмаган) остларга бслган. Аллоҳ таолонинг сзи Оли-Имрон сурасининг еттинчи остида:

هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ

«У сизга китоб (Қуръон)ни нозил қилган зотдир. Унда шу китобнинг «онаси саналмиш (маъноси) аниқ остлар ва (шу билан бирга) бошқа муташобиҳ (маъноси Ўзидан сзгага номаълум) остлар ҳам бор. Аммо, дилларида оғиш бор кимсалар одамларни фитнага солиш ва талқинига мувофиқ маънолар бериш учун унинг (Қуръоннинг) муташобиҳ остларига сргашадилар. Ҳолбуки, ундай остлар таъвили (асл маъноси)ни фақат Аллоҳнинг Ўзигина билур. Илмда мустаҳкам (ҳаққоний олим)лар сса: «Унга имон келтирдик. Ҳамма (остлари) А аббимиз ҳузуридандир», дейдилар. (Бундан) фақат ақл сгаларигина сслатма олурлар», деб марҳамат қилган. Биз тафсирини қилаётган сурасининг А аъд 2 остидаги
"ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْش" «Сснгра Арш узра муставий бслди», ости каримаси ҳам муташобиҳ остлардан бири бслгани учун ҳам биз уни, залолатда бслган гумроҳ фирқалар сингари, зоҳирий-ташқи маъноси билан ҳукм қила олмаймиз. Балки аҳли сунна вал жамоа уламолари тафсир қилганларидек «сснгра Арш узра Ўзи баён қилган ва Ўзи хоҳлаганидек муставий бслган маъно берамиз. Аҳли сунна вал жамоа уламоларининг фикрларича, бу сринда «اسْتَوَى» «истава» ссзи «истело», съни, Аллоҳ қувват ва ғалабаси билан ҳамма сратган нарсаларининг снг каттаси бслган Аршни ҳам «истело» қилди, маъносида дейишган. Адашган фирқалар «иставо» ссзига «истиқрор» съни «Арш устига чиқиб срнашди» маъносини беришган. Аҳли сунна вал жамоа уламолари бу фикрни рад стишган: Биринчидан, Аллоҳ таоло Аршни сратмасдан олдин ҳам бор сди. Аршни сратгандан кейин унга интиқол қилди (ксчиб стди дейиш жоиз смас, чунки ксчиб стиш махлуқотнинг сифатидир. Аллоҳ таоло сса сратган нарсаларнинг сифатларидан муназзаҳдир. Иккинчидан, агар Аллоҳ таоло Арш устида қарор тутса сди, унда: Аллоҳ таоло Аршни катталигида ёки Аршдан катта дейиш мумкин бсларди. Бу иккала фикр ҳам куфрдир.

Ҳазрати Али разисллоҳу анҳудан: «Аллоҳ таоло Аршни сратишдан олдин қаерда сди? деб ссрашганида, бундай жавоб берганлар: «Қаерда?» деган ссз маконни ифода стади, Аллоҳ таоло макондан муназзаҳдир».

Аллоҳ таоло биз тафсирини қилган ости каримаси билан Ўзининг камоли қудрат сгаси сканлигининг хабарини бермоқда. У сз қудрати билан етти қават осмонни ҳар бирингиз сз ксзингиз билан ксриб турганингиздек ердан узоқ бслган масофага устунсиз кстариб қсйдики, бу Аллоҳнинг комил қудрат соҳиби сканлигига далолат қилади. Зеро, Одам алайҳиссаломдан бошлаб, шу дамгача ҳеч ким биронта бинони ҳавода муаллақ турадиган қилиб срата олган смас.

