(давоми)
"¦Бошқа жойларда бслгани каби Фарғона вилостида ҳам чор маҳмуристи амалдорлари сртасида сзи сгаллаб турган мансабларни суиистеҳмол қилиш, порахсрлик ва турли йсллар билан халқ оммасини талаш кучийиб кетган сди. Марғилон уезди бошлиғи Домғбровский 1903-1904 йилларда сзбошимчалик билан маҳалий аҳолидан "œхизмат коғозлари юритиш ҳаражатлари" га деб алоҳида пул солиғи жорий стган. Аатижада 7000 ссмга сқин маблағ сзлаштириб юборилган.
Мана бундай ҳолатлар халқнинг сабр косасини тслдириб юборди. Ишчилар орасида снди сиёсий иш ташлашлар бошланган бслса, деҳқонлар сртасида чор мустамлакачилари ва маҳаллий амалдорларга қарши ғалаёнлар бошланиб кетди
XX асрнинг бошлари подшо А оссисси учун жуда қалтис келди. 1900-1903 йиллардаги иқтисодий танглик А оссисни бутун хсжалигини издан чиқариб юборди. 1901 йилда А оссисда ҳосилсизлик натижасида очарчилик бошланди. Сабр косаси тслиб турган меҳнаткаш халқ оммаси учун 1904-1905 йиллардаги империалистик босқинчилик кайфистдаги рус-спон уруши сснгги томчи бслди. Бу урушда чор А оссисси шармандаларча мағлубистга учради. Чоризмнинг бу урушда енгилиши халқнинг катта норозилигига сабаб бслди. Бу курашлар тслқини Ўрта Осиё-Марғилонга ҳам етиб келди. Урушда ксрилган зарарни қоплаш учун чор ҳукумати мустамлака халқларни аёвсиз талай бошлади.
1903 йил снвар-апрел ойларида Марғилон уездига қарашли Аввал ва Чимён волостларида камбағал меҳнаткаш аҳолининг чор маҳмурларига қарши норозилик харакатлари бслиб стди.
1903 йили 9 декабрдан 10 декабрга стар кечаси Марғилон уездида Халмиён қишлоғида қуролланган қишлоқ аҳолиси «ҳарбий бошлиқ» уйига ҳужум қилдилар.
1905 йил 21 июлда Туркистон генерал-губернаторлиги Фарғона областғ генерел-губернаторлигига â„– 224 «Маҳфий» телеграмма йсллаб, «Чимён» -нефт конида маҳаллий ва рус ишчилари баробар ксрилаётганлигини ҳабар қилиб, дарҳол чора ксришни талаб қилади. Фарғона области губернатори юқоридаги ксрсатмага 1905 йил 27 июнда ёзган жавобида қуйидагиларни ёзади: «Ксрсатма бажарилди, лекин жуда оз миқдорда қурол топилди, холос. Қуролларнинг асосий қисми сширилган». Кундалик вазист жиддийлашганини ҳисобга олиб Марғилон уезди бошлиғи 1905- йил 21 сентсбрда Фарғона областғ губернаторига хат йсллаб, «ушбу конда 600 дан ортиқ турли миллатларга мансуб ишчи хизматчилар мавжудлигини, уларни хатти-харакатини назорат қилиб туриш учун сса кон қошида алоҳида полияис штати ажратиш зарурлиги» ни таҳкидлайди.
Шунга биноан 1905 йил 8-майда Чимён нефт кони қошида отлиқ полияисси штати жорий қилинди.
1905 йил октсбрида Ўрта Осиё темир йулчиларининг иш ташлаши бошланди. Бу иш ташлашга Марғилон станяисси ҳодимлари ҳам қсшилди.
1906 йил 24 снвардан 6 февралгача «Чимён» нефт кони ишчиларининг қайтадан иш ташлашлари бслиб стди. Ишчилар механикни ишдаш бсшатишни ва иш ҳаққини вақтида тслаб боришни талаб қилиб чиқдилар. Талаблар бажарилмагач, кон ишчилари ишни тсхтатдилар. Вазист шу даражага бориб етдики, конда иш тсхтаб қолди.
Ўлкада полияис режими кучайтирилган бслсада, лекин у ишчи ва деҳқонларни чор мустамлакачиларига қарши курашига тссиқ бсла олмади. Озгина нафас ростлашдан сснг 1911 йилдан слкада мустамлакачиларга қарши кураш сна қайтадан бошланиб кетди.
Қайтадан бошланаётган курашларга маҳаллий ишчилар раҳнамолик қила бошладилар. 1912 йил 6 февралда Марғилон уездидаги Батюшковга қарашли ксмир конида ишчиларнинг иш ташлаши бошланди.
Иш ташлашда кондаги мавжуд 220 та ишчидан 150 таси иштирок стди. Иш ташловчилар кон бошлиғи олдига 12 моддадан иборат сз талабномаларини қсйдилар. Талабномада: иш хаққини хар ойда мунтазам бериб бориш, кон дсконларидаги нарх-наволарни шаҳарлардагидек бслишини таҳминлаш, снги ҳаммом қуриб бериш, ишчилар сшайдиган казармани таҳмирлаш каби талаблар бор сди.
Иш ташлашни ташкил стишда ва талабномани тайёрлашда маҳаллий ишчилардан Сайфуддинов, Исломов, Аазаров, Зокиров, Сатторов ва бошқалар фаол иштирок стдилар.
1912 йил 9 апрелда Марғилон уездидаги Қизил-Қис конида кончиларнинг қайтадан иш ташлашлари бошланиб кетди. Шахтиёрлар меҳнат шароитларини схшилаш, иш ҳаққини ошириш, иш соатларини қисқартириш каби талаблар билан чиқдилар.
XX аср бошларидаги кураш иштирокчилари дастлаб иқтисодий талаблар билан чиққан бслсалар, улар кейинчалик сиёсий талаблар билан чиқа бошладилар. Бу сса озодликка томон қсйилган  қадам сди.

       Туркистон халқларига сзларининг озодликлари учун турли даврларда босқинчиларга қарши кураш олиб боришга тсғри келган. Бундай курашлар XIX асрнинг II срмида Чор А оссисси Туркистонни босиб олганда ҳам давом стди. Туркистондаги миллий-озодлик ҳаракатлари бир қанча асарларда таҳлил қилинган.
   1876 йилда Чор А оссисси Қсқон хонлигини тугатиб, Фарғона вилостини ташкил қилганда Марғилон унинг таркибига уoезд сифатида киритилди. Марғилон уoезди 4 участкага бслинган:
1. Шаҳар атрофи участкаси: Файзиобод, Азёвон, Олтиариқ, Яккатут, Марғилон волостлари;
2. Кува  учаскаси: Кува, Қсқон қишлоқ, Қоратепа, Шаҳристон, Сегазин, Асака волостлари;
3. Водил участкаси: Чимён, Аввал, Аайман волостлари;
4.Аравон участкаси: Кулин, Аравон, Марҳамат, Ичкилик волостлари.
       1900 йилда Марғилон уoездида 2та шаҳар,19 волост,129 қишлоқ бслган. А услар билан бирга Туркистонга саноат ҳам кириб келди. А услар буржуазисси билан бир қаторда маҳаллий буржуазис ҳам шакллана бошлади.Саноат корхоналари ташкил топа бошлади. Биринчи пахта тозалаш заводи Марғилонда 1888 йилда қурилган бслиб, у Мирмахмуд Мирсаидбоевга тегишли бслган. Заводда пахтани чигитдан ажратиб берувчи 4 та станок мавжуд бслган. 1913 йилда Марғилон уoездида 52 та пахта заводи, 5 та ёғ-мой заводи, 4 та тегирмон бир неча тоғ-кон саноати корхоналари бслган. XIX аср охири XX аср бошларида Марғилон уoездидаги саноат корхоналарининг барчасида меҳнат шароити оғирлигига қарамай, иш ҳақи ҳам 16-18 ссмдан ошмас сди. XX аср бошларидаги иқтисодий танглик, рус-спон уруши натижасида халқнинг аҳволи снада оғирлашди. Ишчиларнинг норозиликлари кучайиб, иқтисодий чиқишлар бошланди. Ишчилар чиқишини Марғилон уoездига қарашли тоғ-кон саноати корхоналарида кузатиш мумкин. 1906 йил 26 снвардан 6 февралгача Чимён нефтғ кони ишчилари иш ташлаб, механикни ишдан бсшатиш, иш ҳақини оширишни талаб қилдилар. Конда иш тсхтаб қолди. Фарғона вилости ҳарбий-губернатори ҳаракати билан иш ташлаш бостирилди. Ишчилар ҳаракатининг айримларига маҳаллий ишчилар ҳам бошчилик қила бошладилар. 1912 йилда Марғилон уoездидаги Батюшковга қарашли ксмир конида ишчиларнинг иш ташлашлари бошланди. Унда 220 ишчидан 150 таси қатнашди. Ишчилар 12 моддадан иборат талабларини қсйдилар. Иш ташлашни ташкил қилишда маҳаллий ишчилардан Сайфиддинов, Исломов, Аазаров, Зокиров, Сатторов ва бошқалар фаол қатнашдилар.    1912 йил 9 апрелда Қизил қил кони шахтёрлари иш ташладилар. Улар меҳнат шароитини схшилаш, иш кунини қисқартириш, иш ҳақини ошириш талаблари билан чиқдилар. Бундай чиқишлар Марғилон уoездидаги бошқа корхоналарда ҳам бслган. XX аср бошларидаги чиқишларда ишчилар дастлаб иқтисодий талаблар билан чиқа бошлаган бслсалар, аста-секин сиёсий талаблар билан чиқиб, озодлик сари қадам ташлай бошладилар.
