Kutubxona > O'zbek adabiyoti

Tarixdagi mashhur ayollar

(1/7) > >>

Muhammad Amin:

To'maris

Eng qadim zamonlarda Amudaryo yoqalarida O'rta Osiyo aholisiga mansub massagetlar yashar edi. Bu davrda ularga marhum podshoning xotini malika To'maris boshchilik qilar edi. Eron shohi kir massagetlarni o'ziga qaram qilib olish maqsadida To'marisga uylanmoqchi bo'lib , sovchilar yuboradi. Malika shohning asl maqsadini payqab qolib unga rad javobini beradi. Shundan so'ng Kir ochiq tajovvuzga o'tadi va massagetlar tomon qo'shin tortib keladi. U daryodan o'tish uchun ko'priklar qurdira boshlaydi. Bu hatti-harakatdan boxabar bo'lgan To'maris Kirga elchi yuborib, shunday deb aytadi: "Ey shoh, qilayotgan ishingni to'xtat! Hali sen boshlagan ishingning qanday tugashini bilmaysan-ku? Qo'y sen o'z yurtingda podshohlik qilaver< bizni ham o'z holimizga qo'y. Lekin sen bunga ko'nmaydigan ko'rinasan. Agar biz bilan kuch sinashmoqchi bo'lsang, u holda ko'priklar qurib ovora bo'lma, bisz daryodan uch kunlik yo'l nariga ketamiz, sen bizning yerimizga o'tib ol yoki o'z yurtingda uchrashishni istasang, shuni xabar qil".
Bu taklifni eshitgach, Kir a'yonlarini to'plab, kengashadi. Ularning ko'pchiligi To'marisning chekinishini quvvatlaydilar. Lekin ular orasidagi Krez ismli maslahatchi shohga boshqacha bir hiyla o'rgatadi.
"Ey Kir,-deydi u,-agar sen o'z qo'shining qirilib ketmasin desang, fikrimni aytaman. Sen ularning inson ekanliklarini va taqdir hamisha bir xil bo'lavermasligini bilsang, u holda quloq sol! Agar biz dushmanni o'z yerimizga o'tkazsak-da, yengilsak, podshohligingdan batamom ayrilasan. Chunki g'olib chiqqan dushman mamlakat ichkarisiga tomon intiladi. Agar dushman yeriga o'tib, g'alaba qilsang, oldinga intilasan, lekin ularni hamma yerda ta'qib qilish darajasida yenga olmaysan. Xotin kishidan yengilsang, chidab bo'mas nomusga qolasan. Shuning uchun, yaxshisi, biz To'maris aytgan yerga boraylik-da, uni yengishga harakat qilaylik, Menimcha, massagetlar eroniylarday noz-ne'matning lazzatini bilishmaydi. Shuning uchun biz sharobni ayamasdan, mollar so'yib, katta ziyofat tayyorlaylik-da, yaroqsiz askarlardan bir qismini qoldirib, orqaga qaytaylik. So'ng o'zimizni g'alaba bilan sharaflaylik". Maslahat Kirga ma'qul tushdi. U To'marisdanchekinishni so'raydi. Kir o'g'li Kambazga Krezni topshirib, agar urushdan qaytmasam, uning maslahati bilan shohlik qilasan, deb Eronga jo'natadi, o'zi qo'shini bilan
massagetlar yurtiga o'tadi.
U yerda Kir g'alati bir tush ko'radi. Tushida Gishtaspning katta o'g'li Doroning ikki yelkasidan ikki qanot o'sib chiqqanmish va biri Mag'ribni, ikkinchisi Mag'shriqni to'sib turarmish. Bu vaqtlar Doro 20 yoshdabo'lib, yosh hisoblangani uchun urushga olinmagan edi. Tush Kir yuragiga g'ashliksolibdi.
U Doroning otasini chaqirib:-O'g'ling menga qarshi fitnada aybdor, Eronga qaytib uni sudrab olib kel,-deydi.
Kir massagetlar yurtiga o'tgach, Krez ta'kidlaganidek, ziyofat tayyorlab, bir oz askar qoldirib orqaga chekinadi.
Massagetlarning bir qism qo'shini To'marisning o'g'li Sparganis boshchiligida u yerga kelib, qoldirilgan askarlarni yengib, ziyofatga mashg'ul bo'ladilar. So'ng mast bo'lib qolgan lashkarlar uyquga ketadilar.
Shu vaqt Kir hujumga o'tib, massagetlarning ko'pchiligini o'ldirib, ko'pini asir oladi. Asirlar orasida shahzoda Sparganis ham bor edi.
To'maris voqeadan xabar topib, Kirga elchi yuborib aytadi:" Ey qonxo'r Kir, uzum suvi yordamida bo'lgan bu voqeadan xursand bo'lma. Sen o'g'limni jang maydonida emas, nayrang bilan qo'lga olding. Endi quloq sol, senga bir yaxshi maslahatim bor. O'g'limni menga topshirgin-da, qilgan ishing uchun jazolanmasdan yurtingga jo'na. Yo'qsa , massagetlar tangrisi nomi bilan qasamyod qilib aytamanki, sen ochko'z yuhoning qonga tashnaligingni qondiraman".
Kir bu so'zlarga parvo qilmadi.
Sparganis esa o'ziga kelgach, voqeani anglab, xijolatdan o'zini-o'zi o'ldiradi.
Shundan so'ng To'maris qo'shinini to'plab, jangga otlanadi. Dahshatli jang bo'ladi. Unda massagetlar g'olib keladi. To'maris o'z so'zi ustidan chiqib, jangda o'ldirilgan Kirning boshini kesib, qon bilan to'ldirilgan meshga soladi. U aytadi:"Garchi men jangda halollik bilan yenggan bo'lsam-da, sen makkorlik bilan meni o'g'limdan judo qilib qayg'uga solding. Ontimga amal qilib seni qonga to'ydiraman".