Биз сшаб турган ер куррамизга сқин бслган биринчи осмон, бутун дунё ва ундаги ҳамма нарсалар: денгизу океанлардаги сувлари ҳаволари билан ҳамма томондан сраб олган. Юқори-ю паст, олти томонни қайси тарафидан слчанса, ҳамма томони ҳам бир хил беш юз йиллик узоқликни ташкил қилади. Ўз навбатида иккинчи осмон ҳам биринчи осмон сраб турган нарсаларнинг ҳаммасини сраб олган. Биринчи осмон билан иккинчи осмон оралиғини қайси томонидан слчанса ҳам орасидаги узоқлик беш юз йиллик масофадан иборатдир. Шунингдек, қолган осмонлар ҳам сзидан пастдагисини сраб олган бслиб, ораларидаги узоқлик беш юз йиллик масофани ташкил стади.

Ҳадиси шарифда: «Етти қават осмон сз ичидаги ҳамма нарсалари билан «Курсий»нинг наздида гсёки саҳрога ташланган узук халқасига схшаб қолади» дейилган. Бақара сурасидаги 255-ост:

وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ

«Унинг Курсийси осмонлар ва Ердан ҳам кенглик қилур», мазмуни ҳам бу ҳадисни тасдиқлайди.

«Курсий» ссзи-сриндиқ, тахт, курсий ва шунга схшаш маъноларда келган. Аммо курсийдан мурод нима скани ҳақида турли тафсирлар бор. Курсий нима бслганда ҳам Арш наздида гсёки саҳрога ташланган узук халқасидек бслиб қолади. Аршнинг катталигини сса Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайди, дейилган.

Салафи солиҳийнларнинг баъзиларидан ривост қилинишича, Ер билан Арш орасидаги масофанинг узоқлиги сллик минг йиллик йслни ташкил стади.

Аллоҳ бу осмонларнинг ҳар бирига сайр қилувчи сайёралар жойлаштирган.

Биринчи осмонга Ойни, иккинчи осмонга Аторудни, учинчи осмонга Зуҳрони, тсртинчи осмонга Қуёшни, бешинчи осмонга Миррихни, олтинчи осмонга Муштарийни, еттинчи осмонга Зуҳални жойлаштирди. Аллоҳ таоло Асин сурасининг 40-остида уларнинг ҳар бири ҳақида:

وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ

«Қуёш, ой ва юлдузларнинг ҳар бири сз фалакида сузадилар» деб хабар берганидек, улар сзи учун белгиланган фалакда сайр қилиб юришади. Масалан, Зуҳал сз фалакини сттиз йилда бир марта айланиб чиқади. Қуёш сз фалакини бир йилда бир марта, ой сса сз фалакини бир ойда бир марта айланиб чиқади. Аллоҳ таоло Юнус сурасининг 5-6 остларида:

هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاء وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ() إِنَّ فِي اخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَّقُونَ ()

«У қуёшни зиё таратувчи ва айни нур сочувчи стган ҳолда йилларнинг ададини ва (вақт слчовларидаги) ҳисобини билишларингиз учун манзил (бурж)ларга бслиб, слчаб қсйган зотдир. Буни Аллоҳ фақат ҳақ (ҳикмат) билангина сратди. Билувчи қавм учун остларни (У) батафсил баён қилур. Албатта, тун ва куннинг алмашиб туришида ҳамда осмонлар ва Ердаги Аллоҳ сратиб қсйган нарсаларда Аллоҳдан қсрқадиган қавм учун аломатлар бор».

Аллоҳ таоло қуёшни сратиш учун сз нурини етмишга бслиб, ундан бир бслагини олди. У бслакни ҳам етмишга бслиб, заррача нуридан Қуёшни сратди.

Илоҳий нурнинг заррачасидан сратилган қуёш бутун оламга зиё тарқатиши учун уни тсртинчи осмонга жойлаштириб, фазо бсйлаб, сз фалакида бир йилда бир марта айланиб чиқиш йслларини ксрсатиб, ҳар кунлик юриш йслларини-чизиқларини белгилаб берди.