   Чор амалдорлари ва маҳаллий ҳукмдорларга нисбатан норозилик ҳаракатини қишлоқларда ҳам кузатиш мумкин. 1903 йил снварp-апрелp ойларида Аввал, Чимён волостлари камбағал-меҳнаткаш аҳолисини чор маoмурларига қарши норозилик ҳаракати бслиб стди. 1903 йил 9 декабрдан 10 декабрга стар кечаси Халмиён қишлоғида қуролланган қишлоқ аҳолиси старшина (ҳарбий бошлиқ) уйига ҳужум қилди. 1905 йил сентсбрp ойида Марғилон уoезди Бувайда қишлоғида деҳқонлар қсзғолон кстариб, маҳаллий руҳонийларнинг вақф ерларини сгаллаб олдилар. 1906 йилда Акбаробод ва хонариқ қишлоқларида ҳам деҳқонлар ғалаёнлари бслиб стди. XX аср I-чорагида бутун Ўрта Осиёни ларзага солган воқеалардан бири бу 1916 йилги қсзғолонлардир. Қсзғолон чор хукуматининг 1916 йил 25 июндаги Туркистоннинг Сирдарё, Самарқанд, Фарғона, Еттисув ва каспийорти вилостларидан 19-43 ёшли сркакларни фронт орқасидаги ишларни бажариш учун мардикорликка олиш ҳақидаги фармонига қарши кстарилган сди. Қсзғолон дастлаб 1916 йил 4 июлда Хсжандда бошланиб сснг бутун Туркистонни қамраб олди. Фарғона вилостидаги снг йирик қсзғолонлардан бири Марғилон шаҳрида бслиб стди. 10 июлда 20-25 минг кишидан иборат шаҳар аҳолиси Ўрдатаги майдонига тспланди. А­ски Марғилон полиямейстри подполковник Лахотин майдонга тспланганларга чор хукумати фармонини тушунтирмоқчи бслганда, Аурмуҳаммад А ахматулла Маoзумов бошчилигида аҳоли унга ва маҳаллий маoмурист вакилларига хужум қилдилар. Лодполковник Лохотин зсрға қочиб қутилди. Оломон полияисчи Лавло-Сузов, оқсоқоллардан Махмудбек Шаҳрихонов, Мавлонбек Бадалбоев, миршаблардан Ҳамид Мадкаримив, Ахмад Хасанбоев, Қсриқчилардан Хусанбой Исхоқбеков, Сохибназар Алиевларни тошбсрон қилиб слдирдилар. С.Аасародзе, Жозеф Дарсен маҳаллий савдогарлардан Хусайн хожи Аасруллахсжаев, Йслдош хожи Саидбобоевларнинг уйларига бостириб кириб, вайрон қилдилар. Шаҳар қсзғолончилар қслига стди. Бундай ҳаракатдан ваҳимага тушган Марғилон шаҳри маoмуристининг ссраган ёрдамига жавобан Скобеловдан 100 дан ортиқ солдат билан 6-оренбург казак полки етиб келиб, қсзғолончилардан сч ола бошлади. Қсзғолон қатнашчиларидан 63 киши қамоққа олинди. 12 июл куни Марғилон уoездининг Файзиобод волостида қсзғолон бошланиб кетди. Марғилон уoезди бошлиғи вилост генерал-губернаторига ёзган 4414 рақамли рапортида Файзиобод волости А­шонгузар қишлоғида 100 дан ошиқ киши қсзғолонда иштирок стгани, 3 киши слдирилиб, 4 киши срадор қилинганини ксрсатган. Қсзғолон ҳаракатлари Марғилон уoездини бошқа ерларида: Яккатут, Шаҳрихон, Азёвон волостларида ҳам бслиб стди. Шаҳрихонда 16 киши слдирилди, 1 киши срадор бслди. Шаҳрихонда қсзғолон кенгайиб кетишидан хавфсираган маoмурист Туркистон генерал-губернаторига телеграмма жснатиб, ксприк, темир йсл ва станяисларни қсриқлаш учун қсриқчилар жснатишни ссраган. Азёвон волостини Чорчинор қишлоғида кстарилган қсзғолон қатнашчилари С.Алиев раҳбарлигида маҳаллий маoмурист вакилларига қарши хужум қилиб, уларнинг уйларига ва волост идорасига ст қсйиб, ҳужжатларни ёқиб юбордилар. Шу волостнинг Хонариқ, Қсшксприк қишлоқларида сса слликбошилар калтаклаб слдирилдилар. Азёвон волостида бслиб стган қсзғолон бошқа жойлардаги қсзғолондан шуниси билан фарқ қиладики, унда аёллар ҳам катнашган. Азёвон волостидан 36 киши суд жавобгарлигига тортилди. Қсзғолонда иштирок стган аёллардан Ч.Мадалибоева, Ч.Бадалбоева, У.Аорматова, М.Охунова, М.Лслатхсжаева, М.Умаралиева, К.Исмоилова, Б.Зисева ва бошқалар устидан тергов ишлари қсзғатилган. Бироқ чор маoмуристи жамоатчилик тазйиқидан қсрқиб, тергов ҳаракатларини тсхтатди. 1916 йил халқ қсзғолонлари мағлубистга учради. Чор хукумати мардикорликка олишни тсхтатмаган бслса ҳам, рсйхатни қисқартиришга мажбур бслди.
Ўрта Осиё чор ҳукумати томонидан босиб олингандан сснг барча ердаги каби Марғилонда ҳам снги бошқарув тизими шаклланди. Қсзғолонлар натижаси шу бслдики, руслар билан саноатни кириб келиши маҳаллий буржуазис ва ишчиларни шаклланишига туртки бслди. XIX аср охири XX аср бошларидаги озодлик ҳаракатларида саноат корхоналарида ишловчи маҳаллий ишчилар ҳам қатнашдилар. Бу даврда рус хукумати ва маҳаллий амалдорларга қарши деҳқонлар ҳаракати ҳам авж ола бошлади.
Туркистондаги 1916 йил халқ қсзғолони Марғилон уoездида ҳам шиддатли тус олди. Қсзғолоннинг сзига хос хусусисти унда аёлларнинг ҳам иштирок стганлиги сди.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Марғилон уoездида XIX аср охири XX аср бошларида олиб борилган озодлик, мустақиллик учун курашлар шаҳар тарихида сзига хос счмас из қолдирган.

   
1916 йил 25 июнда Аиколай II томонидан ҳарбий мажбуристни стамаган "œҒайри миллат" кишиларни фронт орқаси ишларига чақириш тсғрисидаги подшо фармони сҳлон қилинди. 19 ёшдан 31 ёшгача бслган 250 минг ёш сркакни фронт сқинида ер ишларини олиб бориш учун сафарбар стиш керак сди. Бу хабар оловга мой сепгандек бслди. Ана шундай қсзғолонларнинг снг йириги Марғилонда содир бслди.
 Марғилондаги қсзғолондан олдин ҳам дастлаб маҳаллий мингбоши слликбоши судхср ва руҳонийларни халққа қилган зулмидан безор халқ бош кстарган сди. Марғилон аҳолиси жуда қийин аҳволда сди. Марғилонда бир чорикорнинг (мардикор) бир йиллик иш ҳақи беш тиллодан ошмас сди. Бунинг натижасида аҳоли оғир ҳаётга мубтало бсларди. Чорикорлар ер сгасига қарз бслишар, оилани боқиш учун сса тинмай ишлашлари шарт сди. 1916 йилги қсзғолон қатнашчиси Тожибой Мадалиевнинг ссзларига сҳтибор берайлик "œМен ва отам туну-кун ишлаб олган ҳосилимизни ксп қисмини солиқларга тслардик ва қарзларимиз учун сарфлардик. Бойлар камбағал деҳқонларни хсрлар ва уларни «Ҳашакфурушлар" деб камситар сдилар. 1916 йилги мардикорликка олиш ҳақидаги қонун Марғилон аҳолисини ғазабини қсзғатди. 1916 йил рсза ойида сн беш минг Марғилонлик срдадаги майдонга тспланиб  «Мардикорликка бормаймиз мардикорликка бойлар борсин» деб амалдорларга қарши ҳужум бошлашди. Ўша пайтдаги Марғилон мингбошилари Мовлонбек ва Маҳмудбеклар оломон орасида қолиб кетди. Қсзғолончилар деворда осилиб турган Аиколай II суратини йиртиб, тепкилашдилар. Ўша оқшом Фарғонадан келган казак солдатлари қсзғолончиларни ҳибсга олишди. Икки уч ойдан сснг 13 кишини суд қилиб осишга буюришди. Улар орасида Мукаррамхон Юсупалихсжаев, Мамақосим Охунжонов, Мсмин Абдумуталов ва Тожибой Мадалиев ҳам бор сди. 1916 йилги халқ қсзғолонида камбағал ва қашшоқ аҳоли фаол қатнашган, аммо рус ҳукумати тазйиқи остида мардикорликка олинган кспчилик марғилонликлар  А оссиснинг Ленза, Серант, Минск  губернисларига бориб  ишлатдилар. Қсзғолонда фаол иштирок стган завод ва темир йсл ишчилари мингбоши ва чор амалдорларини слдирганликда айбландилар. Қсзғолон қатнашчиларининг устидан олиб борилган суд ҳам ғайриқонуний тарзда кечган. Улар рус тилини билмасликларига қарамай жиноий иш сша тилда олиб борилган. Умуман суд номигагина стказилиб, ксплаб бегуноҳ кишилар жазога тортилган. Чор маҳмуристининг бу сиёсати туфайли қамалганларнинг оилалари боқувсиз қолиб хонавайрон бслдилар. Чор ҳукумати даврида Марғилон шаҳрида бойлар ва камбағаллар сртасида зиддист снада чуқур илдиз отди. Маҳаллий бойлар ва чор ҳукумати фуқароларни ҳар вақтдагидан ксра қаттиқроқ хсрладилар ва сздилар. Маҳмудбек ва Мавлонбек мингбошилар оддий халқ ксзига азроилдек ксринарди. Улар бегуноҳ камбағалларни оёқ остига олиб тепар ёки қамчи  билан урар сдилар. Мингбошилар ва бошқа бойлар сзларининг қилган адолатсизликлари учун мутлақо жазога тортилмас, чунки чор ҳукуматининг амалдорлари ва бошқа давлат кишилари бойларнинг тарафида туриб камбағалларни қоралар сдилар. 1916 йилги қсзғолон қатнашчиларининг баҳзи бирлари 1917 йили чор ҳукумати ағдарилгандан кейин ватанига қайтиб келди, аммо кспчилик қисми сургунда қолиб кетишди.
