Мустақиллик йилларида маънавий ҳаётимиз ва бой қадристларимизнинг тиклаш йсилдаги савобли ишлардан бири, Ўзбекистон диёрида жуда қадим — қадим замонларда қад кстарган ва ҳозирда ҳам гуллаб-сшнаётган шаҳарларимизнинг ксп асрлик муборак ёшларини нишонлаш анъанага айланди. Бухоро ва Хива, Термиз ва Шаҳрисабз тсйларидан кейин сқин орада Қарши шаҳрининг 2750 йиллиги нишонланади. Бу шаҳарларнинг ёшини аниқлашда ҳамма вақт ҳам ёзма манбалар топилавермайди. Чунки Ўзбекистон заминида қадимги шаҳарлар илк таркиб топган узоқ замонларда ҳали ёзув бслмаган. Чунки бизнинг ҳудудлармизда ёзувнинг пайдо бслганига атиги 2200-2300 йил бслди, холос. Аждодлармизга тегишли снг қадимги ана шу ёзув боҳтарий, ссғдий ва хоразмий хатлари бслиб, бироқ у ёзувларда Фарғона водийси шаҳарлари ҳақида бирор жумла ҳам ёзма маълумот бизгача етиб келмаган. Шунинг учун ҳам қадимги шаҳарларнинг ёшини аниқлашда археологик тадқиқотлар муҳим аҳамист касб стади.
Жаҳон фанида қабул қилинган анъанага ксра, бирор аҳоли зич жойлашган масканни шаҳар деб аташ учун камида 5-6 та белгилар бслиши шарт дейилган. Шаҳар қуруқ жойда сз-сзидан бирдагина пайдо бславермайди. Аввалом бор, шаҳар строқ, турғун аҳоли ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг маълум босқичида шаклланади. Дастлаб унинг асосини қишлоқ ташкил стиб, қишлоқ аҳолиси бир вақтнинг сзида хонаки чорвачилик, мотига деҳқончилиги, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан ҳам шуғуланган. Даврлар стиши билан бронза асрига келиб, ибтидоий аждодларимиз бир вақтни сзида хсжаликнинг барча соҳалари билан шуғулланиши мумкин бслмай қолди. Чунки, ибтидоий одамлар хсжалигида содир бсла бошлаган ишлаб чиқариш билан боғлиқ ихтисослашув жараёни аждодларимиз ҳаётида туб ижтимоий-иқтисодий сзгаришларга олиб келди.
Аввал ибтидоий жамоалар ҳудудларнинг табиий географик ва скологик имконистларига қараб минтақавий ихтисослашадилар, жамистда биринчи ижтимоий меҳнат тақсимоти юз беради, съни маълум бир минтақа аҳолиси хсжаликнинг деҳқончиликка қулай туманларида зироатчилик билан шуғулланади, чирвага қулай бслган чсл ва дашт-тоғ олди адирларда сса чорвачилик хсжалиги ривожланди. Бу манзара айниқса археологик ёдгорликларда схши кузатилади.
Ибтидоий жамист заминида хсжаликнинг ҳар иккала йсналиши бсйича ривожланиш давом стади. Сснгги бронза ва илк темир даврига келиб, ҳар икки хсжалик аҳолиси ижтимоий-иқтисодий ҳаётида жиддий сзгаришлар содир бслди, съни деҳқончиликдан снди ҳунармандчилик ажралиб чиқди. Бошқача қилиб айтганда, иккинчи меҳнат тақсимоти содир бслди. Чорвачилик минтақаларида сса ксчманчи чорвачилик қарор топди.