Muhammad Amin:
    Ravshanak

Donishmand va ko’hna Sharqning salmoqli qismi-buyuk Turonning kechmishiuzoq va rang-barangdir. Besh ming yillik madaniy tarixida bu shavkatli yurt o’z boshidan echa-nechalab baxtli va baxtsi asrlarni boshida kechirdi. Sharq va G’arbni bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining eng serqatnov qismida joylashib, uning asosiy xo’jayini bo’lganligi va dunyoning har xil sivilizatsiyalari uchrashadigan qulay tarixiy chorahadan o’rin olganligi tufayli shavkatli Turonda tavallud topgan Zaradushtra, isyonkor, soxta payg’ambar Mazdak, yangi din yaratgan Moniy, bahodir lashkarboshilar, olimu fozillar, shohlar va malikalarning qismati dunyodagi boshqa xalqlarning taqdirlari bilan tutashib ketgandir. Shul sabab ularning ko’pchiligi Vatandan ayri tushib, tuproqlari begona yurtlarning tuproqlariga singib ketdi. Biz Turonda tug’ilib, keyingi taqdiri bilan jahon tarixchilarining nazariga tushgan, Osiyoning birinchi go’zali deb tan olingan, fotih Iskandarga o’g’il tug’ib bergan Ravshanak — Roksana haqida hikoya qilmoqchimiz.
Fotih Iskandar bilan go’zal Ravshanakning ilk uchrashuvlari haqidagi dastlabki ma’lumotlarni yunon tarixchilarining asarlaridan o’qishimiz mumkin. Bu tarixchilarning asarlaridagi uchrashuv tafsilotlari turlicha berilganligi uchun ularga alohida-alohida to’xtalib o’tamiz. Ravshanak haqidagi datslabki ma’lumotni yunon tarixchisi Kvint Arriannning "œAleksandrnig yurishi" nomli asaridan o’qishimiz mumkin. Eramizdan oldingi 328-27- yilning qishini Iskandar o’z qo’shinlari bilan hozirgi Qashqadaryo vohasida qadimgi Navtaka ( bu shaharning qoldiqlari hozirda Yerqo’rg’on deb atalib, Qarshi shahrining yaqinida joylashgan) shahrida o’tkazdi. Bahor kelib havo isishi bilan iskandar Sug’d qal’alarini ishg’ol qilishga kirishdi. Bu qal’alar balanf qoyalar ustida qurilgan bo’lib, ishg’ol qilish mushkul edi. Qal’a ichidagilar kerakli oziq-ovqatlarni jamlab olganlikari uchun uzoq himoyaga tayyor edilar. Iskandar qal’a poyiga kelib, himoyachilarga "œagarda ular o’z ixtiyorlari bilan taslim bo’lsalar, ularga ziyon yetkazmasligini" ma’lum qildi. Ammo sug’dlar uning bu taklifini rad etdilar. Bundan g’azablangan Iskandar "œqal’aga kim birinchi bo’lib chiqsa, katta mukofot beraman" deb va’da berdi. Yunon jangchilaridan yuksak qoyalarga chiqishga o’rgatilgan 300 lashkar ajratib olinib, kerakli asbob-uskunalar bilan ta’minlandilar. Jangchilar kechasi ish boshlab, qal’a poyiga chiqib oldilar., 30 jangchi esa qoyadan pastga yiqilib halok bo’ldi. Qal’a himoyachilari ertalab bu ahvolni ko’rib, dushman qal’aga kiribdi, deya sarosimaga tushdilar va taslim bo’ldilar. Juda ko’plab ayollar va bolalar asir tushdilar, ularning ichida zodagon Oksiartning xotini va go’zal qizi Ravshanak ham bor edilar. Yunon jangchilari uning go’zalligidan hayratga tushib, butun Osiyoni kezib, Ravshanakdan go’zal qizni ko’rmaganliklarini, faqatgina Doroning xotini o’z chiroyi bilan undan keyin turishini aytganlar. Ne-ne podsho va zodogonlarning qizlarini ko’rib, ularga durustroq qayrilib qaramagan fotih Iskandar ham Ravshanakning go’zalligidan hayratga tushib, unga asira sifatida emas, podsholarga xotin bo’lishga arziydigan qiz sifatida muomala qildi. Ravshanakning otasi Oksiart xotini va qizi asir tushganligini, Iskandar esa Ravshanakka oshiq bo’lganligini eshitib, Iskandarning oldiga keladi. Uni izzat-ikrom bilan qabul qildilar. Ko’pchilik tarixchilarning fikrlaricha, Ravshanak asir tushgan sug’d qal’asi Qashqadaryo vohasida yoki Urgut bilan Kitob o’rtasidagi tog’da joylashgandir. Ravshanakning ismini yunonlar o’z tillariga moslab Roksana deb atay boshlaydilar. Uning otasining asl ismi Vaxshunvarta bo’lib, yunonlar uchun u Oksiartga aylandi. Ayrim tarixhilar uni baqtriyalik desalar, ayrimlari sug’d deb yozganlar. Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf o’zining "œAleksandr Makedonskiy tarixi" nomli asarida Iskandar bilan Ravshanak uchrashuvlarini boshqacharoq tasvirlaydi. Uning yozishicha Iskandar o’z qo’shinlari bilan Oksiart hokimlik qilayotgan viloyatga keladi. Hokim jangsiz taslim bo’ladi. Iskandar unga hokimligini qaytarib berib, faqatgina uchta o’glidan ikkitasini yunon armiyasida xizmat qilishini so’raydi. Oksiart esa hattoki uchala o’g’lini ham Iskandar xizmatiga beradi. So’ngra katta ziyofat berib, Iskandarni uyga taklif etadi. Ziyofat ayni avjiga chiqqanida, davraga 30 zodagon qizni taklif etadlar.. ularning orasida o’z go’zalligi, latofati va fahmi-farosati bilan yorqin ajralib turgan Ravshanak ham bor edi. Ravshanak maxsus tanlab olingan go’zal qizlar bilan birga kirgan bo’lsa-da, darhol Iskandarning diqqatini o’ziga tortadi. Shu daqiqadan boshlab iskandaring yuragida Ravshanakka bo’lgan muhabbat lovullay boshladi. Iskandar o’rnidan turib, bazmxonadagi shovqin-suronni tinchitib, lashkarboshilari va mezbonlariga qarata: "œIttifoqimizni mustahkamlash uchun forslar (sovetlar davrida ittifoqda yashaydigan xalqlarni xorijdagilar "œruslar" deb ataganlaridek, yunonlar ham eroniylar qo’l ostiga tushib qolgan baqtriyalik, xorazmlik va sug’diyonalik ajdodlarimizni "œforslar"deb ataganlar) va makedoniyaliklarning nikoh ittifoqi zarur, faqat shu yo’l bilan mag’lublarning uyatlarini va g’oliblarning dimog’dorliklarini bartaraf qilish mumkin"¦ "œ
Aleksandr kelib chiqishini bog’laydigan Axill ham o’z asirasi bilan nikohga kirgan edi.
-Hech kim Roksanani sharmanda qilmoqchi deb o’ylamasin, men u bilan qonuniy nikohga kirmoqchiman,- deb tantanali gapirdi. Uning bu gapini Ravshanakning otasi Oksiart xursand bo’lib eshitdi. Iskandar darhol non keltirishlarini buyurdi. Keltirilgan nonni qilich bilan ikkiga bo’ldilar, Iskandar va Ravshanak nonni og’izlariga soldilar. Non sindirilish odati turonliklardagi singari makedoniyaliklarda ham nikohning muqaddas garovi edi. Shu tariqa Osiyo va Ovropa podshosi Iskandar o’ziga go’zal va oqila Ravshanakni xotin qilib oldi. Qadimgi yunon tarixchisi Diador ham Iskandarni Ravshanakning go’zalligiga qoyil qolib, sevib uylanganligini yozgan. Yunon yozuvchisi, tarixchisi va faylasufi Plutarxning ham xabari shunday — Iskandarni Ravshanakning go’zalligi asir etgan. Ulug’ yunon tarixchisi Strabon ham Iskandar va Ravshanak haqida yozib, Iskandarni Ravshanakka sevib uylanganligi, ularning to’yi baland qoya ustidagi qal’ada juda tantanali ravishda o’tganligini aytgan. Xullas, barcha tarixchilarning ma’lumotlarini bir joyga jamlasak, barchasining ma’nosi bir xildir: Iskandar Ravshanakning behad go’zalligidan hayratga tushib, uni sevib qolgan va go’zalligiga munosib ravishda to’y qilib, qonuniy uylangandir.
Iskandar Turon tuprog’ida olib brogan uch yillik jang-u jadallarini yakunlab, bu yerga Oropiy degan kishini podsho qilib qoldirib, eramizdan oldingi 327-yilning yozida Hindukushdan oshib Hindiston tomon yo’l oldi. Turonliklar endi eron podsholarining istibdodidan qutilib yunonlarning zulmi ostiga tushib qoldilar.
Go’zal Ravshanak ham birga o’sgan dugonalari, barcha yaqinlari, qadrdon yurti bilan vidolashib, ko’zida yosh bilan yo’lga tushdi. Uning orqasidan odatdagi yor-yor o’rniga yunon lashkarlarining qurol-aslahalarining jarangi taralib qoldi. Agarda yunon askarlarining Turondan talab olgan boyliklarini Ravshanakning sepi deb hisoblasak, u dunyoda eng boy sep bilan uzatilgan kelinlardan biri bo’lur edi.