А ус ҳукумати сзбек миллатини топтаб халққа жабр зулм ксрсатиб нимага сришдилар. Миллатни йсқ қилган билан унинг тили, дини, маданистини йсқ қилиб бслармиди. Чор ҳукумати ва унинг амалдорлари бу сиёсатлари билан сзбек миллатини камситиб унинг устидан ҳукмрон бслиб ҳеч нарсага сришмадилар. Ўзбек миллати азал-азалдан босқинчиларга тиш-тирноғи билан қарши курашганлигига мозий гувоҳ. Зеро президентимиз айтганидек, "œЎзбек халқининг тарихий стмиши, сзлиги, маънависти ҳақида гапираётганда илмий асосга таснган ҳолда гапирган мақул".

Маънавий маданист негизини ташкил стувчи илм, маoрифат, унинг даражаси, таoсири ҳар бир даврнинг ижтимоий-иқтисодий тузуми билан белгиланади. Ўрта Îñè¸ чор А оссисси томонидан босиб олингунча ёки Туркистон халқлари капиталистик муносабатлар гирдобига тортилгунча, сртада феодал-патриархал тузум тсла ҳукмрон бслган. Унга хизмат қилувчи усқуртма бутун маoнвий ва маданий ҳаётни белгилаган. Ўлкамизнинг сқин стмишида ҳукм сурган ижтимоий тузум сзига хос маориф тизимини сратди. Мазкур  тизим бир неча хилдаги диний таълим ва араб ёзувини срганувчи бошланғич мактаблар. Қуръон сураларини ёдлаб, овоз чиқаришга сргатадиган қорихоналар, срта ва олий типдаги мадрасалардан иборат бслган. Чор А оссисси босқинидан  кейин ҳам слкада ушбу тизим сз мавқеини амалда сақлаб қолди.
Марғилон шаҳрида ҳам маорифни ушбу тизимини барча тармоқлари мавжуд бслган. Шаҳардаги масжидларда бошланғич диний мактаблар мавжуд бслган. Уларда сғил болаларни сқитиш мажбурий ҳисобланган. Бундай мактаблар масжидлар қошида очилганлиги учун сқитувчилар ёки устозлик вазифасини масжид имоми, ссфиси бажарган. Бошланғич мактаблар сoни қорихоналар, мадрасалар қошида ҳам очилган. Шунингдек бой бадавлат кишилар сз фарзандларини сқитиш учун бундай мактабларни сз уйларида ташкил стган. Улар сз мактабида тажрибали сқитувчи-мударрисларни таклиф стганлар.
Бошланғич мактабларда сқитиш услуби сқитувчи (имом ёки ссфига) боғлиқ бслган. Мактабга қабул қилиш ҳам сзига хос хусусистларга сга бслган. Яoни мактабга снги келган сқувчи (муллавачча) аввал домла, сснгра катта, илғор сқувчилар (халфалар) қисқа-қисқа ссзларни сқиб бериш билан унинг сслаб қолиш қобилистини синаб ксрганлар. Бундай мактаблар оддий уй шаклида бслиб, сқувчилар (муллаваччалар) ерда бсйра устида стириб мутолаа қилишган. Бошланғич диний мактабларда алоҳида синф системаси мавжуд бслмаган. Машғулотлар доимо индивидул тартибда олиб борилган. Ўқувчилар йилнинг исталган пайтида қабул қилинган. Ўқишнинг дастлабки босқичи араб «Алифбо»си ёки "œУстози аввал" китобларидаги араб имлосидаги ҳарфларни срганиш билан белгиланган. Ўқувчилар «Алифбо»ни скунлагач,  «Хафтиск» ни сқиганлар.
«Хафтиск» Қуръоннинг еттидан бир қисмидан иборат арабча китобларни срганиш, Қуръон китобини срганишга тайёргарлик вазифасини  бажарган. «Хафтиск» скунлангач, сна бир иккита унча катта бслмаган, мусулмончилик асосларини сргатувчи, форс-тожик ва турк тилларидаги «Чор китоб» ва «Ссфи Оллоёр» каби китоблар сқитилган. Сснгра «Қуръон»ни сргатиш бошланган... бундай мактабларда фақат сғил болаларгина сқишган. Қизлар учун сса алоҳида «Отинбуви мактаблари» мавжуд бслган.
«Отинбуви мактаблари» сқитувчи аёл отинбувиларнинг уйларида очилган. Отинбувиларнинг асосий қисмини имом ва мактабдор кишиларнинг билимли хотинлари ташкил стган. Бу мактабларда қизлар ота-онасининг розилиги билан таълим олишган. «Отинбуви мактаблари» сғил-болалар мактабларидан фарқ қилиб, «Қуръон» камроқ, форс-тожик ва турк тилидаги асарлар кспроқ сқитилган.
Бошланғич мактаблар сони Марғилон шаҳри ва уездида йилдан-йилга ортиб борган. 1984 йилда Фарғона вилостида 1347 та бошланғич диний мактаб мавжуд бслса, Марғилон уездида шу йили 345 та шундай мактаб мавжуд бслган. Аки вилост бсйича шундай мактабларни 28%и Марғилон уезди ҳисобига тсғри келган.
Олий ва срта таълим счоғи ҳисобланган мадрасалар асосан руҳонийларни, сқув  юртлари учун домлаларни, қозиларни, идора ишлари учун мирзаларни тайёрлаб берган. Мадраса  бинолари анча ҳашаматли бслиб, пишган ғиштлардан қурилган. Кспчилиги турли безаклар билан безатилган.
Мадрасалар одатда икки қаватли бслиб, кичкина ҳужра ва дарсхоналардан иборат бслган, ҳар бир мадраса сзининг масжиди ва тахоратхонасига сга бслган, кичик мадрасаларда битта, катта мадрасаларда сса бир нечта мударрислар бслган. Мактаблар билан мадрасалар сртасидаги фарқ шундаки, мактабларда араб тили грамматикасидаги китоблар билан бирга форс-тожик ва турк тилларидаги китоблар сқитилган. Мадрасаларда сса асосан араб тиллардаги билимлар ҳам берилган. Бу илм даргоҳларида илм толиблари алоҳида ётоқхоналар, сoни ҳужралар билан таoминланганлар. Мадрасаларни тамомлаган илм толиблари турли амалдорлик лавозимларини-қозилик, имомлик, ссфилик, мударрислик ва бошқаларни сгаллаганлар. XIX асрнинг 90 йиллари бошларида  Туркистон слкасининг маориф ишлари бсйича инспектори сифатида В.Л.Ааливкин слкадаги мусулмон мактабларнинг тармоқларини текшириб ксради. Ааливкин 1891-1892 йиллари Фарғона вилости мусулмон мактаблари тармоқларини срганади. Шу даврлар Туркистон слкасида 189 та мадраса бслган, шулардан 118 таси Фарғона вилости ҳисобига тсғри келган. Марғилон шаҳрида сса 25 та мадраса бслган. Бу мадрасаларнинг асосий қисми чор А оссисси томонидан Ўрта Îñè¸ босиб олингунча, ундан кейин ҳам ташкил стилган. Хусусан, Марғилон уездининг сзида, Водилда, Қувада, Яккатутда, Аравонда, Асакада, Чимёнда, Шаҳрихонда мадрасалар ташкил топган.

(давоми)
Мадрасалар сз даврининг олий сқув юртлари сифатида шуҳрат топган. Шу маънода Ўрта Осиёнинг ривожланган шаҳарларида ксплаб мадрасалар ташкил стилган. Мадрасалар асосан икки тоифага бслинган бслиб, катта ва кичик мадрасалар мавжуд бслган. Катта мадрасалар асосан XIX аср давомида Èñëîì дини ривожланган йирик-йирик шаҳапрларда ташкил стилган бслиб, улар қаторига Бухоро, Самарқанд, Хива ва Қсқон шаҳарларини киритиш мумкин. Кичик типдаги мадрасалар сса слканинг барча шаҳар ва волостларида мавжуд бслган. 1891 йилда Марғилон уездида 76 та мадраса мавжуд бслиб, уларда 833 та илм толиблари таълим олган. Худди шу йили Марғилон шаҳрида 25 та катта-кичик мадрасалар мавжуд бслган.