Деҳқончилик минтақаларида юз берган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий сзгаришлар илк шаҳарларни вужудга келишига, биринчи синфий жамистни таркиб топишига, жамистнинг мафкуравий асоси жаҳон динларинин пайдо бслишига, илк давлатчиликнинг вужудга келишига олиб келди. Бу воқеалар жамист тарихида урбанизаяис жараёни, шаҳарсозлик маданистининг шаклланиши билан боғлиқ масалалар бслиб, Ўзбекистон ҳудудида бу жараённинг минтақалараро, босқичма-брсқич юз бериши кузатилган, съни Ўзбекистон ҳудудларида шаҳарсозлик маданисти сзининг ривожланишига қараб уч минтақага бслинган: биринчи минтақани Ўзбекистоннинг жанубий туманлари, съни Сурхондарё вилости ташкил стади. Бу минтақада шаҳарсозлик маданисти бронза даврида таркиб топди, сзбек давлатчилиги асослари, кЎртаклари пайдо бслди. Илк темир даврига келганда қадимги шаҳарлар Ўзбекистоннинг Ссғдиёна (Қашқадарё, Самарқанд, Бухоро вилостлари) ва Қадимги Хоразм воҳаларида ҳам қад кстаради. Шунинг учун ҳам бу минтақаларда таркиб топган шаҳарларнинг ёши 2500-2750 йилдан кам смас. Аиҳост антик даврга келганда шаҳарсозлик маданисти Тошкент воҳаси ва Фарғона водийсигакириб келди. Бу минтақа шаҳарларининг ёши 2000-2200 йил атрофида сканлиги археологик материалларда сз аксини топган. Айнан шу даврда Буюк ипак йсли водий шаҳарлари орқали Хитойдан Самарқанд, Бухоро ва ундан жанубий-ғарбий мамлакат ҳудудларини оралаб то Византисгача бориб етди. Бу нафақат археологис материаллари, балки ёзма манбаларда ҳам сз аксини тпган. Худди шу даврда Шарқдан Ғарбга стган савдо карвон йслининг водий орқали стган трассаси бсйлаб қатор шаҳарлар қад кстардики, ана шу шаҳарлардан бири сифатида, археологик тадқиқотлар натижасига ксра Қадимги Марғилон шаҳри вужудга келди.

(давоми)
Шаҳарнинг Марғилон номини олиши мавжуд ёзма манбаларга ксра X асрдан нарига бормайди. Аммо, Марғилон шаҳрига асос солинганига камида 2000 йил бслгани аниқ. Бу сана археологик манбаларга асосланган. Марғилон қадимий тарихини срганишда Марғилон шаҳар ҳокимистининг молисвий ва ташкилий ёрдами жуда катта бслди. Ҳокимист археологис институти учун стиш даврининг иқтисодий қийинчиликларини ҳисобга олиб, 1994-1999 йилларда Марғилонда стказилган кенг ксламли археологик тадқиқот ишларига сзининг ксмагини асмади. Шу йилларда Марғилон шаҳри ва унинг теварак-атроф туманларини срганишга кенг имконистлар сратиб берди. Тадқиқотлар биргина археологик ёдгорликларни топиш ва уларни срганиш билан кифосланмай, балки марғилонсой оазисининг палеогеографик ва агро-ирригаяис насосларининг ётқизиқларини срганиш билан боғлаб олиб борилди.
Фарғона вилости водийнинг жанубий қисмида жойлашган. Унинг асосисй сув артерисларидан бири Марғилонсой бслиб, жанубий Фарғонанинг Марғилонсой ҳавзасида, унинг адир зонасида авваллари ҳам археологик изланишлар олиб борилган ва Оқтом, Кунгай ва Суфан каби илк темир даврига оид ёдгорликлар топиб срганилган сди. Аммо улар чорвадор жамолар қабристонлари бслиб, жанубий Фарғонада шаҳар маданистига тегишли ёдгорликлар ҳали учратилмаган сди.
Тадқиқотлардан маълумки, Фарғона водийсининг шимолий ва шарқий қисмида бронза давриданоқ қадимги деҳқончилик маданист қолдиқлари илмий адабиётларда Чуст маданисти номи билан машҳур. Ҳозирги кунда Фарғона водийсининг 15 пунктида, ана шу маданистга мансуб 80 дан ортиқ бронза даврининг строқ деҳқончилик маданисти манзиллари топилган. Аммо Чуст маданисти ёдгорликлари жанубий Фарғонада топилмади.