Iskandar o’z qo’shinlari bilan Hindistonni zabt etgach, 325-yiling qishida Eronga qaytib keldi, so’ngra bahor kelishi bilan esa So’zaga ko’chib o’tdi, bu yerda fotih ko’pdan buyon ko’ngliga tugib yurgan bir niyatini amalgam oshirdi, Iskandar So’zada o’zining 90 ga yaqin safdoshlari va lashkarboshilarini turonlik, eronlik va midiyalik aslzodalarning qizlariga uylanishni buyurdi. Birinchi bo’lib Iskandarning o’zi o’rnak ko’rsatdi. Qonuniy xotini Roksanadan hali farzandi yo’qligi va Osiyo shohi bo’lganligi uchun bir necha xotin olishi mumkinligini aytib, iskandar birdaniga ikki qizga: Eronning Dorodan oldingi podshosi Oxning kichik qiziga va Doro III ning katta qiziga uylandi. Mashhur lashkarboshilar Doroning qizlari, qarindoshlari va boshqa zodogonlarning qizlariga uylandilar. Sug’diylarning mashhur qahramoni Spitamenning qizi Apamani lashkarboshi Selevekka mo’ljalladilar. Keyinchalik bu lashkarboshi Vavilonga hukmronlik qilib, o’zdavlati chegarasini to Sirdaryogacha kengaytirdi. Xotini Apama sharafiga Suriyada bir shahar qurib, uni xotini nomi bilan atadi.
Nikohmarosimi juda katta tantanalar bilan besh kun davom etdi. Iskandar bunikohlarni o’z yaqinlari uchun sharafli va katta mukofot ekanligini ta’kidlab, katta mablag’ sarfladi. Xo’sh, bu nikohga kelin va kuyovlarning munosabatlari qanday edi? Ma’lumki, yunonlar o’zlarini oily irq deb bilib, boshqalarni varvarlar, ya’ni "œyovvoyilar" deb atardilar hamda ularga past nazar bilan qarardilar. Shuninguchun varvar go’zallariga uylanish aslzoda yunonlar uchun unchalik ko’ngilli voqea emasdi. Ammo ular Iskandardan qo’rqqanlaridan o’z noroziliklarini ichlariga yutishga majbur edilar. Bu nikoh ayniqsa kelinlar uchun og’ir bo’ldi. Yurtlarini vayron qilgan bosqinchilar va ota-akalarining qotillari bilan bir yostiqqa bosh qo’yish yengil ish emasdi. Ammo ularyunonlar qo’lida asira bo’lganliklari tufayli chorasiz edilar. Har qanday og’ir muammoni sovuqqonlik va cho’rtkesarlik bilan hal qilishga odatlangan Iskandar, insonlar qalbida paydo bo’lgan g’alayonni ham osonlik bilan bostirdi. G’olib kuyovlar va mag’lub kelinlar hechnarsa bo’lmagandek nikohga kirdilar. Insonga ishq-muhabbat ato qilgan dono tabiat o’z qudtratini ko’rsatdi. Bora-bora ko’pchilik takabbur yunon kuyovlar o’z varvar xotinlarini chinakam sevib qoldilar, ularni malikalarga aylantirdilar va ularning sharaflariga shaharlar qurdilar.
Aralash nikohlaroddiy lashkarlar orasida ham rag’batlantirildi. Yunon tarixchilarining yozishlaricha, Iskandar lashkarlarida o’n ming kishi Osiyocha marosimlar bilan Osiyo qizlariga uylanganlar. To’y xarajatlari va kelinlaring seplari Iskandarning hisobidan bo’lgan. Aralsh nikohlardan tug’ilgan o’g’il bolalar Osiyoda g’arb andozasida davlat hisobidan tarbiyalanardilar. So’ngra bu bolalardan imperiya uchun sodiq lashkarlar tayyorlash mo’ljallangan. Aralash nikohlardan Iskandarning maqsadi nima edi? Tarixdan ma’lumki, xalq qanchalik toza, jips bo’lib, o’z an’analarini saqlab qolsa, bu xalqni istilo qilib, asoratda uzoq ushlab turish og’ir bo’ladi. Agarda xalq aralash-quralash qilinib, qoni buzilsa, milliy ruhdan, tilidan, urf-odatlaridan judo qilinsa, u shunchalik parokanda bo’lib uni bosib oish va istibdodda ushlab turish oson bo’ladi. Buni dono Aristotelning ta’limini olgan Iskandar juda yaxshi bilardi. Shul sabab, Iskandar aralash nikohlar va Osiyodan Ovropaga, Ovropadan Osiyoga aholini ko’chirish rejalarini o’ylab topdi va amalgam oshirdi.
Jangu jadallarda olgan ko’plab jarhatlardan va kasalliklardan eson-omon qolgan Iskandar Vavilonda vujudiga kirib olgan og’ir kasallikdan qutilib qololmadi. Bu kasallik juda og’ir kechdi, unga hech bir tabib yordam berolmadi. Yozishlaricha, Iskandar shu darajada azoblangankim, unga dori o’rniga o’tkir qurol berishlarini so’ragan. Arriannning yozishicha, Iskadar bu azoblardan qutulish uchun o’zini Evfrat daryosiga tashlamoqchi bo’lgan, ammo Ravshanak bunga yo’l bermagan. Baribir kasallik ustunlik qilib, dunyoga yakka egalikni da’vo qilgan, o’zini xudoning o’g’li deb bilgan, ikki qit’aning shohi Iskandar oddiy bir inson singari 33 yoshida qayta uyg’onmaydigan bo’lib uyquga ketdi. U 33 yillik umrining 13 yilini boshiga toj kiyib o’tkazdi. Ayrim taxminlarga ko’ra, Iskandar zaharlab o’ldirilgandir. Tarixchilarning yozishlaricha, mag’lub xalqlar ham, g’olib xalqlar ham, g’olib yunonlar ham Iskandarning o’limida qattiq qayg’urganlar. Yozishlaricha, Eron podshosi Doro III ning onasi Iskandarning o’limini eshitib, sochlarini yulib, xuddi o’g’li Doroga aza ochganidek, aza ochgan ekan. Bilmadik, bu og’ir daqiqalarda vatanidan uzoqlarga borib qolgan, yolg’iz himoyachisidan ham ayrilgan, yuragining tagida Iskandardan bo’lgan homilasini ko’tarib yurgan musofir Ravshanakning ko’nglidan nimalar kechdi ekan"¦
Hali Iskandarning tanasi sovumay turib, barcha jahongir podsholar o’limidan so’ng yuz beradigan mash’um fojia yuz berdi, ya’ni toju taxt talashishi boshlanib ketdi. Iskandar jon berishidan oldin qo’lidagi muhri o’rnatilgan uzukni lashkarboshi Perdikkaga bergan edi. Perdikka Ravshanakni ko’zi yorishini kutaylik, agar u o’g’il tug’sa, uni taxt vorisi qilaylik, degan fikrni aytdi. Melagr esa Ravshanakni ko’zi yorishini kutish shart emas, Iskandarning Barsinadan tug’ilgan o’g’li Geraklni voris qilsak ham bo’ladi, degan fikrni o’rtaga tashladi. Ko’pchilik u nikohsiz tug’ilgan deb, qarshi chiqdi. Boshqa birov esa Iskandarning ukasi Arrideyni podsho qilish kerak, degan talabniilgari surdi. Lashkarboshi Ptolemey Lag barcha nomzodlarga qarshi chiqdi. U Arrideyni Filippning suyuqoyoq xotini Larisadan nikohsiz tug’ilganligini va aqli zaifligini, Barsina va Ravshanak Sharq ayoli ekanliklarini, qolaversa, ularning ikkalasi ham makedonliklarning asirasiligini aytib, ularning bolalari podsholika yaramaydi, deb turib oldi. Bahs qizib, xavfli darajaga yetgach, bir to’xtamga kelindi. Arrideyga otasi Filippning nomini berib, uni vaqtincha podsho qilishga, u balog’atga yetgach, Ravshanakning o’g’liga esa Aleksandr IV nomini berib, ikkinchi podsho qilishga, u balog’atga yetgach, butun hokimiyatni unga berishga qaror qilindi.
O’g’li tug’ilgach, Ravshanak, Barsina va Gerakllar Vavilondan Makedoniyaga, Iskandarning vataniga ketdilar. Bu yerda Ravshanak va Barsina qaynonalari Olimpiada bilan uchrashdilar. Tarixchilarning yozishlaricha, takabbur Olimpiada Ravshanakning go’zalligiga tan berib, uni yaxshi qabul qilgan"¦ Toju taxt nizolari tufayli Iskandarning barcha yaqinlari o’ldirildilar. Podshoning qizi, podsho Filippning xotini, podsho Iskandarning onasi bo’lgan Olimpiada Kassandrning buyrug’I bilan o’ldirildi. Tarixchi Yustinning yozishicha jahannam azobiga duchor qilingan Olimpiada biron marta ham ingramay, mardonavor jon bergan. Barsina va uning o’g’li Geraklni ham sirli ravishda o’ldirdilar. Kassandrning buyrug’I bilan Ravshanakni yosh go’dagi Aleksandr IV bilan Amfiopol shahriga jo’natib, qamoqda saqlaydilar va eramizdan oldingi 309 yili xoinona ravishda bo’g’ib o’ldirdilar.
Oradan vaqt o’tib, uzoq Makedoniyadan bu shumxabar Turonga ham yetib keldi. Doimo Ravshanakning taqdiridan xavotirlanib yurgan Oksiartning qaddi bu xabardan batamom egilib qoldi. Ravshanakning onasi va boshqa yaqinlari ko’k kiyishib, aza ochdilar
 