Қуёш Аллоҳнинг амрига ссзсиз итоат қилиб ксрсатилган чизиқларда қиёматгача сайр қилиб юради. Қуёш Ер куррасининг марказига сқинлашган сари фасллар сзгариб, аввал баҳор, кейин ёз келади. Ер курраси марказидан узоқлашгани сари куз ва қиш фасли келади. Шундай қилиб, сз фалакида сайр қилиб Ер курраси Қуёш атрофини бир йилда бир марта айланиб чиқади. Аллоҳнинг заррача нуридан сратилган қуёшга инсонлар ксзлари билан тик боқа олмайдилар. Тик боқсалар ксзлари қамашиб кетади. А­нди инсоф билан чуқур сйлаб қарасак, маҳзи нур (айни нур) бслган Аллоҳни бу дунёда ксзимиз билан ксра олмасликка тан беришимиз керак.

Аллоҳ таоло ойни сратиб, биринчи осмонга жойлаштирди. У сз нурини қуёшдан олиб, зулумат қоронғулик бслган кечасига нур сочади. Бандалар ой ва йиллар ҳисобини билишлари учун Аллоҳ унга йигирма саккизта манзил белгилаб қсйди. Биринчи манзилда ой ҳилол шаклида бслиб, иккинчи манзилда ундан каттароқ бслиб ксринади. Ҳар бир манзилда ундан каттароқ бслиб ксринади. Ҳар бир манзилда ксриниши зиёда бслиб бораверади. Ўн тсртинчи манзилга етганда тслиқ, мукаммал шаклда ксринади. Кейин секин-аста ксриниши камайиб, Асин сурасининг 39-остида:

وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ

«Биз ойни, токи у сски хурмо бутоғидек бслиб (сгилиб) қолгунича манзилларга (ботадиган қилиб) слчаб қсйгандирмиз»,-деб айтганидек, аввалги ксринишга схшаб кичрайиб қолади. Ой йигирма тсққиз кунлик бслганида бир кеча, сттиз кунлик бслганда сса икки кеча ксринмайди.

Аллоҳ таоло «Асин» сурасининг 40-остида айтганидек қуёш ойга ета олмайди ва на кеча кундузни сзиб кета олмайди. Уларнинг ҳар бири сз фалакларида қиёмат кунигача сузиб юради. Аммо сайёралар бир-бирлари билан тутилиши мумкин. Ой биринчи снг пастки осмонда бслганлиги учун сзидан юқоридаги сайёраларнинг ҳаммаси билан ҳам тутилиши мумкин. Ой кечаси қуёш билан тутилса, ой тутилди дейилади. Кундузи тутилса қуёш тутилди дейилади. Аллоҳ таоло Мулк сурасининг бешинчи остида юлдузлар ҳақида шундай хабар беради:

وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاء الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ
 
«Ҳақиқатан, Биз қуйи осмонни чироқлар (юлдузлар) билан безадик ва уларни шайтонларга отиладиган тошлар қилиб қсйдик». Вас-саффот сурасининг 6-10-остларининг мазмунига қараганда: Аллоҳ таоло дунё осмонини юлдузлар билан зийнатлаб, кофир жинлар ва шайтонлардан муҳофаза қилганлигини хабарини беради. У осмонларда Аллоҳнинг олий мавжудотлари бслган фаришталар истиқомат қилишади. Қуръон каримнинг Таҳрим сурасининг 6-остида улар тсғрисида:

 لا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

«Аллоҳ буюрган нарсага итоатсизлик қилмайдиган, фақат буюрилган ишни қиладиган фаришталар туради» дейилган.

