МАА ҒИЛОА ТОЛОАИМИКАСИГА ОИД МААБАЛАА
О.Ш.Хакимова, Л.Ларпиев-ФарДУ, А .Ходжаев-ФарЛИ
Ўзбекистон тарихи, стнографисси учун муҳим аҳамистга сга бслган топонимик материалларни срганишда Жаҳонгир Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимикаси» мавзусидаги номзодлик диссертаяиссидаги маoлумотлар қимматли бслиб, Марғилон шаҳри топонимикасини срганишда катта аҳамистга сгадир.
Асли Марғилонлик ажойиб инсон Ж.Латипов Фарғона водийсининг қадимий ва тарихий шаҳарларидан бири бслмиш Марғилон ва унинг атрофи районлари (Олтиариқ, Охунбобоев, Тошлоқ, Қува, Водил) топонимларини срганиш бсйича илмий иш олиб боради. Бу ишда у мавжуд топонимик тадқиқотлар тажрибасидан, жойларда шахсий суҳбатлар, тегишли ташкилотлардаги жой рсйхатлари, Фарғона вилост архиви материалларидан фойдаланади.
Биз ушбу мақолада олимнинг Марғилон шаҳри ва унинг атроф районлари топонимисси тарихига оид айрим маoлумотларни сқувчиларга хавола стмоқдамиз. Бугунги кунда тарихимизни чуқур срганишда топонимик ва антротопонимик материалларни срни алоҳида аҳамистга сгадир.
Топонимика ва антротопонимика халқнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, маънавий дунёси билан чамбарчас боғланиб кетувчи характерли лингвистик материалдир. Бу жиҳатдан, айниқса топонимиклар сзига хос хусусистларга сга. Топонимларнинг пайдо бслишини топонимист В.А.Аиконов сринли таoкидлаганидек, у халқ тарихи билан узвий боғлиқдир. Шу сабабли ҳам маoлум халқ тилидаги топонимларни срганиш ксп ҳолда бу материалдан тарихий маoлумотлар ахтаришдан бошлангандир. (А.И.Лопов. Обҳект исторический методе в топонимических исследованисх. «А азвитие методов топонимических исследований».М.1979г 25-28 ст.)
Шунингдек, географик номларнинг халқ тарихи ва турмуши билан сқиндан боғлиқ сканини, Марғилон шаҳри ва унинг атрофлари топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Бу жиҳатдан Ж.Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси» номли илмий иши диққатга сазовордир. У баoзи топонимлар маoлум жойнинг стмишида у ёки бу ҳукумрон шахсга тегишли бслганлигини таoкидлаб стади. Масалан, Хожали чсли, Чопқибой ака ери, Бойтсри ариғи, Тсратспи, Жуворихон ариғи каби. Марғилон топонимикасида шундай атоқли отлар ҳам учрайдики, уларда диний сoтиқод ва одат, анoаналари ёрқин ифодаланганини ксрсатади. Чунончи қабристонлар, мозорлар, қабрлар номи: Убайдуллахожи мозори, Хсжа қабристони, Хазрат Мовлон мозори; масжидлар; Дсстихудо масжиди, Тсйчи қсрбоши масжиди, Бобо-и-оппоқ мозори, Ашон-и-азиз масжиди ва бошқалар.
Ўтмишда бутун-бутун территорисларнинг йирик ерлари, шунингдек маҳалла ва гузарларнинг бирор йирик ер сгасининг ёки муқаддас шахслар, авлиёлар, мусулмон дин пешволарининг номи билан аталганини Марғилон ва унинг атрофлари топонимикасида схши сақланиб қолган.
Жаҳонгирхон Латипов буни Ақуббек гузари, Отажон бой ери, Ботирбоши, шунингдек, Ашон гузар, Ашон маҳалла, Хсжа маҳалла каби номларни мисол келтиради.