   

 

 

Muhammad Amin:
             Robiya

                       Azizlar, yozmoqchi bo’lganimiz mashhur so’fiy ayol Robiyai Adviya haqida emas, balki Balx shahrida X asrda yashab o’tgan iste’dodli shoira Robiya haqidadir. Adashtirmasligingizni iltimos qilardim.


Balx shahrida X asrda yashab o’tgan iste’dodli shoira Robiya Balx amiri Ka’bning qizi edi. Qiz juda sohibjamol va oqila bo’lib, tim qora jodu ko’zlari, nayzamisol kipriklari har qanday yurakka g’ulg’ula solar, aqiq lablari, marvarid tishlari ko’rgan kishini rom etardi. Bexato husn va buning ustiga shoirona latif ta’bi uning ovozini atrofga yoygan edi.
Amir Ka’b qizini juda yaxshi ko’rar, uni bir nafas ham xayolidan nari ketkazmasdi. Kechayu kunduz qizining taqdiri haqida qayg’urardi. O’limi yaqinlashganini sezgan amir bir kuni o’g’li Horisni huzuriga chaqirdi. U o’g’liga qarab dedi:
- Singling aqli raso qiz. Unga hamma oshufta. Lekin qizimning haligacha mana-man degan zodagonlar, a’yonlarga loyiq ko’rmadim. Endi, o’g’lim, men hayot bilan vidolashar ekanman, uning taqdirini senga topshiraman. Sen uni o’ziga munosib kishi topib uzatgin.
Horis otasining vasiyatini mamnuniyat bilan qabul qildi va singlisini ko’z qorachig’iday asrashga va’da berdi. Lekin taqdir ularga qaltis yo’lni ravo ko’rgan edi.
Otasining vafotidan keyin Horis taxtga o’tirishi munosabati bilan katta shohona ziyofat berdi. Jannatni eslatuvchi bog’da aysh-ishrat davom etar, musiqa sadolari yangrardi.
Horisning taxti baland ayvonda joylashgan bo’lib, amir unda quyoshdek porlab o’tirar edi. Marvarid shodasiday uni o’rab olishgan xizmatchilar va navkarlar xizmatda qo’l qovushtirib turishardi. Hammaning qalbida quvonch, chehrasida kulgu balqirdi. Bazm ahli orasida yulduzlar orasida oydek, xushbichim kiyingan, qora qoshli, qora ko’zli, bir ko’rishdayoq kishining diqqatini o’ziga tortadigan sarvqomat bir yigit o’tirardi. Uning oti Bektosh bo’lib, amirning xazinaboni edi.
Horisni amirlik unvoni bilan tabriklashga kelgan saroy ahli va zodagonlar xursandchilik qilishardi. Qiz-juvonlar ham qasrning tomi va toqi-ayvonlaridan yuzlariga parda tortib, bazmni tomosha qilardilar. Robiya ham kanizaklari, dugonalari bilan qasr tomiga chiqdi va bir burchakda o’tirib tomosha qila boshladi. Shu paytda to’satdan uning nigohi amir bilan yonma-yon o’tirib suhbat qilayotgan Bektoshga tushdi. Shunday qilib yigit Robiya ko’ngliga ishq dardi ila o’rnashdi.
Oradan bir yil o’tgandan keyin muhabbat dardi qizni holdan toydiradi. U kasalmand bo’lib qoladi. Singlisi ahvolidan tashvishga tushgan Horis uni davolash uchun tabib olib keladi. Ammo qo’hna dardga davo yo’q edi. Robiyani yoshlikdan tarbiyalagan mehribon, zukko va dono bir doyasi bo’lguvchi edi. Faqat ugina qizning dardini sezadi va hamma sirlarini bilib oladi. Robiya doya xotindan o’z sevgi dostonini Bektoshga yetkazishini so’rab maktub beradi. Xatni olgan Bektosh uning ichidan mohirona chizilgan qizning rasmini ko’rib hayratda qoladi va javob maktubini yo’llaydi.
Oradan ancha vaqt o’tib, kunlarning birida Bektosh Robiyani bog’da tanho ko’rib qoladi. Shu ondayoq unga yaqinlashib gap ota boshlaydi. Bektoshning bu harakatidan ranjigan Robiya jahl bilan qo’lini siltab tashlaydi.
Ushbu voqeadan keyin Bektosh noo’rin harakatidan uyalib o’zini chetga olib yuradi. Sevgilisidan ranjigan Robiya esa yurak alamlarini she’rga to’kib soladi.
Bir kuni qiz bog’da yolg’iz sayr qilib yurganida sevgilisiga atalgan she’rini baland ovoz chiqarib o’qiydi. Buni esa Horis eshitib qoladi va shu kundan boshlab singlisidan gumonsiraydigan bo’ladi.
Oradan biro y o’tar-o’tmas Horis mulkiga hisobsiz lashkarlari bilan dushman hujum qiladi, qattiq jang bo’ladi. Bu jangda Bektosh ham qahramonlik ko’rsatadi. Ammo to’satdan urilgan Horis shamshiri zarbidan yaralanib, hushidan ketadi.
Xuddi shu payt jang maydoniga yuzini parda bilan yashirgan bir otliq kirib kelib, dushmanni vahimaga solib har tomon to’zg’itib yuboradi"¦ Fursatdan foydalangan bu qahramon otini yaralangan Bektosh tomonga buradi va uni ko’tarib o’z askarlari qo’liga topshiradi. Bektoshni o’lim changalidan xalos etgan qahramon Robiya edi. Jang Horisning g’alabasi bilan yakun topadi.
Robiya Balxga kelgan mashhur shoir Rudakiy bilan uchrashib qoladi va unga she’rlarini taqdim etadi. Shoir qizning ilhomchisi pok muhabbati ekanligini sezadi.
Rudakiy Buxoroga qaytib kelganida Horis ham Buxoroga shoh huzuriga kelgan edi. Shoh Horis sharafiga katta bazm tashkil etadi. Bazmi-jamshidda Buxoroning barcha olim-fuzalolari yig’ilishadi. Shunda Rudakiydan she’r o’qishni iltimos qilishadi. Rudakiy o’z she’rlarini emas, balki Robiya she’rlarini o’qib beradi va bu qizning tarixini bazmda Horis borligini unutib hammaga doston qiladi. Shunda Horis hech narsani eshitmaganday o’zini mastlikka soladi. U Balxga qaytgach, payt poylab singlisining qonini to’kish orqali oilasi sha’niga qo’ngan isnodni yuvish payiga tushadi.
Bektosh sevgilisi Robiyadan kelgan maktublarni bir do’stiga ko’rsatardi. Xoin do’sti ularning hammasini Horisga olib kelib beradi. G’azablangan aka Bektoshni zindonga tashlaydi. Xizmatchilariga hammomni qattiq qizitishni, Robiyaning qo’llariga kishan solib, qizigan hammomga qamashni buyuradi. Bu hukm ijro etiladi. Hammomning eshik va teshiklarini loy bilan berkitishadi.
Holsizlikdan lahta-lahta qon qusgan qiz ko’rsatkich barmog’ini o’z qoniga botirib, hammom devorlariga she’r bita boshlaydi. Yozishga joy qolmaganda uning vujudidagi qon ham tugaydi. Devorda mana bunday bitiklar bor edi:


                        Nigoro sensiz ahvolim zabundir,
                        Yuzim ko’ngul qoni ila lolagundir..

Ushbu voqeani eshitgan Bektoshning yurak-bag’ri xun bo’ladi. U yashirincha qamoqdan qochadi va Horisning haramiga kirib uning boshini tanasidan judo qiladi. Oshiq yigit qiz qabriga yetib keladi va xanjar bilan yuragini tilib aziz mahbubasi yonidan joy oladi.

Muhammad Amin:
  Saroymulkxonim (Bibixonim)