1897 йилда Марғилон уездида 70 та мадраса бслиб, бу мадрасаларда 824 та илм толиби илм срганган.
Мадрасаларни мактаблардан сна бир фарқи шунда сдики, мадрасаларда сқув режалари мавжуд бслган.
Вилост бсйича мактабларда 18742 (шундан 2409 та қизлар) сқувчи сқиган бслса, бу ксрсаткич Марғилон уездида 4335 тани (шундан 684 таси қизлар) ёки вилостдаги барча сқувчиларни 24%ни ташкил қилган.
1897 йилда Марғилонда 434 та бошланғич мактаблар мавжуд бслиб, уларда 7344 та сқувчи таълим олган.
1914 йилда сса Марғилон уездида 578 та бошланғич мактабларда 9634 та сқувчи бошланғич диний таълим олишган.
Шундай сқув масканлари қаторига «Қорихоналар» ҳам киритилади. Қорихоналар бошланғич диний мактаблардан турли томонлари билан фарқ қилган. Қорихоналар ҳам асосан масжидлар ва мадрасалар қошида ташкил қилинган. Лекин қорихоналарда сқиш ихтиёрий бслган.  Марғилон уездида ҳам бундай қорихоналар мавжуд бслган. 1897 йилда Марғилонда 19 та қорихона бслиб, уларда 380 та қори «Қуръон» сураларини ёд олиш билан шуғулланган.
Марғилон шаҳрида ҳам бошланғич диний мактаблар ва қорихоналар салмоғи сезиларли даражада бслган. 1913 йилги маoлумотларга мурожаат қилсак, шу йили шаҳар масжидлари қошида 38 та қорихона, 72 та диний мактаб бслиб, буларда 1958 та бола диний китобларни сқир ва ёд олар сдилар.
Маҳаллий мактабларда диний китоблардан ташқари хаттотлик (каллиграфис). Арифметикадан ҳам билим берилган. Ўқиш муддати сртача 7-8 йилгача етган. Умуман Туркистон слкасида (хонликлардан ташқари) XIX аср охирларида статистик маoлумотларга қараганда, 5000 дан ортиқ бошланғич диний мактаблар қайд стилган. Истеoдодли болалар сқиш ва ёзишни билгач, билим доираларини кенгайтириш мақсадида сқишни мадрасаларда давом сттирганлар. Баъзилар сса Ажнабий мамлакатларга бориб таълим-тарбис олиб келганлар...
Атоқли сзбек олими Т.Қори Аиёзий хотираларида таoрифлаганидек, мактабда сқиш муддати тақиқланмаган, ҳар бир бола сз лаёқатига қараб таълим олган. Мактабда стилган сабоқларни жойларида стирган болалар овоз билан қичқириб такрорлар, шунинг учун ҳам мактаб доимо шовқин бслар сди. Домла сса буни кузатиб борар, бола шсхлик қилса уни бақириб огоҳлантирар ва бунинг билан тийилмаса қаттиқ танбеҳ берар сди. Фалок тақрибан 1 м узунликдаги ёғоч бслиб, унда  иккита халқа бслган. Боланинг оёғи  халқага солиб бураб осмонга кстарилган. Домланинг амри билан икки халифа (катта пешқадам шогирдлари) гуноҳкор бслган боланинг оёғини халқадан стказиб кстариб туради. Шу ҳолда домла боланинг оёқларини калтаклай бошлайди...
1913 йилда Марғилон шаҳрида 38 та мадраса мавжуд бслган. 1914 йилда Фарғона вилостида 368 та мадраса бслган. Бу мадрасаларда 11056 та илм толиби илм олган. Шу йили Марғилон уездида жами 49 та мадраса бслиб, бу мадрасаларда 1722 та илм толиби илм олишган.
Умуман олганда XIX аср охири ХХ аср бошларида бутун Туркистонда бслгани каби Марғилон шаҳрида ҳам мусулмончилик, маориф шаҳобчаларининг юқорида номлари зикр стилган турлари мавжуд бслган. Буларнинг ичида асосан бошланғич диний мактаблар алоҳида срин тутиб, уларда таълим олувчилар сони ҳам кспчиликни ташкил қилган. Маориф шаҳобчалари ичида сса сзининг салобати, илм бериш даражаси жиҳатидан мадрасалар юқори срин тутган. Мусулмон маориф шаҳобчаларига 1917 йил Октсбр инқилобидан сснг алоҳида «сoтибор» берилди. Собиқ «Қизил империс» давлатининг дастлабки йилларидаёқ мусулмон мактаблари ва мадрасаларга қақшатқич зарба берилди. 30-йилларга келиб бундай илм даргоҳлари тугатилди.

Фарғона Ўрта Осиёдаги  маданисти гуллаб-сшнаган снг қадимги воҳалардан бири ҳисобланади. Бу ҳудудда азалдан ксплаб халқ амалий санoати турлари ривож топган. Фарғона ёғоч сймакорлиги, ноёб гумбазлар ижодкорлари, наққошлар, ҳамда ноёб халқ ҳунармандчилиг-атлас тсқишнинг машҳур усталари ватанидир. Бу жиҳатдан Марғилон шаҳри водийда сзига хос сринга сгадир. Марғилон — водийдаги  қадимги шаҳарлардан бири. Унинг халқи сз меҳнатсеварлиги, ишбилармонлиги ҳамда меҳмондсстлиги билан тарихий тараққиётимизнинг ҳар бир даврида чуқур из қолдириб келмоқда.
Биз аввало шаҳар халқининг азалий машғулоти бслган атлас тсқиш тарихига тсхталамиз. Маoлумки, ипакчилик Марғилон шаҳрида қадимдан ривожланган. Бу тсғрисида номаoлум тарихчи шундай деб ёзиб қолдирган: «Х асрда Марғилонда тсқилган бир дарпарда учун Бухоронинг бутун ер хирожини берса арзийди». Марғилонлик ипакчилар сз маҳсулотларини қадимдан дунё бсйлаб намойиш стганлар. XIX аср охирларида А оссиснинг ксплаб шаҳарларида бслиб стган саноат ва қишлоқ хсжалиги ксргазмаларида Марғилонлик нафис матолар устаси Муҳаммад Сидиқ Аҳмедов кичик кумуш медал билан, усталар сса бронза медаллари билан тақдирланганлар.
Ипакдан тайёрланган тайёр маҳсулотнинг снг жозибали, снг мафтункор матоси атлас.
Атлас - арабчасига туксиз, силлий-сриши ҳам, арқоғи ҳам табиий ипакдан тсқилган, зриши абр усулида рангбаранг нақшлар билан безатиладиган бир юзлама майин мато.
Атласнинг табиий ипакдан тсқилган снг аoло нави "œСаккизтепки" атлас ёки "œХонатлас" деб юритилади. "œХонатлас"нинг барча сири унинг тсқилишида бслиб у саккиз тепкили дастгоҳда тсқилади.
Атласни дастлаб тсқиб чиқарган уста, ундаги нақшларни қуёш ботиши пайтида уфқдаги тарам-тарам булутларнинг турлича товланишидан олган, деган ривост бор. Зеро «Абр» ссзи форсча бслиб, булут деган маънони англатади. Атлас тсқиш, ундан фойдаланиш тарихи милоддан аввалги I-минг йилликнинг иккинчи срмига тсғри келсада, халқ амалий санoати бу турининг ривожланиши ва оммалашуви срта асрларнинг ривожланган давридир. Бу даврда Марғилон атласининг номи ва турлари етти иқлимга машҳур бслиб кетди. Шаҳар-ипак шаҳри деб ном олди.
Адрас - срим ипак газлама ва шойи тсқишда Марғилон юртимизнинг йирик шаҳарлари Бухоро ва Самарқанд сингари дунёга танилди. Соҳанинг снг ривожланган даври XVIII аср охири XIX аср бошларига тсғри келади. Шу даврлардан ҳозирги кунимизгача сақланиб келинаётган «Сирға», «Томчи», «Сайқал», «Гулномозшом», «Яҳудий», «Хосистхон» каби атлас матоларининг тсқилиши жиҳатидан бир-бирларини такрорламайдиган ранг-баранг турлари сратилди.
Мустақиллик йилларида ҳунармандчиликнинг бу турига катта сoтибор қаратилиб, атласнинг «Марғилон», «Ааврсз», «Лахта-ой», «А асадхона» каби снги-снги турлари сратилди. Ҳозирда Марғилондаги номи дунёга машҳур «Атлас» ҳиссадорлик жамистида 200 дан ортиқ гсзал нусхалар ишлаб чиқарилмоқда. Корхона 1962 йили ташкил қилинган бслиб, сз ишлаб чиқариш тарихида ксплаб ютуқларни қслга киритган. Шулардан 1967 йили корхона сзининг «2-Ўз» ва «174» артикулли атласлари билан Канаданинг Монфеалp шаҳрида стказилган халқаро ксргазмада олтин медал билан мукофотланган.
Шаҳарда ҳунармандчиликнинг ривожига муносиб ҳиссасини қсшиб келаётган «Адгорлик» жамоасидир. Ўз сафларида моҳир, қсли гул атлас тсқувчиларни жамлаган жамоа стмишимизда сратилган атлас турларига замон руҳини сингдириб, снги-снги атлас нусхаларини ишлаб чиқармоқда. Ана шундай жамоанинг уста атлас тсқувчилари, устоз абр андлари М.Мамадалиев, Т.Мирзамаҳмедовлар томонидан «Олтин тери», «Бодом нусха» каби атлас ва адраслар сратилган.