Улар, сз зиммаларига юклатилган вазифаларни ссзсиз бажарадилар. Ҳозирги замон фан олимлари осмонда ҳаво (кислород) йсқлиги учун у ерда ҳаёт йсқ, дейишади. Уларнинг гаплари ҳам тсғри, дарҳақиқат ҳаво ер қатламига сқин жойлашган бслиб, биринчи осмон билан сралган, ундан юқорида ҳаво йсқ. Ҳаво билан нафас олиш инсонга хос, шунинг учун осмонда инсоний ҳаёт йсқ. Аммо инсондан бошқа жинс бслган фаришталарга ҳаёт бор. Чунки улар инсонга схшаб емоқ, ичмоқ, сру хотин бслиш, шунингдек ҳаводан нафас олишга муҳтож смас. Аллоҳ таоло илоҳий қудрати билан уларни ҳавосиз фазога мос қилиб сратган. Шайтон малайлари бслган кофир жинлару шайтонлар осмонга чиқиб фаришталарнинг ссзларини сшитмоқчи бслсалар, учар юлдузлар уларга отилиб ҳалок қилади. Узоқроқдан туриб баъзи ссзларни илиб олганлари қочиб қутилишга, ердаги малайлари бслган фолбину башоратчиларга, бир ссзга снта ёлғонни қсшиб гапириб беришади. Уларга ва уларнинг йслларидан юрадиган фолбинларга охиратда абадий, аламли азоблар тайёрлаб қсйилгандир. Анъом сурасининг 97-остида:

وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

«У сизлар учун қуруқлик ва денгиз қоронғуликларида йсл топишларингиз учун юлдузларни сратган зотдир. Биладиган кишилар учун остларни кенг баён қилдик», деб марҳамат қилади.

Юқорида зикр қилинган остларнинг мазмунидан юлдузларнинг учта вазифани бажаришлари маълум бслади.

Ибни Жарир Қатодадан ривост қилган ҳадисда: «Юлдузлар уч нарса учун сратилган. Биринчиси, дунё осмонига зийнат учун, иккинчиси, шайтонларга отилиш учун, учинчиси адашганлар тсғри йсл топишлиги учун. Кимда ким бошқача таъвил қилса, сз раъйи (фикри) билан гапирган бслиб, Аллоҳни ёлғончига чиқаргани учун жаннатдан бенасиб бслади ва илми бслмаган ҳолда ортиқча такаллуфлар қилибди», дейилган. Бу ҳадис ҳам юқоридаги остларнинг мазмунини тасдиқлайди.

Осту ҳадисларнинг мазмунидан бошқача сътиқод қилувчилар, юлдуз ксриб фол очиб, инсонларнинг толеъидан, тақдиридан хабар берувчилар далилсиз, исботсиз ғайб илмидан даъво қилган бслурлар. Шунинг учун ҳам ислом дини мунажжимларни кофир санайди. Зеро, Аллоҳ таоло Аамл сурасининг 65- остида:

قُل لا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ

«Айтинг, сй ҳабибим: Осмонлар ва Ерда Аллоҳдан бошқа бирор кимса ғайбни билмас», улар қачон қайта тирилишларини ҳам сеза олмаслар», деб марҳамат қилган. Демак, Аллоҳ нимани сратган бслса, бир ҳикмат билан сратган бслиб, у нарсалар инсон учун хизмат қилади, аммо ксп инсонларнинг у ҳикматларга ақллари етмайди. Бундан ташқари Аллоҳ Юсуф сурасининг 105- остида марҳамат қилганидек, Еру осмонларда ақлларни лол қолдирадиган қанчадан қанча илоҳий қудратлар ксз снгларида турибдики, инсонлар ундан ибрат ололмайдилар.

Фақат Аллоҳ басират ксзини очган улуғ мутафаккир инсонларгина Еру осмонлар сратилишидан ибрат олиб сшаганлар. Шунинг учун ҳам халқимиз уларни съзозлаб, тилларда достон қилиб келмоқдалар. Шулар жумласидан Лутфий ҳазратларининг шеърлари ҳанузгача тиллардан тушмайди:

   Аллоҳнинг ҳайратли бу ишига боқ,
   Сигиру илонга макондир стлоқ,
   Шу стдан илон ссайди заҳар,
   Шу стдан сигирчи, оппоқ сут, қаймоқ,

 деб бу дунё ҳаётидан ибрат олиб сшашга чорламоқдалар. Дарҳақиқат бир хил стдан икки хил нарсани ҳосил қилиш буюк илоҳий қудрат смасми? Бундан фақат оқил инсонларгина ибрат олурлар.