Saroymulkxonim chig’atoy ulusiga mansub mo’g’ul xonlaridan Qozonxonning qizi bo’lib, 1341-yilda tug’ilgan. Qozonxon taxtdan azl etilib, qatl qilingan chog’da Saroymulkxonim hali besh yoshda edi. Saroymulkxonim balog’atga yetgach, 1355-yilda Movarounnahr hukmdori amir Qozog’onning nabirasi amir Husayn uni nikohiga kiritdi.
1370-yilda sohibqiron Amir Temur jangda amir Husaynni yengib, uni qatl ettirgach, Movarounnahr hukmronligini o’z qo’liga oladi. Tabiiyki, amir Husaynning bir necha xotinlari bo’lib, haramning ulug’ bekasi- Tarmashirinxonning qizi Suyunch Qutlug’ Og’o edi. Sohibqiron Amir Temur maqtulning haramidagi malikalar orasidan Qozonxonning qizi — Saroymulk xonimni, Bayon Sulduzning qizi- Ulus Og’oni, Xizr Yasuriyning qizi - Islom Og’oni hamda Tag’oy Turkon xotunni tanlab olib, idda muddati uch oy o’tgach, o’z nikohiga kiritadi.
Sohibqiron Amir Temur Saroymulk xonimni o’z nikohiga kiritgach, "œkuragon" unvoniga musharraf bo’ldi. Kuragon iborasi mo’g’ulcha so’z bo’lib, "œkuyov" degan ma’noni ifodalaydi. Zero, Saroy Mulk xonim mo’gul xonlaridan birining qizi bo’lgani tufayli sohibqiron Amir Temur mo’g’ul xonining kuyovi, ya’ni "œAmir Temur Ko’ragon" nomini olgan edi.
Sohibqiron Amir Temur malika Saroymulkxonimni o’z nikohiga kiritgunga qadar, haramida boshqa xotinlari ham bor edi. Lekin xon avlodiga mansub Saroymulkxonim haramdagi barcha malikalardan ulug’rog’i hisoblanib, "œkatta xonim" yoxud "œBibixonim" degan unvonga noil bo’ladi. Albatta, bunday e’zozga musharraf bo’lish uchun aql-zakovat, did-farosat, fikrlash doirasining ulkanligi bosh omil bo’lgan. Zotan, tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Saroymulkxonim zamonasining yuksak idrokli, farosatli, tadbirkor va aql-zakovat sohibasi, husn-latofat bobida ham benaziri edi. Saroymulkxonim insonparvar, vatanni sevguvchi, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotidan yaxshigina xabardor bo’lgan, saltanat ishlarida dono maslahatlari bilan qatnashib turgan ayol edi. Ayniqsa, ilm-ma’rifatga alohida e’tibor ila qarar, tolibi ilmlarga homiylik qilardi.
Sohibqiron Amir Temurning harbiy yurishlarida Saroymulkxonim ko’pincha birga yurgan. Tarixiy manbalarning yakdillik bilan bergan ma’lumotlariga ko’ra, o’ta ziyrak, tadbirkor Saroymulkxonim salatanatni boshqarishda vujudga kelgan ayrim muammolarni hal qilishda o’zining oqilona maslahatlari bilan faol qatnashgan. Amir Temur Saroymulkxonimga oshkora buysunmasa-da, biroq uning oqilona maslahatlariga o’zida qandaydir ehtiyoj sezib turgan. Naql qilishlaricha, Eronga qarshi yurish boshlaganda, Isfaxonning qamali ko’pga cho’zilib, qo’shinni ozuqa bilan ta’minlashga mablag’ yetishmay qoladi. Nihoyat, Amir Temur Samarqandga chopar yo’llab, Saroymulkxonimga maktub jo’natadi. Maktub qisqacha bo’lib, "œQo’shinning zahirasi tugadi, xazinadan zar yuboring", deyilgandi. Saroymulkxonim maktub mazmunidan ogoh bo’lgach, maktubning orqa tomoniga "œUlug’ amir, zaringiz tugagan bo’lsa, siyosatingiz ham tugadimu?"- deb yozadi va uni choparga tutqazadi.
Amir Temur maktubni olgach, Saroymulkxonimning kinoyali zamzamasini o’ylab-o’ylab, nihoyat bir qarorga keladi: lashkargohda so’yib yeyilgan qo’y, qoramol, ot, va tuya suyaklarini o’sha kuniyoq yig’dirib, turli hajmlarda qirqtirib, katta hajmdagisiga katta qiymat, kichigiga kichik qiymat belgilab, unga po’lat muhrni qizdirib tamg’a bostiradi hamda muvaffaq pul o’rnida muomalaga kiritishga farmon beradi. Natijada, qoshni shahar va qishloqlarda suyak pulga qoshin uchun oziq-ovqat sotib olinadi. Tez kunda Isfaxon shahri taslim bo’ladi, suyak pullar zar bilan almashtiriladi.
Amir Temur saroyida joriy qilingan tartibga ko’ra, chet ellik elchilarni qabul qilish marosimlarida hukmdor yonida xotinlari ham ishtirok etishgan. Ispaniya qiroli Genrix III ning Samarqand hukmdori Amir Temur huzuriga yuborgan elchisi Ryui Gonzales de Klavixoning yozishicha, 1404-yil 8-sentabr dushanba kuni Amir Temur Samarqand chetidagi "œDilkusho" bog’ida elchilarni qabul qiladi. Qabul marosimi katta ziyofat va tantana bilan boshlangan. Klavixoning hikoya qilishicha, qabul marosimida hukmdor Temurning yonida Saroymulkxonim boshliq boshqa xotinlari ham yuzlariga parda tashlab o’tirganlar. Ispan qiroli yuborgan hadyalar orasida hukmdorga ko’proq qizil movut ma’qul bo’lgan. Bu haqida u o’z xotinlari, avvalo Saroymulkxonim bilan fikrlashadi. 1404-yil 17-oktabr juma kuni Saroymulkxonim ham katta ziyofat beradi. Ziyofatda boshqa elchilar qatorida ispan elchisi Ryui Klavixo Gonzales ham qatnashadi. Klavixo Temur bog’larida berilgan ziyofatlarning to’kin-sochinligi, bog’lardagi rang-barang ipak chodirlar, undagi oltin-kumush jihozlaru bog’larning o’ta did va farosat bilan jihozlangani haqida maroq ila hikoya qiladi.
Naql qilishlaricha, Saroymulkxonim kunlardan bir kun o’z jamg’armasi hisobiga, savoblik uchun xudo yo’lida bir madrasa bino qildirishga Amir Temurdan ijozat so’raydi. Hukmdordan ruxsat bo’lgach, otasi Qozonxon tomonidan sovg’a qilingan bir juft olmos baldog’ini sotuvga qo’yib, bu mablag’ni madrasa qurilishiga sarflaydi. Saroymulkxonim madrasa qurilishi jarayonida qurilish maydoniga tez-tez kelib ish boshqaruvchilarga fikrini aytadi. Madrasa qurilishi nihoyasiga yetayotganda ham Saroymulkxonim odati bo’yicha o’z kanizlari bilan qurilish maydoniga kelib, ustaboshiga binoning kam-ko’stlari haqida ko’rsatmalar beradi. Ustaboshi Saroymulkxonimning yuzini ko’rmagan bo’lsa-da, uning jozibali so’z ohanglaridan oqila va o’tkir zehnli ayol ekanligiga imoni komil bo’ladi. Malika ketgach, ustaboshi xonim bilan bo’lgan bir nafaslik muloqatdan olgan taassurotini ichiga sig’dirolmay, hissiyoti g’alaba qilib, atrofidagi ustalarga:
- Yopiray, ayol zoti ham shunchalik dono va oqila bo’ladimu?.. Xonim haqida shu kungacha eshitgan barcha ta’rif - tavsiflarning hammasi to’g’ri ekan. Qani endi hamma ayollar ham shunday nafosatga ega bo’lsaydi,- deb chuqur uf tortadi.
Ustaboshining beg’ubor so’zlari tez orada qurilishdagi barcha korfarmon, usta va mardikorlar orasida tarqaladi. Bir-ikki kun o’tgach, mish-mishlar zo’rayib, "œnima deysan, ustaboshi xonimga g’oyibona oshiq bo’lib qolgan emish", degan so’zlar tarqab ketadi. Tabiiyki, bu mish-mishlar Saroy Mulk xonimning ham qulog’iga yetib boradi. Ustaboshi o’zining bemulohazaligidan o’kinib, suyaksiz tilning jarohatidan nolib turgan bir vaqtda, Saroymulkxonimning xos kanizlaridan biri qo’lidagi ro’molga o’ralgan laganchani ustaboshiga uzatarkan:
- Xonim ushbu tuxumlarni sizga yubormishlar. Toki mazkur yeti xil rangga bo’yalgan yeti dona tuxumni tanovvul aylab, alarming mazasi bir xilmu yoxid har birining mazasi alohidamu, ushbuni farqlab bergaysiz. Javobini ertaga qiyom paytida eshiturmiz,-deb qaytib ketadi.
Ustaboshi ro’molni ochib, yeti xil rangdagi tuxumni o’z ko’zi bilan ko’rgach, xonim nimaga shama qilayotganini tushunib, chuqur iztirobga tushadi.
Shu kunlarda sohibqiron Amir Temur navbatdagi yurishdan qaytib kelayotganligi va yaqin orada Samarqandga yetib kelishi haqida ovozalar tarqaladi. Ustaboshining ko’z-o’ngi qorong’ulashib, qo’li ishga bormaydi.
"œMish-mishlar boshimga balo bo’ldi, hademay sohibqiron yetib kelsa, meni sog’ qo’ymaydi, jazoga mustahiq qilmog’i muqarrardur. Nachora, taqdiri azalda bitilgo’n erkanda. Ammo chiqmagan jondan umid deganlar mashoyixlar, bu yerdin qochmoq chorasini izlamoq darkor. Darvoqe, qochib ham qayerga boraman. Pastga ham tushib bo’lmaydur, darhol tutib zindonga solurlar. Ne qilmoq kerak?" deb og’ir o’yga toladi.
Ustaboshi o’ylab-o’ylab oxiri bir qarorga kelgach, shogirdini yoniga chaqirib, uni o’z rejasidan voqif qiladi. U o’ziga ikkita qanot bog’lab, gumbaz ustidan sakraydi. Qanot yordamida shahar chetidagi bir yaylovga sho’ng’iydi. Ammo qo’nishga ulgurmayoq boshi yerga qadalib, olamdan o’tadi. Bu manzarani kuzatib turgan shogird "œEh, attang, ustoz andak xatoga yo’l qo’yibdurlar. Qanot bilan birga dum ham bog’lamoq lozim erdi",- deb o’ziga qanot va dum bog’laydi-da, gumbazdan yalanglikka qo’nib, ko’zdan g’oyib bo’ladi. Shundan buyon xalq orasida "œustozidan shogirdi o’zgan" degan maqol qolgan deyishadi.