Илк темир даврига келганда водийда қадимги деҳқончилик маданисти ёдгорликлари ҳам пайдо бсла бошлайди. Мутахассислар бу давр ёдгорликларини Фарғона водийсида А­латан маданисти номи билан атаганлар. XX асрнинг 70-йилларигача жанубий Фарғонада слатан маданистига тегишли ёдгорликларни борлиги ёки уларнинг топилиши ҳақида ҳеч бир маълумот йсқ сди. Аммо, бу зонада кейинги йилларда стказилган палеогеографик тадқиқотлар жанубий Фарғонада ҳам уларнинг топилишини тақозо старди. Аиҳост археологларнинг олиб борган изланишлари тоғ дараларидан елиб чиққан Марғилонсой ҳавзасини икки зонага, съни юқори (адир) ва қуйи (пасттекислик) микрооазисларга бслишни тақоо стди. Марғилонсой дараларидан адир онасига чиққач, жуда катта кенгликда чорвачилик учун қулай майсазор ҳосил стган. Сойнинг қуйи ҳавзаларида сса деҳқончиликка қулай унумдор ерлар ҳосил бслган. Архелого-географик маълумотларга ксра, дастлаб ибтидоий аждодларимиз томонидан Марғилонсой ҳавзасининг адирлик зоналари сзлаштирилди. Унинг қуйи оқимида сса деҳқончилик хсжалиги учун унумдор массивлар ҳосил бслган. Айнан шу массивлардан бири Фарғона шаҳрининг истироҳат боғи срни бслиб чиқди. Шунинг учун ҳам бу даврга оид дастлабки ёдгорлик ҳозирги Фарғона шаҳрининг истироҳат боғи ҳудудида жойлашган ва маҳаллий аҳоли томонидан Симтепа деб юритилган қадимги шаҳар харобаси сди. Симтепа XX асрнинг 70-йилларда А.Г.Горбунова ва В.И.Козенковлар томонидан срганиб чиқилган, шаҳар истироҳат боғини қайта қуриш даврида бсзиб юборилди (Горбунова, Козенков, 1974 й).
Симтепа ёдгорлиги учта хронологик босқичга бслинади. Унинг қуйи қатламидан слатан даврига оид бой сопол комплекслари топилган. Сополларнинг аксарист кспчилиги бозоргир қилиб чархда ссалган, давр жиҳатидан милоддан аввалги IV-III асрларга тегишли. Шаҳарда ҳаёт то милодий сранинг III-IV асрларигча узлуксиз давом стган. Симтепанинг ҳар уччала қатламларидан монументал бино қолдиқлари ва товар характеридаги ҳунармандчилик маҳсулотлари топилдики, улар Симтепада антик даврда шаҳар маданисти таркиб топганлигидан далолат беради. Мана шу тадқиқот натижалаига ксра, ҳозирги кунда биз Фарғона шаҳри мавжуд тасаввурларга қарши слароқ мустамлакачилик даврида смас, балки кунимиздан роппа-роса 23 аср аввал илк антик даврда пайдо бслган, деган хулосага келишимизга асос бслади.
Марғилонсой ҳавзасида қад кстарган қадимги шаҳарлардан сна бири Марғилон шаҳрининг ғарбий қисмида жойлашган Қизлартепадир. Ундан 700 метрлар чамаси жанубий-шарқда Машад қабристони мавжуд. Қабристоннинг снг баланд қисмида Тепа-2 жойлашган бслиб, унда олиб борилган археологик қазишмаларга қараганда, у жойда қадимги шаҳарнинг арки жойлашган. Қизлартепа, Тепа-2 ва Машад деб аталган ҳозирги замон қабристони майдонини бир бутунликда ҳисоблаганда, бу жойда қадимда 20 гектар майдонни сгаллаган қадимги шаҳар харобаси бслган.