Марғилон ҳунармандчилик соҳасини сна бир ривожланган тури бу бадиий ёғоч сймакорлигидир. Ушбу соҳа билан шуғулланган усталар маҳаллий дарахт турлари — чинор, қайрағоч, ёнғоқ, арча, тут, тол, олма, жийда, беҳидан ҳам  фойдаланганлар.
А еспубликамиз шаҳарларида, жумладан Марғилон шаҳрида ҳам ёғоч сймакорлигида уч хил нақш усули мавжуд бслган: Ислимий, Боғдодий, Ларгорий.
Ислимий-ссимликсимон нақш тури. Бу нақшда таноб, банд баргли, кЎртакли буталар бир-бири билан чирмашиб кетиб, ссимликларнинг схшашлик тасвирини беради.
Боғдодий — доира, учбурчак, қирралик, юлдузсимон шакллардаги нақш ишлаш усули бслиб,  сшик, жавон, сандиқларни безашда ишлатилган.
Ларгорий — яиркул (айлана) ёрдамида ишланган нақш. Марғилон ёғоч сймакорлигида  сзига хос миллий ксринишга сга бслган заминли услуб ҳам мавжуд, бу услубдан асосан ноёб буюмларни, жумладан, қутичалар, китоблар учун муқовалар, хонтахта, курсилар, лавхаларни безатишда фойдаланилади. Марғилон ёғоч сймакорлигининг  снг ноёб ва  жозибали маҳсулотларидан бири мусиқа асбобларини ссаш санoатидир. Марғилон азалдан санoаткорлар, ҳофизлар ва мусиқачилар юрти бслганлигини инобатга олсак, бу маҳсулотларга талаб юксак даражада бслган. Бундай маҳсулотлар асосан тут ва ёнғоқ дарахти ёғочидан ишланиб,  тайёр  бслган буюмга безак берилган.
Марғилон ҳунармандчилигида ижтимоий ҳаётимизда муҳим бслган тандирчилик ҳам алоҳида срин тутган.
Марғилон тандирчилик мактабининг сзига хос хусусистлари бслиб, улар асосан устоз-шогирд тизимига риос қилишган. Марғилон тандирчилик мактабининг отахонларидан бири Фозилжон уста Мадраҳим сғли (1889-1963й) ҳисобланади. Унинг устози отаси бслиб, у киши ҳам тандирчилик ҳунарини сз бобокалонларидан мерос қилиб олган сканлар.
Тандир ссаш технологисси анча мураккаб жараён ҳисобланган. Аввало тандир ссаш учун махсус тупроқ, лой зарур бслган. Марғилонлик  усталар бундай маҳсулотларни шаҳарга сқин Заркент, Хонобод деган қишлоқлардан олиб келишган. Олиб келинган тупроқ бир неча бор слакдан стказилган. Бу маҳсулотнинг тиниқлик ва пишшиқлигини таoминлаган. Қоришган лойга схшилаб тозаланган, сснгра савалаб хурпайтирилган қсй, счки ёки тус жуни солинган. Шуни таoкидлаш жоизки, республикамизнинг айрим ҳудудларида тандир ссашда от қили, сомон ёки бошқа ссимлик толаларидан ҳам  фойдаланишади.
Марғилон усталари сса сз анoанавий услубларидан воз кечмаган ҳолда жун хом ашёсини маoқул деб топганлар. Жун қсшилган лой снада пиширилгач, унга туз сритмаси — намакоб  сепиб устини сски тсшак ёки шолча билан сраб қсйишган. Тайёр бслган хом ашё тандирчилар тили билан айтганда турли слчамдаги «пеш» бслакларга ажратилган. Икки пешли тандирлар кспинча сомсапазлар учун, уч пешлиси скка хсжаликлар учун, уч-тсрт ва ундан ортиқлари тсй-маросимлар учун ишлатилган. Тайёр бслган маҳсулотлар 7-12 кунгача офтобда қуритилган.
Марғилон ҳунармандчилигининг сна бир сержило тармоғи заргарликдир. Марғилон заргарлари қадимдан асосан қимматбаҳо металлардан аёллар учун зеб-зийнат буюмлари: тиллақош, узук, билакузук, сирғалар, турли ҳажмдаги мунчоқлар тайёрлашган. Заргарларнинг тайёрлаган  зеб-зийнат буюмлари сзининг нафислиги, жозибадорлиги билан ажралиб турган.
1890 йилги Туркистон саноат ва қишлоқ хсжалиги ксргазмасида Марғилонлик заргар асқарали Мамадалиев ажойиб заргарлик иши учун ксргазманинг бронза медали билан тақдирланган. Марғилонда ҳунармандчиликнинг ривожланиши ҳақида гапирганда сна шуни алоҳида таoкидлаш лозимки, XIX аср  охири ХХ аср бошларида А оссис босқинидан ксплаб Марғилонлик ҳунармандлар ва косиблар оғир солиқлар натижасида хонавайрон бсла бошлаган. Шунингдек А оссис завод ва  фабрикаларида ишлаб чиқарилган турли хилдаги арзон маҳсулотларни Ўрта Îñè¸ бозорларига кириб келиши Туркистон ҳунармандлари қатори Марғилонлик ҳунармандларнинг аҳволини ҳам оғирлаштирган. Бироқ слкада пахтачилик ривожланиши натижасида ҳунармандларга ва уларнинг маҳсулотларига бслган сҳтиёж ортади. Темирчилик, стикдсзлик, тикувчилик каби ҳунармандчилик турларига алоҳида сoтибор берила бошланди.
XIX аср охирларига келиб кундалик сҳтиёжларнинг ортиши, ҳунармандчилик корхоналарининг кенгайиши туфайли Марғилонда ҳам  дастлабки марказлашган ҳунармандчилик мануфактуралари вужудга келган. Марғилонда  асосан ипакчилик тармоғи ривож топгани боис дастлабки мануфактуралар шу соҳада ташкил топди.
ХХ аср бошларига келиб Марғилон ҳунармандчилигида ҳам снги касблар: соатсозлик, фотографис, типолитографис, муқова устахоналари пайдо бслди. Лекин ҳунармандчиликнинг бу снги соҳалари билан дастлаб бошқа миллат вакиллари фаолист ксрсатишган.
Шундай қилиб Марғилон шаҳрида стмишнинг барча даврларида, айниқса XVIII-ХХ аср бошларида ҳунармандчиликнинг барча турлари ривожланганлигини ксрамиз. Зеро Марғилон шаҳрида ҳунар турларини ардоқлаб келаётган бутун бир маҳаллалар борки, уларнинг ижодий  фаолистлари мустақиллик йилларида сратиб берилаётган шарт-шароитлар туфайли снада ривож топмоқдадир.

   Фарғона водийси, шу жумладан, Марғилон аҳли азал-азалдан сзининг оқилу фозиллари, адабиёт ва санҳатга шайдолиги билан маълум ва машҳур бслиб келган. Биз бугун тилга олмоқчи бслган Ғолиб Марғилоний (Абдулазиз қори Болтабоев) ҳам Марғилон фузалоларидан биридир. Бу  зот 1900 йилда дунёга келган бслиб, 1982 йилда саксон икки ёшларида оламдан стган. У кишидан анчагина бой адабий ва илмий мерос қолган, лекин замона зайли билан бу хазина халқимизга етиб бормаган. Мустақиллик шарофати туфайли сзлигимизни таниш, юртимизнинг олиму фозиллари сратган слкан маънавий бойликни слга тортиқ қилиш имкони очилди. Қолаверса, Марғилон шаҳрининг 2000 йиллик тсйи арафасида, унинг маънавий-маҳрифий юксалишига сзининг озми-кспми ҳиссасини қсшган улуғ зотлар қатори Ғолиб Марғилонийни ҳам сслаб стиш, у киши тафаккурининг ноёб дурдоналарини халқимизга етказиш зиммамизда турган слкан бурчдир.
   Ғолиб Марғилонийнинг болалик йиллари чор ҳукумати мустамлакаси даврига тсғри келган бслса, умрининг қолган қисмини Шсро даврида кечирди. У олти ёшидан сски мактабда савод чиқарган бслиб, кейинчалик 15 — 18 ёшида гимназисда таҳсил олди. Ўз она тилидан ташқари араб, форс, рус тилларини мукаммал срганди. Таржимонлик, ҳисобчилик касбларида меҳнат қилди. Олтмиш етти ёшида нафақага чиққач, умрининг қолган қисмини тслиқ илмий ва бадиий ижодга сарф қилди. Ислом дини асосларига оид қатор рисолалар ва шарҳлар ҳамда диний тасаввуфий йсналишдаги шеҳрлар битди. Турган гапки, Шсро даврида бундай йсналишдаги ижод маҳсуллари кенг халқ оммасига етиб бориши мумкин бслмаган. Шунинг учун Ғолиб Марғилонийнинг асарлари фақат қслёзма ҳолида фарзандлари қслида сақланиб қолди.
   Биргина мақолада Ғолиб Марғилонийнинг ҳаёти ва фаолистига тслиқ тсхталиб стиш имкони йсқ. Биз бугун ушбу мақолада шоир  қаламига мансуб шеҳрлардан айримларининг бадиий хусусистлари ҳақида фикр юритмоқчимиз.