Saroymulkxonim qurdirgan madrasa XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Samarqanddagi madrasalar orasida ulkan va mahobbatliligi bilan ajralib turgan. Madrasaga zamonasining yetuk mudarrislari tayinlanib, ular tolibi ilmlarga diniy va dunyoviy ilmlardan saboq berganlar. Saroymulkxonim madrasa tolibi ilmlarining ahvolidan tez-tez xabar olib, ularga homiylik qilib turgan. Rivoyatlarga ko’ra, Saroymulkxonim o’z odaticha, qosh qoraygach, o’zining yaqin kanizlari bilan kiyimlarini o’zgartirib, madrasa tomon yo’l oladi. Negaki, Saroymulkxonim madrasa toliblarining ahvoli ruhiyasi, kim qanday tirikchilik o’tkazayotganligini, tunda qanday ish bilan mashg’ul bo’layotganliklarini zimdan tekshirib turarkan. Bir kecha xonim madrasaga yetib kelganida hujralarning deyarli barchasida chiroq o’chgan, tolibi ilmlar tun og’ushida uyquga cho’mgan ekanlar. Faqat birgina hujrada sham yonib, ichkaridan tovush eshitilibdi. Saroy Mulk xonim kanizlarini madrasa hovlisida qoldirib, o’zi ohista yurib, hujra eshigi yonida ichkariga quloq solibdi. Tolibi ilmlardan biri ikkinchisiga shunday deydi:
- Qani, aytingchi birodari aziz, hozir ko’nglingiz nimani tusayapti?
- E, birodar nima bo’lardi, qo’y go’shti, qo’y yog’ida damlangan bir lagan seryog’ palov bo’lsa, bilakka paxta bog’lab, bir to’yib yer edik-da, - deya javob bergach, sherigidan so’radi:- Xo’sh jorajon, o’zingizni ko’nglingiz nimani istayapti?
- E, birodar, ko’nglimda tamoman boshqacha orzu. Ushbu madrasa sohibasi Saroymulkxonim dunyoda tengi yo’q deb eshitganman. Qaniydi iloji bo’lsa, shu xonim bilan bir kecha suhbatlashsam,- deb javob berdi birinchi tolibi ilm.
Sherigidan bunday qaltis so’zni eshitgan jo’rasi:- E, ovozingizni o’chiring, birodar, nima deyayotganingizni bilasizmi, tag’in bir falokatni boshlamang,-deb unga dashnom berdi.
So’z shu yerga yetganda Saroymulkxonim hujra eshigidan uzoqlashib, kanizlari bilan saroyga qaytadi.
Ertasi kun peshindan og’gach, nadimlardan uch-to’rttasiga madrasaga borib, barcha tolibi ilmlarni saroyga olib kelishlarini buyuradi. Tolibi ilmlar bu nogahoniy taklifdan hayajonda, nadimlar qurshovida saroyga keladilar. Faqat ikki tolibi ilm bu taklifdan shubhalanar va tundagi qaltis orzuning qurboni bo’lish dahshatidan qaltirardi. Barcha tolibi ilmlarni katta mehmonxonaga kiritib, ziyofat beradilar. Ziyofat so’ngida qo’y go’shti, qo’y yog’ida tayyorlangan seryog’ palov tortiladi. Shundan so’ng, mehmonxonaga kanizlar qurshovida, yuziga parda tortgan holda Saroy Mulk xonim kirib keladi va maxsus o’rindiqqa o’tirgach, tolibi ilmlar orasidan tungi suhbatdoshlarni tanib o’z huzuriga chorlaydi:
- Xo’sh, mulla yigitlar, bilakka paxta bog’lab yeydigan palov bo’libdimi?-deydi.
Haligacha qo’rquvdan qaltirab turgan ikki tolibi ilm darhol tiz cho’kib:
- Qulluq xonoyim, ta’rifdan ziyoda palov bo’libdur, madhiga til ojizlik qiladur, - deya ta’zim qilibdilar.
Saroymulkxonim birinchi tolibi ilmga yuzlanarkan:
- Endi sizning orzuyingizga kelsak. Ko’rib turganingizdek, men sohibqironning nikohlaridamen, binobarin siz birlan suhbat qurmog’im mumkin ermas. Binoan alayhi o’zimning go’zal kanizlarimdan birini sizga nikohlab berurmen. Rozimidursiz?-deydi.
Haligacha tili kalimaga kelmay, es-hushini yo’qotayozgan tolibi ilm, darhol o’zini xonim oyog’iga tashlab:
- Uzr, afv etsunlar xonoyim, bu beadab qullarining gunohidan o’tsunlar,-deb iltijo qiladi.
Shu asnoda Saroymulkxonimning ishorasi bilan mehmonxonaga qozi va imom kirib keladi va barcha tolibi ilmlar guvohligida kanizlardan birini tolibi ilmga nikohlab qo’yadilar"¦
Afsuski, Saroymulkxonim madrasasi uzoq turmadi. Rivoyatlarga ko’ra, XVI asr oxirida Buxoro amiri Abdullaxonning temuriylarga xusumati tufayli, maxsus farmon bilan madrasani buzdurib tashladi. Faqat madrasa yoniga qurilgan maqbaragina saqlanib qolgan. Maqbaraning old tomoni rang-barang koshinlar bilan bezatilgan. Maqbaraning ichki qismidagi bezaklarga yashil, qizil, qora bo’yoqlar bilan jilo berilgan. Izoralarga yulduz shaklida ko’k naqshlar ishlanib, koshinli hoshiyalar bilan o’ralgan. Maqbara dahmasiga tashqaridan maxsus eshik orqali kiriladi. Dahma devorlari xilma xil koshinlar bilan bezatilgan bo’lib, dahma ichiga toshtobut qo’yilgan.
Samarqandda mashhur Bibixonim masjidi jome’si ham bor. Bu masjidni Amir Temur Hindiston yurishidan qaytib kelgach, 1399- 1404 — yillar mobaynida o’zining ulug’ bekasi Saroymulkxonimga atab qurdirgan. Binobarin, bu "œBibixonim" masjidi jome’yi nomi bilan mashhur bo’lgan. Masjidi jome’ Markaziy Osiyodagi obidalarning eng yirigi hisoblanadi. Hovlisining sahni 63,8x 76,0 metr bo’lib, atrofi ravoq va peshtoqlar bilan o’ralgan. Masjidning umumiy sahni esa 167x109 metrdir.
Davr o’tishi mobaynida Bibixonim masjidi zilzilalar ta’sirida ancha puturdan ketib, vayronaga aylandi. Hozirgi kunda Bibixonim masjidi bir-biri bilan bog’lanmagan olti bo’lakdan iborat bo’lib, hovlining yuqori qismida mehrobli baland peshtoqli bino, poygakda masjidning ikkiga ajralgan peshtoqi hamda shimoli-g’arb qismida yakka holda saqlanib qolgan minoradan iborat. O’z davrida mazkur bo’laklar uch qator oq marmar ustunli, yengil peshayvonlar bilan birlashtirilib, ularning ustida 400 ta gumbazchalar bo’lgan. Ustunlarning jami 480 ta bo’lib, oralig’i- 3,5 metr, ostki qismi maxsus tagkursili, o’rta qismi o’yma naqshkor, yuqori qismi rangli koshinlar bilan qubba shaklida ishlangan. Hovli o’rtasiga marmar toshdan ulkan lavh — Qur’on qo’yib o’qiladigan maxsus kursi qo’yilgan. U avvallari asosiy bino ichida bo’lib, 1875-yilda gumbazning qulash xavfi tug’ilganda hovli o’rtasiga chiqarilib qo’yiladi. Mazkur lavh Ulug’bek Mirzo ko’ragonning farmoni bilan yasalgan. Lavhga "œSultoni a’zam, oily himmatli hoqon, din-diyonat homiysi, Hanafiya mazhabining posboni, aslzoda sulton ibn Sulton amir al-mo’minin Ulug’bek kuragon" deb yozilgan.
Bibixonim masjidiga kiraverishdagi katta peshtoqning ustki qismi 1897-yilgi zilzilada qulab tushgan. Peshtoqning ichki qismida kichikroq ikkinchi ravoq va uning o’yma marmar hoshiyali darvozasi ham bo’lgan. Darvoza ustiga o’rnatilgan lavhada masjidning qurilgan yili va Amir Temurning shajarasi bitilgan. Masjidning "œhaft jo’sh" — yeti xil metal qotishmasidan yasalgan qo’sh tabaqali darvozasi bo’lgan. Bu darvoza keyinchalik yo’qolib ketgan.
Bibixonim masjidi ayni davrda vayrona holda bo’lsa-da, serhasham bezaklarning o’ta nafisligi kishi diqqatini o’ziga jalb etadi. Rang-barang shakl va naqshlar o’sha davr ustalarining nozik did va yuksak mahoratidan dalolat berib turadi.
1405-yil 18-fevralda sohibqiron Amir Temur O’trorda vafot qilgach, Samarqand taxtiga uning nabirasi Xalil Sulton Mirzo (1384-1411) o’tirdi. Ibn Arabshohning bergan ma’lumotiga ko’ra, Xalil Sulton Mirzoning xotini Shodmulkbegim 1408-yilda Saroymulkxonimni zaharlab o’ldirgan. Saroymulkxonimning jasad o’zi qurdirgan madrasa yonidagi maqbaraga "œtosh tobut"ga solinib, mo’miyolanib dafn etilgan. 1941-yil iyun oyida Go’ri Amir maqbarasida abadiy uyquga ketgan Amir Temur, Shohruh Mirzo, Muhammad Sulton Mirzo va Ulug’bek Mirzolarning qabrlari ochib tekshiriladi. Saroymulkxonim qabri ham ochilib, jasadini tekshirish maqsadida Toshkentga olib kelingan. Keyinchalik yana Samarqandga olib borib qo’yilgan.
Sohibqiron Amir Temur Saroymulkxonimdan farzand ko’rmagan. Ammo sohibqiron o’z o’g’li Shohruh Mirzoni, suyukli nabiralari Muhammad Sulton Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Ulug’bek Mirzo va boshqa mirzolarni bevosita zukko Saroymulkxonim tarbiyasiga topshirgan edi. Bundan shuni anglash mumkinki, Amir Temur Saroymulkxonimni juda hurmat qilgan va ardoqlagan.