(охири)
Одатда қадимги шаҳарлар майдон жиҳатидан ҳозирги замон шаҳарларидан тубдан фарқ қилади. Уларнинг майдони ҳозиргидек катта ва кенг бслмаган. Қизлартепада шаҳар ҳаёти узоқ давом стган. Қизлартепа археологик коаплексларини срганган археологлар унин даврини уч ббосқичга бсладилар. Биринчи босқичда (милодий I аср) шаҳарга асос солинади ва Ипак йсли бсйлаб қад кстарган шаҳар сифатида шаклланади ва ривожланади. Археологик топилмаларнинг қиёсий    таҳлили шаҳарга милодий I асрда асос солинганлигини тасдиқлайди. Қизлатепанинг иккинчи даврида (милодий II-IV асрлар) шаҳар ҳудудида монументал зардуштийлик ибодатхонаси қад кстаради. Ибодатхона таг курси зиккурат шаклидаги уч қават платформадан иборат бслиб, таг курси майдони пастдан юқорига кстарилган сари қисқариб борган. Унинг пастки биринчи қавати 36х60 метр, срта иккинчиқавати 26х26 метр, снг юқори учинчи қавати 20х20 метр майдонни ташкил стади. Уч зинапосли платформа устида монументал оташпарастлик ибодатхонаси бунёд стилган. Квадрат шаклида қад кстарган монументал бино марказида бир-бирига уланган иккита оташхона очилди. Монументал бинонинг зиккурат шаклида қад кстариши ва унинг қоқ сртасида қсшалоқ оташхона (алтарь) қолдиқларининг топилиши, ушбу обҳектни оташпарастлар ибодатхонаси сканлигидан далолат беради.
Қизлартепа-3 даврида (милодий V-VI асрлар) ибодатхона девори ташқарисининг жанубида икки срусли хумдон қолдиқлари топилди. Унда пиширилган сопол идишлар турли шаклли бслиб, улар асосан кулолчилик чархида ссалган. Кулолчилик маҳсулотлари асосан бозор учун ишланган юпқа, нафис ва жарангдор турли-туман сопол идишлардан иборат. Демак, Қизлартепада қадимги шаҳарларга хос аниқ белгилар мавжуд: биринчидан, шаҳар сз арки аҳлоси (Тепа â„–2) ва шаҳар шаҳристонига (Қизлартепа) сга. Иккинчидан, шаҳристон ҳудудида умум шаҳар аҳолиси топинадиган монументал жомий ибодатхонаси қурилган. Учинчидан, шаҳар аҳолиси касби-корига хос ҳунармандчилик юксак даражада ривожланган. Улар ишлаб чиқарган маҳсулотлар товар характерига сга бслган.
Бу қадимги шаҳарнинг мудофаа деворлари бизгача етиб келмаган. Қадимги шаҳар срнида ҳозирги замон Машад қабристонининг пайдо бслиши шаҳар ички таркибини срганишга имкон бермади. Шунга қарамай, Машад маҳалласида, Қизлартепа ва Тепа-2 ёдгорликлари ва уларнинг теварак атрофларида сқин 20 гектар майдон доирасида 13 та шурф қазилди. Ана шу шурфлар ва Қизлартепа ҳамда Тепа-2 да олиб борилган археологик изланишлар туфайли Қадимги Марғилонни айна мана шу 20 гектарли майдон доирасида вужудга келганлиги исботланди.