Марғилон халқининг стмиш тарихини схшироқ срганишда қишлоқ ва посёлкалар номи ва унинг номланиш сабабларини срганиш катта аҳамистга сгадир. Жаҳонгирхон Латипов сз тадқиқотида мингга сқин қишлоқ ва посёлкалар 800дан ортиқ маҳалла номини срганган. Масалан, киши номлари лақаб ва титуллари билан аталган қишлоқлар: Тсратспи, Аормуҳаммадҳожи тспи, Бектспи, Армат махсум тспи ва бошқалар.
Топонимиканинг халқ стмиши, ижтимоий ҳаёти ва тарихидан дарак берувчи муҳим фактлар сканини Марғилон топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Чунончи олим тсплаган материаллар орасида ҳудуд аҳолисининг стмиши касб-кори ва хсжалигидан дарак берувчи топонимлар учрайди. Масалан: сскифуруш, кигизчилик, тандирчилик, тақачилик, сандиқчи, товоқчи, темирчи, узумчи, сқчи, пичоқчи, қошиқчи ва бошқалар.
Қишлоқ ва посёлка номи географик жойлашиши срни ва ундаги табиий ҳолатга ксра ҳам аталган. Масалан: Боғчилик, Жийдазор, Узумзор, Шувоқзор, Қора жийда ва бошқалар.
Сояил-иқтисодий қарашлар тарихий воқеалар билан боғлиқ бслган топонимлар. Баoзи диний расм-русумлар билан боғлиқ қишлоқ номлари Мирбобо мозори, Сирош масжид, Қорихона ёки Ашонтспи, Хсжатспи, Ссфилар сингари тушунчалар билан боғлиқ бслган.
Маҳаллаларнинг номланиши ксп жиҳатдан қишлоқ ва посёлкаларнинг номланиши хусусистларига сқиндир. Улар ичида снг характерлиси сифатида қуйидагиларни ксрсатади:
1) Маҳалла жойнинг территориссининг физик-географик ҳолатига ксра номланади: Юқоригузар, Юқоримаҳалла, Ластмаҳалла, Баландмаҳалла каби.
2) Маҳалла шу ҳудуднинг жойлашиш срнига ксра номланади: Ўрдатаги, Қсрғонтаги, Қудуқбоши, Ксчаоғзи, Сойбсйи, Дарвозатаги ва бошқалар.
3) Маҳалла ушбу ҳудуддаги муҳим табиий-географик хусусист, белгига ксра номланади: Ўрикзор, Анғоқзор, Янгибоғ, Чорбоғ, Чорчинор, Мажнунтол, Узунховуз, Хсжаксприк, Тахтаксприк.
4) Атнонимлар билан ифодаланган маҳалла номлари. Чунончи: Юқорибахрин, Ласткибахрин, Оралбой, Талабой, Арабгузар, Қиёт, Қатағон, Ав, Оқсари, Оталиқ, Тсдалик, Ўзбекмаҳалла, Тожикмаҳалла, Лслимаҳалла ва бошқалар.
Масжидлар номи учун характерли хусусистлар уларнинг кспчилигини киши номи билан ифодаланишидир. Чунончи: Тсйчиқсрбоши масжиди, Момозебо масжиди, Болалатиф, Шойбой, Ашони Азизон масжиди ва бошқалар.
Шунингдек, Марғилон топонимикасини срганишда стнотопонимларни срганиш ҳам катта аҳамистга сга сканлигини таoкидлаб стади. Туркий халқлар, жумладан сзбек халқининг уруғ ва қабилалари, уларнинг шахобчаларини илмий текширишда машҳур тарихчи ва тилшунослар В.В.Бартолpд, В.В.А адлов, В.В.Григорpев, А.Ю.Якубовский, А.В.Ханс‹ков, А.Л.Хорошкин, В.М.Всткин асарларидаги фикрлар қимматлидир. Фарғона воҳаси топономисдаги стнонимик системани тадқиқ стган С.С.Тубаеванинг иши алоҳида аҳамистга сгадир (С.С. Тубаева. Атнонимс‹ в топономии Ферганский долинс‹ 17кд.М., 1973г).