   Ғолиб Марғилоний шеҳристи асосан арузда ёзилган бслиб, унинг каттагина қисмини ғазал ва муҳаммаслар ташкил стади. Шунингдек, улар орасида мусаддас, таркиббанд, рубоийлар ҳам мавжуд. Муҳаммасларининг бир қисми Аавоий ва Фузулий ғазалига боғланган тахмислардир. Шуни алоҳида таҳкидлаш жоизки, Ғолиб Марғилоний тахмиснинг снги бир турини ҳам қсллаган. Тахмислар одатда ғазалга боғланади, лекин Ғолиб қслёзмасини ксздан кечирар сканмиз, унинг Фузулий қаламига мансуб сн етти байтдан иборат:
Офарин, сй сониҳи танпарвари жон, офарин,
Холиқул ашё илаҳил халқ роббил аҳламийн.
матлаҳли қасидасига ҳам муҳаммас боғлаганлигининг гувоҳи бслдик.
Шоир ғазаллари ҳам, муҳаммаслари ҳам бадиисти ҳамда вазн жиҳатидан пухталиги унинг юксак иқтидор сгаси бслганлигидан далолат беради. Юқорида таҳкидлаганимиздек, шеҳристининг асосий мавзуси диний-тасаввуфий йсналишда, аммо улар орасида дунёвий ишқ ҳамда ижтимоий-фалсафий мавзулардаги шеҳрлар ҳам учраб туради.
Ғолиб Марғилоний ижодида анъанавийлик билан бир қаторда сзига хосликни ҳам кузатиш мумкин. Маълумки, Шарқ адабиётида сарв азал-азалдан маҳшуқанинг тик қоматига ташбеҳ қилиб келинган, шунингдек, тсғрилик тимсоли сифатида ҳам ишлатилган. Ғолиб сса сз ғазалларидан бирида Аавоий изидан бориб бу тимсолни снгича талқин стган ва жуда гсзал бадиий образ срата олган. Аавоий сарв ҳақида шундай ёзади:
Сарв уза гул бутмади ҳаргиз, қани ул шсхким,
Сарви раҳнодек қад узра орази гулфоми бор.
Юқоридаги байтда Аавоий сарвнинг гсзалликда сз суюклиси билан тенглаша олмаслигига сабаб у ҳар қанча ксркам қоматли бслмасин гулсиздир, маҳшуқанинг сса сарвдек қомати билан гулдек юзи борлиги деса, Ғолиб бу фикрни снада ривожлантириб ёзади:
Кибрланма боғ аро, сй сарв, ксп, беишқсан,
Мавсумида ҳар тиканни бир гули раҳноси бор.
А­ҳтибор беринг-а, шеҳристда ҳамиша гсзаллик тимсоли сифатида сҳзозланиб келинган дарахтни шоир кибру ҳавода, ишқсизликда айбласпти. Мавсумида, съни муайсн бир пайтда ҳатто тиканлар ҳам гуллайди, сарв сса бундан маҳрум. Байтни сқигач, ксз олдимизда сз чиройига ишониб, кибру ҳавога берилган ва натижада ишқсиз қолиб, бир гули раҳносидан ҳам мосуво бслган худбин кимса гавдаланади.
Шоир бундай худбин кимсаларга ҳақиқатгсй, софдил ва ҳақ йслида собит кишиларни қарши қссди ва ёзади:
Сен агар ҳаққонистни хушласанг, ҳақликни бил,
Ҳақни сйла, ҳақни ссйла, ҳақни қил: фардоси бор.
Шоир шеҳристида бундай сзига хос талқин ва ташбеҳларни ксплаб учратиш мумкин. Муҳаббат мавзусида битилган ғазалларининг биридан олинган қуйидаги байтда лирик қаҳрамоннинг сз маҳбубасига бслган ишқи сзининг снгича бир талқинини топган:
Севдигим, жоним, йслингда термулурман, бир қара,
Ксзларингдек порлаган бахтим қошингдек қоп-қора.
Юқоридаги байтда лирик қаҳрамон айрилиқ туфайли маҳшуқанинг ксзларидек порлаган бахти, қошларидек қоп-қора бслганлигидан фиғон чекади. Арнинг ксзу қошини бир-бирига зид қсйиш санҳати ҳам Ғолибнинг сзига хос бадиий маҳоратидан бири десак хато бслмайди.  Чунки бунда ишлатилган тазод унсурлари — ксз ва қош ҳеч қачон бир-бирига зид қсйилмаган. Шу ғазалнинг сна бир байтида бундан-да гсзал манзарага дуч келамизки, бу ҳақиқатдан ҳам бадиий топилдиқ деса арзийдиган ҳодисадир:
Гар  узун бслсин десанг, сочинг учи ҳам қснғироқ,
Ксзларим ёши билан юв, кипригим бирла тара.
Бу байтда лирик қаҳрамоннинг сз маҳшуқасига бслган чексиз муҳаббатининг бетакрор ифодаси — ксз ёшлари билан маҳшуқа сочларини ювиш ва киприклари билан тараш фақат Ғолиб лирик қаҳрамонига хос хусусистдир десак, хато бслмайди.
Ой-ю йил, кунлар стиб, ҳуснинг заволи бслмагай,
Ой сенга балдоқ, қуёш, юлдуз бошингда қарқара.
А­нди ошиқ сз маҳшуқасини шунчалар улуғласптики, ойни унинг қулоқларига балдоқ (сирға), қуёш ва юлдузларни бошига қарқара (бошга тож каби қсйиладиган зийнат) қилиб тақиб қсйган. Бу муболаға маҳшуқанинг ҳуснига ҳусн қсшиб ксз олдимизда гсзал бир маҳбуба тимсолини гавдалантирмоқда.
Ўйлаймизки, Ғолиб Марғилоний ижодини срганиш, унинг илмий-маҳрифий ва бадиий меросини халққа етказиш маънавистимиз хазинасини сна бир дурри ноёб билан тслдириш бслади.

                              


         А оссис ҳукумати Ўрта Осиёни босиб олгандан сунг маҳаллий аҳолини рус муҳитида тарбислашга, сснгра сса А оссисдан ксчириб келтирилган руслар билан маҳаллий аҳолини аралаштириб юбориб, Туркистонда Европача турмушни шакллантиришга ҳаракат қилди. Шунинг натижасида 1880-йил империс Давлат Кенгашида "œТуркистондаги маҳаллий аҳоли болаларини руслар билан биргаликда сқитиш" масаласи кстарилди. Бу масалага А оссис ҳарбий вазири Д.Милютин ҳамда маориф вазири граф Толстойлар розилик беришди.
      Бу стказилажак тадбир Туркистонда руслаштириш сиёсатига катта ёрдам беришини ҳисобга олиб, слкада 80-йилларнинг бошлариданоқ рус-тузем мактаблари ташкил стила бошланди. Туркистонда бошланғич мактаблар съни "œрус-тузем мактаблари" тармоғини сратиш лойҳасини генерал-лейтенант Г. О.А озенбах ишлаб чиқди.
      Туркистонда руслаштириш сиёсатини амалга оширишда мактабнинг муҳим аҳамистга сга сканлиги ҳақида А озинбах шундай деган сди. "œЎлкани руслаштириш режасини амалга оширишда мактаб (рус-тузем мактаблари дамоқчи —Ш.И) катта аҳамист касб стиши лозим".
 1884-йилда Тошкентда биринчи рус-тузем мактаби очилди. XlX асрнинг охирларига келиб Туркистонда рус-тузем мактаблари юздан ортиб кетди. Бундай мактаблар Туркистоннинг ксплаб шаҳарларида, волостларда ва катта кичик қишлоқларда ташкил стила бошланди. А ус-тузем мактабларида сқув куни икки қисимдан иборат бслиб, куннинг биринчи срмида рус сқитувчиси сқувчилар билан сқиш, ёзиш, ҳисоб-китоб дарсларини олиб борган, иккинчи срмида сса сқувчилар билан сзбек домласи машғ   улотлар олиб борган.
      1886-йилда Туркистон слкасида 14та рус-тузем мактаблари мавжут бслган. Шу мактаблардан 5 таси  Фарғона области шаҳарларида очилган. Марғилон шаҳрида ҳам шу йили рус-тузем мактаби очилган. Бу мактабда асосан маҳаллий миллат болалари таҳлим олишган.
    А ус муаллимлари рус-тузем мактаблари учун сзига хос бслган сқиш плани ва программасини тсзиб, шу асосда таҳлим-тарбис ишларини олиб бордилар. Янги мактаб (рус-тузем мактаби) муаллимларининг бир қисми слкани срганишлари натижасида тсплаган материаллари асосида сқиш китоблари ёза бошладилар. Масалан: сқитувчи Остроумов А.В. "œТуркистон слкасининг географисси" номли китоб ёзади. Бу китоб тезда сзбек, қозоқ, қирғиз тилларига таржима қилиниб слка мактабларида дарслик сифатида сқитила бошланди. Ўқитувчи Г.С.Ячник слкада биринчи бслиб "œАзбукадан сснг биринчи китоб" номли маҳаллий аҳоли болалари учун рус тилини срганиш қслланмасини ёзиб чикарди... 1884-йилда шарқшунос В.Л Ааливкин сзбек-рус ва рус-сзбек луғатини ёзиб, уни Қозон шаҳрида босмадан чиқарди.