 

Muhammad Amin:
  Gavharshodbegim

    Gavharshodbegim Amir Temurning to’rtinchi o’g’li Shohruh Mirzoning suyukli katta xotini edi. U chig’atoy zodagonlaridan G’iyosiddin Tarxonning qizi edi. Rivoyat qilishlaricha, G’iyosiddin Tarxonning bobakaloni _ Qushlik bir vaqtlar Chingizxon mulozimatida bo’lib, bir jang asnosida uni o’limdan saqlab qolgan ekan. Shundan buyon Chig’atoy ulusida bu avlod yuksak e’tibor va hurmatga sazovor bo’lgan.
    Gavharshodbegim 1379-yilda tug’ilib, 1393-yilda Shohruh Mirzo nikohiga kiradi. Undan uch o’g’ilu ikki qiz ko’rgan. To’ng’ich o’g’li — Ulug’bek Mirzo kuragon (Muhammad Tarag’ay, 1394-1449), o’rtancha o’g’il — Boysung’ur Mirzo (1397-1433) va kichik o’g’li — Muhammad Jo’ki Mirzo (1401-1445)lardir.
    Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Gavharshodbegim yuksak did-farosatli, oqila, tadbirkor, suxandon, bir so’zli-qat’iyatli, husn bobida ham benazir ayol bo’lgan. Tabiatan mutaasib dindor Shohruh Mirzo ko’p vaqtini toat-ibodat va kitob mutolaasiga sarflardi. Saltanat, devon ishlarini o’ktam va tadbirkor xotini Gavharshodbegim boshqarardi. Bu ziyrak ayol qaynotasi Amir Temur vafotidan so’ng sekin-asta saltanat ishlarini o’z qo’liga oldi. Zotan, Shohruh Mirzoning o’zi ham xotini Gavharshodbegimning donoligiga tan berar, saltanatni boshqarishda oqilona va tadbirli maslahatlariga ehtiyoj sezib turardi. Shu bois, saltanatga doir ko’pgina ishlar malikaning nazar-e’tiboriga havola qilingan. Viloyatlarga hokim tayinlash, qo’shinga sarkarda belgilash, hatto kimga qanday in’om va kimga qanday jazo berish masalalari ham malikaning inon-ixtiyorida edi. Masalan, 1440-yil 6 mayda mashhur Hirot tarixchisi (keyinchalik saroy tarixchisi) Fasih Ahmad ibn Jaloliddin Muhammad Xavofiy (1375-1442) malika Gavharshodbegimning g’azabiga uchrab, ikki marotaba qisqa muddatli qamoqqa hukm qilinadi.
    Gavharshodbegim Shohruh Mirzoning harbiy yurishlarida ishtirok qilarkan, shahzodalarning fe’l-atvori va harbiy boshliqlarning hatti-harakatidan voqif bo’lib turardi. Taxtga valiahd tayinlash masalasida ham Gavharshodbegim o’z so’zini o’tkazishga urinadi. Chunonchi Shohruh Mirzo o’zining kenja o’g’li Muhammad Jo’ki Mirzoni valiahd etib tayinlashga harakat qiladi. Biroq, Shohruh Mirzoning bu rejasi malikaga yoqmaydi. Malika o’z o’g’li Muhammad Jo’ki Mirzoga nisbatan Aloud Davla Mirzo (1417-1461)ni valiahdlikka munosib deb bilardi. Ammo o’rtancha o’g’li marhum Boysung’ur Mirzoning o’g’li Aloud Davla Mirzoni oshkora valiahd etib tayinlashga to’ng’ich o’g’li Ulug’bek Mirzo kuragondan hayiqar, bu masalani Shohruh Mirzo qo’li bilan hal qilishga urinardi.
    1444-yilda Shohruh Mirzo og’ir xastalanib, o’lim to’shagida yotganida, arkoni davlat hukmdorning tez fursatda olamdan ko’z yumishiga ishonchlari komil bo’lgach, Balx viloyati hokimi bo’lib turgan Muhammad Jo’ki Mirzoga shoshilinch xabar yuboradilar. Shahzoda zudlik bilan Hirotga yetib keladi. Biroq shahzoda yetib kelguncha, onasi malika Gavharshodbegimning farmoniga muvofiq, harbiy qo’shinlar sardori Jaloliddin Feruzshohning valiahdlikka tayinlangan Aloud Davla Mirzoga bay’at (ishonch yorlig’i) berib, qasamyod qilganligi haqidagi xabarni eshitadi. Muhammad Jo’ki Mirzo onasi Gavharshod egimning bunday "œmarhamati"dan ranjiydi va otasini ziyorat qilgach, Balxga qaytib ketadi. Shu voqeadan so’ng tez kunda Shohruh Mirzo kasaldan forig’ bo’lib, o’rnidan turadi. Bo’lib o’tgan voqea uchun malika Gavharshodbegim emas, Jaloliddin Feruzshoh jazolanadi. Malikaning rejasi taqdir taqazosi bilan bir necha yilga orqaga suriladi. 1445-yilda shahzoda Muhammad Jo’ki Mirzo kasallanib vafot etadi. Shundan so’ng Shohruh Mirzo o’ziga valiahd tayinlash masalasida umrining oxirigacha bir qarorga kelolmaydi.
    Shohruh Mirzo davrida Xuroson siyosiy-ijtimoiy va madaniy jihatdan ancha gurkirab o’sdi. Mamlakat poytaxti Hirot iqtisodiy va madaniy yuksalishda Sharqning eng nufuzli shaharlaridan biriga aylandi. Tabiiyki, mamlakatning bunday yuksalishida "œamaliy hukmdor" Gavharshodbegimning hissasi beqiyos. Bu davrda Hirotda va mamlakatning boshqa viloyatlarida qurilish ishlari avj olgan edi. Masjid-madrasalar, xonaqoh, maqbara, dahma, musofirxona, shifoxona, ravot, ko’prik va sardobalar qurib bitkazildi.
    Shohruh Mirzoning Xurosonda hukmronlik qila boshlagan ilk yillaridayoq, u Hirot qal’asining janubiy tomonidan madrasa va xonaqoh (1410-1411) bino qildiradi. Ana shundan so’ng Shohruh Mirzo avlodiga mansiub shahzodalar va malikalar ham madrasa, masjid, xonaqoh, shifoxona va shunga o’xshash imoratlar bunyod etish bilan shahar obodonchiligiga o’z hissalarini qo’shadilar.
    Tabiatan vatanparvar, bilimdon va zukko Gavharshodbegim mamlakat ravnaqi yo’lida tinmay g’amxo’rlik qiladi. Uning dasturida madaniy va ma’rifiy hayot birinchi o’rinda bo’lgan. Shu boisdanmi, farzandlari hamda barcha nabiralari ilm-fan muxlislari bo’lib, hatto g’azal ham bitganlar.