   А ум сурасининг 22-остида:

وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّلْعَالِمِينَ

«Унинг белгиларидан (сна бири)-осмонлар ва Ерни сратиши ва сизларнинг тилларингиз ва рангларингизнинг хилма-хиллигидир. Албатта, бунда барча оламлар учун аломатлар бордир».

Биргина Одам алайҳиссалом ва Момо Ҳаводан инсонларни кспайтириб, уларни турли рангли, ҳар хил тилли қилиб қсйиши Аллоҳнинг нақадар улуғ зотлигига катта далилдир. Яна тузилиш жиҳатидан бир-бирига схшаган икки инсоннинг бирини доно-иккинчисини нодон, бирини раҳмдил, меҳрибон, сзини сйламасдан фақат схшилик қилувчи, иккинчисини сса раҳмсиз, бағритош, қотил, қспорувчи, зиёнкор, қаллоб, сзидан бошқани сйламайдиган, сзгаларга фақатгина ёмонликларни раво ксрувчи, фосиқу фожир, нокас қилиб сратиши унинг қудратига далил смасми?

Аллоҳ Қуръоннинг Ааҳл сураси 90-остида:

إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

«Албатта, Аллоҳ адолатга, сзгу ишларга ва қариндошга схшилик қилишга буюрар, ҳамда, бузуқчилик, ёвуз ишлар ва зулмдан қайтарур.(У) сслатма олурсизлар, деб сизларга насиҳат қилур», деб айтган.

Аллоҳ бандаларининг қспол, дағал, золим ва раҳмсиз бслишини ёқтирмайди. Шунинг учун уларни адолатга, сзгу ишларга чорлайди ва Аллоҳнинг даъватини қабул қилмайдиганларни ёқтирмаслигини билдириб, сна шу сурасининг 104- остида:

إِنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ لاَ يَهْدِيهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

«Албатта, Аллоҳнинг остларига имон келтирмайдиганларни Аллоҳ ҳидост қилмас. Улар учун аламли азоб бордир», деб ёмонлар жазосиз қолмаслигини билдирмоқда.

Тузилиши жиҳатидан бир-бирига схшаган инсон ҳам схши, ҳам ёмон бслишини улуғ мутафаккир Алишер Аавоий ҳазратлари:

Одам борки, одамларнинг нақшидир,
Одам борки, ҳайвон ундан схшидир,
 деб ҳаққоний баҳолаган.

Одамлар схши ва ёмон тоифаларга бслинганлиги учун ҳам жаннату дсзах сратилди, бири схшиларни мукофотлаш жойи бслса, иккинчиси ёмонларни жазолаш жойидир.

Гуноҳи кабиралар

Мсмин банда Аллоҳ таолонинг зоти сифатларини мукаммал билиб олиб, Унинг қудратини тан олгач, бу дунё вақтинчалик имтиҳон майдони сканлигини сътироф стади. Охират сса жазо куни бслиб, схшига схши, ёмонга ёмон жазо берилишига ишонгач, Аллоҳ таоло наҳий қилган нарсаларнинг гуноҳ сканлигини сътиқод қилиб, улардан четланса, ундай банда жаннатга киришига Қуръон остлари далил бслади. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Ван-нажм сурасининг 32-остида:

الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ

 «Улар (жаннатга сазовор бслганлар) кичик хатолардан бошқа катта гуноҳлардан ва бузуқликлардан йироқ бсладиган зотлардир. Албатта Ларвардигорингиз марҳамати кенг зотдир», деб марҳамат қилган.

Аллоҳ ваъда қилган нарса ҳақдир. Аллоҳнинг ваъдасига сазовор бслиб, жаннат соҳиби бслишимиз учун Аллоҳ қилма деган гуноҳи кабираларни билиб олиб, ундан ваҳший йиртқичдан қочгандай қочишимиз керак.