    Ўлкада рус-тузем мактабларини нуфузини ошириш ва "œБуюк А оссис давлатининг" улуғворлиги ва қудратини ксрсатиш мақсадида рус-тузем мактаби сқувчиларидан А оссис шаҳарларига саёҳатлар уюштирилди. Ана шундай саёҳатлардан биринчиси 1899-йил ёзида ташкил стилди. Бу саёҳатда 18 та ерли миллат вакиллари рус-тузем мактаблари сқувчилари иштирок стиб, икки ҳафта мобайнида А оссиснинг турли шаҳарларини диққатга сазовор жойларини томоша қилдилар. Саёҳатчилар орасида Марғилон рус-тузем мактаби сқувчилари ҳам бслган. Шундай саёҳатлар 1900 ва 1902-йилларда ҳам ташкил стилган. 1902-йилда уюштирилган саёҳатда қатнашган 20 сқувчидан 11 таси Фарғона областининг Марғилон, Андижон ва Ўш шаҳарларидан сди.
    А услаштириш сиёсатининг слкада кенгроқ ёйиш мақсадида рус-тузем мактаблари қошида махсус курслар ташкил стила бошланди. Бу курсларда катта ёшдаги маҳаллий миллат вакилларига рус тили сргатила бошланди.
    1897-йилда Марғилон шаҳридаги рус-тузем мактабида ҳам катта ёшдаги маҳаллий миллат учун курс очилди. Ушбу курсда шу йили 37 киши сқиган.
       Ўлкада ташкил стилган рус-тузем мактаблари руслар томонидан мунтазам тарзда текширилиб турилган. 1912 йилда Туркистондаги рус-тузем мактаблари ишини Қозондаги сқитувчилар семинариссининг директори Боброников текшириб ксради. 1913 йилда Марғилон шаҳрида битта рус-тузем мактаби мавжуд бслиб, ушбу мактабда 53 та сқувчи таҳлим олган.
    А ус мактаблари билан бир қаторда Туркистонда XlX-асрнинг 90-йилларидан бошлаб "œЯнги усул" мактаблари ташкил стила бошланди. Шуни алохида қайд стиш жоизки, сзбек маҳрифатчилигининг ривожида жадидлар алоҳида срин сгаллайди. Улар слкада сски мактабларни ислоҳ қилиш, маиший турмушни схшилаш ва бошқа муҳим ташаббуслар билан XlX-аср оҳирларидаёқ чиқа бошлаганлар. Бундай снгиликлар асосан сқитиш усулига тааллуқли бслсада, асил моҳисти билан маҳаллий аҳолини маданист турмуш соҳасидаги узгаришларга муҳтож сканини ифодалайдиган муҳим тадбирлар сди. Туркистондаги жадидчилик оқимининг ксзга ксринган раҳбарларидан бири М.Беҳбудий шундай деган сди: "œБизлар ҳозирги маданист асосида мактаблар, устахоналарни ва бошка сски турмуш билан боғлиқ соҳаларни ислох килишимиз зарур".
    Беҳбудийнинг фикрича, маориф соҳасидаги ислоҳ феодал маиший турмушни тубдан сзгартириб, маҳаллий буржуазисни ссишига имконист беради. Ўша даврнинг  маҳаллий буржуазис вакиллари сзларини снгилик тарафдорлари сифатида ксрсатиб жадидларни қсллаб-қувватлаганлар.
    Янги усул мактабларининг асосчиси Исмоил Гаспиренский (1851-1914 й.й) бслиб, биринчи марта 1884 йилда Боғчасаройда  снги усул мактаби ташкил стади. 40 кун ичида мактабдаги 12 та болани саводини чиқаради... Аки сски мактабда беш йилда оладиган таҳсилни икки йилда сргатишга муваффақ бслади. Сснг сқувчилар учун "œХужа-Сибен" (болалар муаллими) биринчи дарслигини тузади. Дарслик 4 қисмдан иборат бслган. Биринчи қисмида "œАлифбе" га 27 дарс ажратилган; қолган қисмларида турли хил фойдали маълумотлар ва ҳикослар берилган. Улар орасида "œИкки улуғ шоир" сарлавҳаси остида Аавоий ва Лушкин ҳақида маълумотлар берилган.
    И.Гаспиренскийнинг фикрича, снги усул мактабларида қуйидагиларга риос қилиниши зарур ҳисобланади.
1.   Синфда болалар сони 30 тадан ошмасин.
2.   Болаларни фақат икки даҳфа - ёз ва қиш ойларида қабул қилиш мумкин.
3.   Ҳар қабул нечта бслишидан қатҳий назар бир синф бслсин.
4.   Ҳар бир муаллимда ксп билан 3-4синф бслсин.
5.   Агар мактаб 3 синфдан иборат бслса дарслар кетма-кет, маълум уйғунликда қсйилмоғи лозим.
6.   7-8 ёшдаги бола 7-8 соат узлуксиз сқий олмайди. Унинг учун 5 соат кифос. Ҳар дарсдан сснг 10 дақиқа танаффус лозим.
7.   Жума ва байрам кунлари дам олинади.
8.   Ўн ой сқишдан сснг ёзнинг иссиқ кунларида таҳтил бслиши мақсадга мувофиқ.
9.   Дарс зериктирмаслиги лозим. Беш соатда беш турли фандан дарс бермоқ лозим. Беш соатда ёлғиз бир дарс билан учрашмоқ зеҳинни бузар.
10.   Шогирдларни урмис,сукмис (уришга, сскмоққа) хожат йсқдир.
11.   Ҳар ҳафта охирида ҳафталик скун қилиб, дарсларда схши иштирок стган сқувчиларни тақдирламоқ лозим.
12.   Мактаб деразалари кенг ва катта, хонанинг ичи йирик бслиши мақсадга мувофиқдир. Совуқ хонада дарс стиш, сқувчиларга илм сргатиш смас балки бегуноҳ жазолашдир.
                Янги усул мактаблари сз олдига қуйидаги вазифаларни қсйган.
1.   Аш авлодга ҳозирги замонда керак бсладиган билимларни бериш.
2.   А­ски усул таҳлимига ёпишиб олмасдан, замонавий таҳлим усулларини қсллаш.
Янги усул мактабининг бошқа мактаблардан фарқи ва ютуқлари шундаки, бу мактабларда синф дарс тизимига стилди. Дарсларда ксргазмали материаллардан фойдаланиш схши натижалар бера бошлади. Синф хоналарининг тоза ва ёруғлиги, парталарда стириб сқитилиши дарс танаффуслари жорий стилиши муҳим аҳамистга сга бслди.
   XlX асрнинг 90-йиллари охирларида Фарғона областида ҳам снги усул мактаблари пайдо бсла бошлади. Областда снги усул мактаби 1897-йилда Андижонда очилган. Ундан сунг областнинг  бошқа шаҳарлари қатори Марғилон шаҳрида ҳам шундай мактаблар вужудга кела бошлади. Фарғона областидаги снги усул мактабларида сқувчилар сони 20 кишидан 100 кишигача, баҳзан  сса  125 кишигача булган.
Марғилонда  5 та снги усул мактаби бслиб, 247 сқувчи таҳлим олган.

   
   XlX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё маданий ҳаётида Хоразимшоҳлар, темурийлар даври  маданистига нисбатан кескин инқироз сққол сезилди. Айниқса, бу даврда халқнинг икки томонлама зулм остига тушиб қолиши маданист ривожига ҳам сзининг салбий таҳсирини ксрсатди. Бу даврда дунёвий фанларни сқитиш давлат назоратидан четда қолиб кетди. Ўрта Осиёдаги мавжуд хонликлар сртасидаги сзаро феодал урушлар, русларнинг саралаган ҳарбий кучларининг Ўрта Осиёга бостириб кириши, буларнинг барчаси Ўрта Осиё маданистига сзининг салбий таҳсирини ксрсатди.
     Юқорида ксрсатилган барча салбий ҳодисалар маданист ривожига қанчалик тссқинлик қилмасин, маънавий ҳаётни бутунлай тсхтатиб қсс олмади.
    Хонликларнинг йирик-йирик шаҳарларидаги ва масжидлар илм-фан, ахлоқ, одоб ва маънавист тарқатувчи масканлар сди. Мадраса, мактаб масжид ва  қорихоналарда ислом таҳлимоти биринчи сринда турар сди. Аммо мадрасаларда диний, ахлоқий китоблардан ташқари тил, адабиёт, математика, мантиқ, тарих, географис, фалакиёт каби фанлар ҳам сргатилар сди. Шу сабабли слкада маданий ҳаёт, илм-фандаги изланишлар тсхтаб қолмади. Маданистнинг бошқа соҳалари  котри  тарих  фан соҳасида ҳам бу даврда ксплаб ишлар қилинади.
        Фарғона областида ҳам XlX асрнинг 2-срми ва XX аср бошларида ксплаб тарихчилар сшаб ижод стишди. Ўз стмишини билишни хоҳлаган кишилар доим тарих ва стмиш илмини урганиб, унга  мурожаат қилиб борганлар.
Ўз даврида стмишда бслиб стган воқеа ҳодисаларни халққа етказишда тарихчиларни роли жуда катта булган. Ҳукмдорлар сз тарихини ёзиш учун махсус тарихчилар тайинлаган. Баҳзи тарихчилар сса сзлари мустақил тарихий асарлар сратганлар.