С.С.Тубаева Фарғона водийси стнотопонимларини тадқиқ стар скан, шундай фикрларни баён қилади: «Фарғона водийси томонларини тадқиқ стиш шуни ксрсатадики, бу водийда умумтуркий тилларда ссзлашувчи аҳоли срта Осиёнинг барча районларида ва ундан ташқарида кспи 30-50%ни ташкил стади. Баoзи жойларда 10-11%дир. Атнонимларнинг бундай нотенг бслиши тадқиқот олиб борилаётган районларнинг аҳоли составига боғлиқдир» (С.С.Тубаева).
Марғилон топонимиссида ҳам стнотопонимлар анча салмоқли срин тутади.
Ж.Латипов тадқиқотида 100дан ортиқ стнотопонимлар мавжудлигини қайд стади (Ж.Латипов. Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси. Канд. диссертаяис 1975 й). Жумладан: маoлум миллат, халқ номидан ссалган стнотопонимлар. Масалан: Арабгузар (маҳалла), Арабмозор (қишлоқ), Тожикксча (қишлоқ), Ўзбекмаҳалла, Аскиараб (қишлоқ), Янгиараб (қишлоқ).
Шунингдек, маoлум туркий уруғ ва қабилалар номи билан ифодаланган стнотопонимлар. Масалан: Қипчоқ ариқ (ариқ), Қорасийроқ (қишлоқ), Қиёт (маҳалла), Аайман (квартал), Аву, Абу (маҳалла), Канжирға, Қонжиғали (қишлоқ).
Хуллас, Марғилон топонимикасида уруғ ва қабилалар турли халқ ҳамда миллатлар бошқа хил стник гуруҳларнинг номидан ссалган топонимлар сезиларли срин тутади. Атнотопонимлар Марғилон шаҳри атрофидаги ҳудудда стмиш даврларда сшаган аҳолининг тарихи, ижтимоий-сиёсий аҳволи, хсжалиги ҳамда диний-маънавий қарашлари ҳақида қимматли маoлумотлар бера олади.
Шундай қилиб, жойларнинг номланиши тарихини аниқлаш, номнинг стимологик маъносини тиклаш, лингвистикада тарихий лексикологис, тарихий фонетика манфаатлари учун тарих ва стнографис, археологис ҳамда географис фанларида сша жойнинг ижтимоий-иқтисодий тарихини, маданий-диний аҳволини, физик-географик ҳолатини тиклаш, срганиш мақсадларида амалга оширилиши мумкин. Кейинги вақтларда топонимиканинг тарих, географис, археологис ва ҳаттоки геологис фанлари билан алоқадор томонлари ҳақида бир қадар ишлар ёзилди. Ўзбек топонимиссининг баoзи унутилган ва қадимий фактлари сзбек ва Ўрта Осиё халқларининг стмиш тарихини ёритишда сринли фойдаланилди. Ксп жиҳатдан шарқшунослардан В.Л.Всткин, А.Ф.Ситнсковский, Л.А.Соболев, М.М.Вирский, В.В.Бартолpд, С.Л.Толстов, А.А.Семёнов, О.А.Сухарева, О.Д.Чеховичларнинг ишлари характерлидир.
Демак, топонимларнинг лингвистик режадагина смас, балки тарихий-стнографик, географик-геологик режада ҳам срганиш жуда муҳимдир. Таниқли топонимист В.А.Аиконов таoкидлаганидек: «Тарихийлик барча номлар асосидир. Улар қандайдир ҳодиса ва ном ҳақида маoлумот берувчи тор доирада смас, ҳамма вақт тарихийдир» (В.А.Аиконов. Лути топонимического исследованис. Сб. «Лриняипс‹ топонимики», М.1964 г).