    Gavharshodbegim Hirotdagi juda ko’p qurilish ishlariga rahnamolik qildi. Uning o’zi ham Hirotda ikkita madrasa qurdirgan. Gavhar Shod begimning kundoshi malika Milkat Og’o (bu malikaning asli nomi Mulk Og’o bo’lib, Amir Temurning ikkinchi o’g’li Umar Shayx Mirzoning xotini edi. Umar Shayx Mirzo vafotidan so’ng, qaynotasi Amir Temurning irodasiga bo’ysunib, Shohruh Mirzo nikohiga kirgan) Hirot shahrida bir madrasa, "œDorushshifo" nomli kasalxona, "œDorulhadis" nomli xonaqoh, ikkita hammom va shahardan sakkiz farsax (tosh) chetroqda bitta madrasa, kutubxona va maqbara, shahzoda Alod Davla Mirzo esa bitta kasalxona qurdirgan. Ayni vaqtda, xususiy mulkdor, davlatmand kishilarga xayriya tariqasida qurilishlar bunyod etishga ijozat berilgan va rag’batlantirilib turilgan.
    1446-yilda qarib qolgan Shohruh Mirzo o’z nabirasi - Qazvin, Ray va Qum viloyatlarining hukmdori Sulton Muhammad Mirzoga (Boysung’ur Mirzoning o’g’li) qarshi g’arbga yurish boshlaydi. Bu yurishdan maqsad o’zboshimcha yosh shahzodaning adabini berib qo’yish edi. O’z bobosiga qarshi bosh ko’targan shahzoda Hamadon bilan Isfaxonni bosib olib, Sherozni qamal qilgan edi. Qo’shinda malika Gavharshodbegim va Abdul Latif Mirzo (Ulug’bek Mirzo kuragonning o’g’li) Shohruh mirzo bilan birga edilar. Shohruh Mirzo G’arbiy Eronda hech qanday qarshilikka uchramadi. Chunki shahzoda Sulton Muhammad Mirzo bobosining kelayotganini eshitgach, Sherozni qamaldan bo’shatib, o’zi toqqa qochib ketgan edi. Shohruh Mirzo Sherozga kirgach, shahzodaning barcha yaqin kishilarini jazoga hukm qiladi. Gavharshodbegimning qat’iy talabi bilan bir necha sayyidlar ham qatl etiladilar. Ajablanarli joyi shundaki, o’ta taqvodor, xudojo’y saltanat sohibi Shohruh Mirzo ham xotini Gavharshodbegimning irodasiga bo’ysunib, sayyidlarni qatlga hukm qiladi. Sayyidlar ustidan bunday jazo hukmini chiqarishga na Amir Temur va na Ulug’bek Mirzo botina olmas edilar.
    Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha, sayyidlar Shohruh Mirzodan "œadolat yuzasidan taftish o’tkazish"ni yolborib so’raydilar. Ammo Shohruh Mirzo malika Gavharshodbegimning xohishini qaytarolmaydi va hukm ijro etiladi. Nihoyat, sayyidlar dor ostida turib, Shohruh Mirzoni duoyibad qiladilar. Binobarin, ko’p o’tmay Shohruh Mirzo avlodi qirilib ketish sababini mazkur sayyidlar qarg’ishiga uchraganligining oqibatidir, deb yozadi Davlatshoh Samarqandiy.
    Shohruh Mirzo Sherozdan qaytayotganda yo’l asnosida betoblanib, 1447-yil 12-martda vafot etadi. Gavharshodbegim qo’shin qo’mondonligini Abdul Latif Mirzoga topshiradi. Ammo Hirotga — Aloud Davla Mirzoga "œpoytaxtni mustahkamlash" haqida maxfiy maktub yozib, uni maxsus chopar orqali jo’natadi. Bundan ogoh bo’lgan Abdul Latif Mirzo buvisi Gavharshodbegimni mahbuslikda saqlab, Amudaryo tomon yo’l oladi hamda bobosi Shohruh Mirzoning o’limi haqida o’z otasi Ulug’bek Mirzoga xabar yuboradi.
    Amakisi Ulug’bek Mirzodan hayiqqan Aloud Davla Mirzo o’zini podshoh deb e’lon qilishga botina olmaydi va avvalgidek juma kunlari masjidlarda bobosi Shohruh Mirzo nomini xutbaga qo’shib o’qitadi. Biroq, Abdul Latif Mirzoning kirdikorlari, ayniqsa buvisi Gavharshodbegimga nisbatan qo’llagan jazosini eshitgach, taxtni o’z tasarrufiga kiritadi va xazinadan qo’shinga, qo’shin boshliqlariga in’omlar ulashib, Abdul Latif Mirzoga qarshi qo’shin yo’llaydi. 1447-yil 29-aprel shanba kuni Abdul Latif Mirzo Nishopur yaqinida to’satdan Aloud Davla qo’shiniga duch kelib, mag’lubiyatga uchraydi va o’zi asir olinadi. Mahbuslikdan ozod qilingan Gavharshodbegim mahbus Abdul Latif Mirzoni o’zi bilan birga olib, Hirot tomon yo’lga tushadi. Malikani Jom shahrining yaqinidagi Sa’dobod mavzeyida Aloud Davla Mirzo kutib oladi. Abdul Latif Mirzoni Hirotga keltirib, Ixtiyoriddin qal’asiga qamab qo’yishadi. Shohruh Mirzoning jasadini esa Gavharshodbegim madrasasidagi Boysung’ur maqbarasiga dafn qiladilar. 1448-yilda Ulug’bek Mirzo Hirotni vaqtincha qo’lga kiritganda, otasining jasadini Samarqandga keltirib, Go’ri Amirga dafn ettiradi.
    Shohruh Mirzo vafotidan keyin taxt uchun boshlanib ketgan qonli mojarolar tepasida Gavharshodbegim turardi. U nevarasi Aloud Davla Mirzoni taxt sohibi qilish uchun makr-hiylalar ishlatsa-da, biroq o’z maqsadiga erisholmaydi, qaytanga aka-uka shahzodalar orasida qonli to’qnashuvlarni vujudga keltiradi. 1450-yilda esa taxtni Aloud Davlaning ukasi Abulqosim Bobur Mirzo (1422-1457) qo’lga kiritadi.
    1457-yilda Abulqosim Mirzo Mashhadga keladi. Saroyda katta shohona ziyofat beriladi. Bazm asnosida sharob ichib o’tirgan hukmdorning ahvoli o’zgarib, behol yiqiladi. Tabiblar muolajasi foyda bermaydi va u 36 yoshida to’satdan vafot etadi. Shundan so’ng taxt uchun yana o’zaro kurash boshlanadi. Shazodalarning noittifoqligidan foydalangan Samarqand hukmdori Sulton Abu Sayyid Mirzo (1424-1469) Xurosonni bosib oladi. Sulton Abu Sayyid Mirzo Samarqand taxtini o’zining katta o’g’li Sulton Ahmad Mirzoga (1451-1493) berib, Hirotni o’zining poytaxti deb e’lon qiladi. Bu vaqtda malika Gavharshodbegim 80 yoshga yaqinlashib, ancha qarib qolgan edi. Biroq qarib qolgan malika Xuroson taxtidan hali ham voz kechmagan edi. Binobarin, chevarasi Sulton Ibrohim Mirzoni (1440-1460) hukmdor Sulton Abu Sayyid Mirzoga qarshi isyon ko’tarishga undaydi. Malikaning bu harakatidan xabar topgan Sulton Abu Sayyid Mirzo malikani chopib tashlashga farmon beradi. Farmonga muvofiq 1457-yilda Gavharshodbegim chopib o’ldiriladi va o’zi qurdirgan madrasa yonidagi Boysung’ur dahmasiga dafn etiladi.

Navigation

[0] Message Index

[#] Next page