Фарғона областида ҳам ана шундай тарихчилардан А ожий Қуқондий, Исхоқхон Жунайдуллахон сғли Ибрат (Турақурғоний), Муҳаммадниёз Қсқондий, Миразиз бин Муҳаммадризо Марғилонийлар ХIХ асрнинг охири ХХ аср бошларида сшаб, ижод стганлар. Ўтмиш тарихчилари исму шарифига назар ташласак у қаерлик скани маълум бслади. Масалан, А ожий Қсқондий Қсқонда сшаб, ижод  стган моҳир хаттот ва тарихчи бслган.
     XlX асрнинг 2-срмида ва XX аср бошларида Марғилонда ҳам Миразиз Бин Муҳаммадризо Марғилоний деган тарихчи сшаб стган. Бу тарихчини марғилонлик дейишимизнинг сабаби, Марғилоний номи марғилонлик деган маҳнони беради. Муҳаммадризо Марғилоний шу даврда сзининг "œТарихи Азиз" деб номланган машҳур асарини ёзиб тугатди.
 Шу даврда Ўрта Осиёда Чоризм мустамлакачиларининг зулми кучайиб кетди. Бу сса кенг меҳнаткашлар оммаси норозилигига сабаб булди. Мустамлакачилик сиёсатига, қашшоқлик ва тенгсизликка  қарши кенг халқ оммаси озодлик курашини бошлаб юборди. Шу даврда сшаган адабиёт намоёндалари, улуғ мутаффакир шоирлар Муқимий, Фитрат, Завқий ва бошқалар озодлик, тенглик, сркинлик ғосларини иллгари сурдилар. Мавжуд сиёсий тартибни, иймонсиз ва диёнатсиз мустамлакачилар ва бойларни аёвсиз танқид қилдилар.
     XlX аср охири XX аср бошларида Марғилон шаҳрида Тошболта деган шоир ижот стгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Тошболта маҳрифатпарвар шоир Зокиржон Фурқатнинг замондоши ва қалин дссти бслган.
     Фурқат сзининг марғилонлик  дссти шоир Тошболтуга ёзган мактубида сзининг аччиқ қисматидан шикост қилиб:
       
        Қилурман дсстликдан бир насиҳат санга Тошболту,
        Булурсан нор қабул стсанг, ахли сафолардан.
        А асоллик орзу айблаб камол гар етай десанг,
        Тааруз айлама ҳам шиква  қилма наросалардин
деб ёзган сди.
     Шоир Тошболту хақида фикр юритсак, Тошболту бу шоирнинг тахаллуси бслса ажаб смас. Чунки Тошболту исми сзбек исмлари ичида учрамайди. Агар бу шоирнинг исми бслса, у ҳолда Тошболта бслиши керак.
       Шундай қилиб биз ушбу ишимиз орқали Марғилонда сшаб, ижод стган тарихчи Муҳаммад А изо Марғилоний ва шоир Тошболту хақида фикрлар келтирдик. Уларнинг ҳаёт йсли изланишлар натижасида рсёбга чиқса ажаб смас.

Халқларнинг тарихий алоқалари масалаларини срганиш ва ёритиш ҳар бир мутахассис учун муҳим вазифалардан бири бслиб келган ва бслиб қолади. Уни ёритишда сса бошқа соҳалар қаторида стнографиснинг ҳам срни катта.
А­тнографис фанида шу нарса маълумки, барча стнослар сз ҳолича ривожланмай балки сзга стник гуруҳлар билан алоқада бслган. Айниқса, стнослараро бундай муносабатлар маълум бир стномаданий муҳитда, ёнма-ён сшаётган турли стник бирликларга мансуб халқлар сртасида нисбатан қизиқроқ кечади.
Фарғона водийси қадимдан буён шундай стномулоқотга сга бслган слка бслиб, у жойларда ва унга қсши ерларда "œсак", "œсгли", "œпарикан", "œобий скифлари", "œусун" каби халқлар сшаган.
Қадим даврларда водий ҳудудида хсжалик йсналиши ва турмуш тарзи ҳар-хил бслган халқлар орасида ҳам сзаро мулоқот жадал сурҳатда ривожланиб борган. Яъни водийнинг текислик қисмида — сой, дарё сзанларидаги кичик воҳаларда сшаган аҳоли билан тоғ ва тоғолди ҳамда дашт зоналарида жойлашган чорвадорлар сртасида сзаро хсжалик савдо ва маданий алоқалар узлуксиз давом стганлиги сир смас.
Фарғона водийсида деҳқончилик учун сроқли бслган ер майдонлари икки турга: съни суғориладиган "œсувли ерлар", суғорилмайдиган "œлалми" ёки "œбаҳори" каби турларга ажратилган. Суғориб деҳқончилик қилинадиган скин майдонлари асосан Хсжабақирғон, Исфара, Ссх, Шоҳимардон, Исфайрамсой, Аравон, Оқбсйра, Қуршоб, Қорадарё, Аорин дарёси, Косонсой, Ашт, Андижонсой каби дарё ва сойлар атрофидаги воҳаларда жойлашган сди. Бу воҳаларда сшаган стнослар полизчилик ва боғдорчилик каби соҳалар билан шуғулланганлар.
Водийнинг тоғолди ва адрлик стакларида сшаган чорвадор халқлар строқлашиб бориб деҳқончиликда лалмикорлик билан машғул бсла бошладилар. Айрим жойларда: съни Марҳамат, Жалолқудуқ, Қсрғонтепа ҳудудларида сшаган чорвадор қирғизлар суғориб деҳқончилик қилишга стдилар.    XIX асрнинг 90-йилларида истиқомад қилаётган қирғизларнинг 200 минг нафари ёки 65% и строқлашиб, деҳқончилик билан машғул бслдилар. Қирғизлардан ташқари қипчоқ, турк, юз каби стник томонлар ҳамда Аорин ва Қорадарё оралиғида сшаган қипчоқларнинг сшиқ, слмас, кулон, еттиқашқа каби уруғлари ҳам деҳқончиликка стдилар.
Аммо қирғиз, қипчоқ, турк, қурама, юз каби стник жамоаларда деҳқончилик тез ривожланиб борсада уларнинг хсжалигида чорвачилик ҳамон муҳим аҳамист касб старди.
Фарғона водийсидаги юқорида ксрсатиб стилган аҳолининг хсжалигида деҳқончилик ва чорвачиликнинг сзаро муносабати бир ҳилда блмай, балки улар жойлашган ҳудуднинг табиий-географик шароитига, аҳолисининг стник таркибига, ҳамда маҳаллий строқ аҳоли билан ижтимоий-иқтисодий алоқаларинг ксламига боғлиқ ҳолда таркиб топган.
Чорвачилик хсжаликнинг асосий қисмини ташкил стган халқлар водий атрофидаги тоғ-сйловларида сз чорваларини боққан бслса, строқ аҳоли сса уй чорвасини ривожлантирганлар. Ҳскиз, от сингари ишчи ҳайвонлар строқ аҳоли хсжалик фаолистида, айниқса деҳқончилик хсжалигини юритишда муҳим аҳамист касб стган.
Водийдаги строқ аҳоли азалдан ҳунармандчиликнинг барча соҳалари билан машғул бслиб, айниқса, тсқимачилик, кулолчилик, темирчилик, кснчилик, ёғочга ишолв бериш каби ҳунар турлари схши тараққий стган.
Ҳунармандчиликнинг айрим турлари билан строқ аҳоли ва чорвадорлар биргаликда шуғулланишган. Масалан: строқ аҳоли пилла ва пахта толасидан, чорвадорлар сса жундан мато тсқиган. Гилам, кигиз тсқиш ва босиш билан қирғиз, қипчоқ, турк, юз, қурамалар машғул бслганлар.
Деҳқончилик билан қадим даврдан бошлаб шуғулланиб келган строқ сзбек, тожик, уйғурлардан строқлашиб борган қирғиз, қипчоқ, қурама, юз ва қорақалпоқлар деҳқончиликда етиштириладиган турли скинларни етиштириш сирларини срганиб борганлар. Шу билан бирга строқ аҳолига чорва молларини боқишнинг қулай усулларини сргатганлар.
Турли стник гуруҳлар сртасидаги савдо-сотиқ алоқалари ҳам стнослараро муносабатларнинг қарор топиб, ривожланиб боришда катта аҳамист касб стган.
Водий аҳолиси қадимдан бошқа слкаларда сшаган халқлар билан ҳар соҳада алоқа олиб борганлар. Ушбу алоқаларда савдо-сотиқ снг ривожланган соҳа бслиб, унинг уч ҳил шаклини ксришимиз мумкин. Яъни: 1.Сайёр ҳолда мол айирбошлашга асосланган савдо; 2.Вақти - вақти билан ташкил қилинадиган срмарка савдоси; 3.Стаяионар (доимий) тарздаги савдо. Ўтроқ аҳоли чорвадорлари билан мол айирбошлаш шаклида алоқа қилиб, бунда қсй асосий слчов, мезон вазифасини стаган.
Водий аҳолиси савдо срмаркаларида сзи ишлаб чиқарган ҳунармандчилик билан қатнашганлар. Бундай срмаркалар Ўрта, Яқин Шарқ ва А оссисда ташкил топиб, йилнинг бир неча фаслларида стказилган. Четдан сса, асосан хсжаликка зарур бслган товарлар билан бирга кспроқ чорва моллари келтирилган. Маълумотларга қараганда XX аср бошида Фарғона водийсига ҳар йили 3500000 бошга қадар чорва моллари олиб келинган.
Фарғона водийсидаги савдо муносабатларида сзбеклар билан бирга тожик, уйғур, татар, рус, арман, жухуд каби халқларнинг вакиллари ҳам фаол қатнашганлар.