Бу гуноҳи кабираларни шоҳул муфассирин унвонига сазовор бслган Ибн Аббос разийаллоҳу анҳу бирин-кетин баён қилганлар. Улар қуйидагилардан иборатдир:

1.   Аллоҳга ширк келтириш

Яъни Аллоҳнинг хотини бор, боласи бор, шериги бор дейиш. Аллоҳ билан биргаликда Аллоҳнинг шериги ёки ёрдамчиси деб бутларга, қандайдир муқаддас дарахтларга, ой, қуёш ёки пайғамбарларга, азиз авлиёларга, юлдуз ёки фаришталарга сиғиниш кабилар. Булар ширки акбар (катта ширк) дейилади. Аллоҳ бу гуноҳ кечирилмаслигини билдириб, Аисо сурасининг 48-остида:


إِنَّ اللّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء

«Албатта, Аллоҳ Ўзига (бирор нарсанинг) шерик қилинишини кечирмас. Шундан бошқа гуноҳларни Ўзи хоҳлаган кишилар учун кечирур...» деб марҳамат қилган. Зеро, ширк катта зулм ва қабиҳ амалдир. У кимса қилаётган ширк амали билан ҳақиқатни паймол стиб, ҳақ нарсани сз срнидан бошқа сринга қсйди. У нодон, сратувчи Холиқ билан махлуқни бир сринга қсйиб, сзини золимлар қаторига қсшди. Ширк катта зулм сканлиги Луқмон сурасининг 13-ости билан сз тасдиғини топади.

إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ
 
«Албатта, ширк улкан зулмдир».

Бундай улкан зулмни қилган кимса шак-шубҳасиз жаннатдан бенасиб сканлиги Моида сурасининг 72-остида баён қилинган:

إِنَّهُ مَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ

«Албатта, кимда-ким Аллоҳга ширк келтирса, Аллоҳ унга жаннатни ҳаром қилур. Унинг борар жойи дсзахдир. Зулм қилгувчилар учун бирон ёрдамчи бслмас».

Мазкур остлар дунёда мушрикдан ксра нодонроқ, золимроқ кимса йсқлигини таъкидлаши билан бирга, уларга ёрдам берадиган ҳеч қандай шафоатчи йсқлигини ҳам билдирмоқда, Аллоҳ барча мсминларни бундай гуноҳдан асрасин. Бундан ташқари ширки асғар (кичик ширк) ҳам бслиб, у одамларнинг ксриши ёки сшитиши учун қилинган риё амаллардандир. Бу гуноҳ ҳам кечирилмаслиги Каҳф сурасининг 110-остида келтирилган:

فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا

«Кимки Ларвардигорига рсбарс бслишидан умидвор бслса, у ҳолда схши амал қилсин ва Ларвардигорига бандалик қилишда (риёкорлик билан) бирон кимсани (Унга) шерик қилмасин! (Яъни, қиладиган ҳар қандай амалларини Алғиз Аллоҳ ризоси учун қилсин)».

Имом Аҳмад ривост қилган ҳадисда А асулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам:

«Сизлар учун қсрқадиган нарсаларимнинг снг қсрқинчлиси кичик ширкдир» дедилар. Шунда саҳобалар:
«А­й расулуллоҳ, кичик ширк деганингиз нима?» деб ссрашди.
А асулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам:
«А иёкорлик» деб жавоб бердилар.

А иёкор гуёки, одамлар мени пули ксп бой дейишсин деб, ҳамёнини кичик тошлар билан тслдириб олган кишига схшайди. У бозорда ҳамёнини очиб, бирор нарса сотиб олмоқчи бслса, сотувчи унга ҳеч нарса бермайди. Фақатгина одамларнинг «ҳамёни тсла скан» деган қуруқ гапларидан бошқа нарса ололмайди.