Шундай қилиб, жанубий Фарғонада Марғилон шаҳри ёшини аниқлашга қаратилган махсус тадқиқотларга қадар турдли йилларда археологик изланишлар олиб борилган. Аатижада бу минтақанинг адир зонасида чорвадорларнинг Оқтом, Суфан ва Кунгай каби илк темир даври ёдгорликлари (А.Г.Горбунова, В.И.Козенкова) ҳамда Симтепа, Хсжампошшо, Қоратепа, Лангар, Мозортепа, Шомирзатепа, Шаҳартепа каби антик даври деҳқончилик маданисти ёдгорликлари топиб срганилдики, уларнинг десрли барчаси милодий сранинг бошларига оид сди. Шулар орасида Симтепа Марғилонсой қуйи ҳавзасидаги снг қадимги аграр йсналишдаги шаҳарларда бири бслиб, у ерда бошланган урбанизаяис жараёни милодий сранинг бошларида бутун минтақа бсйлаб ёйилди ва ривожланди. Айниқса бу жараён Марғилон шаҳри ҳудудида олиб борилган археологик изланишлар давомида, бой фактик материаллар асосида (Қизлартепа, Тепа-2 ва Машад қадимги шаҳар қолдиқлари) сз исботини топди (Ф.А.Махсудов). Шунингдек, айнан шу даврда Марғилон шаҳрига асос солинди. Ана шу тарихий онлардан бери камида 2000 йил стди. Демак, қадимги Марғилоннинг шаҳар сифатида қад кстарганига 2000 йил бслди.

                              

   Қадимги Шарқ мамлакатларида темир милоддан  ил. II минг йилликдаёқ маълум сди, лекин у Ўрта Осиё ҳудудларига милоддан ил. I минг йилликнинг бошларидан кириб кела бошлади. Шунга қарамай дастлаб темир  жуда ҳам қимматли ашё бслиб, ундан ҳамма ҳам фойдалана олмас сди (Арешсн Г.Е. 1975, с. 91; Гралов Б.А. 1977, с. 17; Заднепровский А.Ю.1966, с.199). Шунинг учун илк деҳқончилик маданисти даврида темир, бронза ва ҳатто тошни ҳам тслиқ сиқиб чиқара олмади. Чунки илк темир даврида Ўрта Осиёдаги темир маҳдани билан боғлиқ конлар сзлаштирилмаган, ҳамда бу ибтидоий давр жамоаларида соҳани ривожлантириш учун етарли тажриба етишмас сди.
   Ҳозирги  пайтгача илк темир даврига оид темир қуроллар  ва  бевосита темир ишлаб чиқариш билан боғлиқ шлак қолдиқлари топилган ёдгорликлар жуда камдан-камдир. Бу ёдгорликлар Туркманистоннинг жанубий қисмидаги Анаутепанинг қуйи қатламлари, Дахистоннинг архаик қисмларидан топилган темирни қайта ишлаш учун тайёрланган бслаклари ва шлак, ҳамда Фарғона водийсидаги Чуст маданисти даврига оид снг йирик ёдгорлик Далварзинтепадан ҳам темирдан ссалган пичоқ ва темир қуйиш билан боғлиқ шлак қолдиқлари топилган (Заднепровский Ю.А. 1959).
   Шундай қилиб, темир даврининг бошланиши  юқоридаги топилмаларга асосланган ҳолда бронза даврининг охиридан бошлаб кенг ёйила бошлаганлигидан далолат беради. Айнан бу жараёнга  Ўрта Осиёнинг снг илғор  мамлакатлари ҳисобланган жанубий  Туркманистон ва Шимолий А­рон билан биргаликда Фарғона водийсида шаклланган Чуст маданисти  ҳам  кирган (Массон В.М. 1959). Албатта Ўрта Осиёдаги темир рудаси конларига бой слка Фарғона водийси фақат илк темир давридагина смас, балки кейинги тарихий даврларда ҳам темирчиликда доимо илғор бслган.
   Темирни аста-секинлик билан тарқай бошлаши айнан деҳқончилик маданистини снада кенг ёйилишига ва уни ривожланишига ижобий таҳсир ксрсатди. Фарғона водийсидаги Чуст маданистига доир ёдгорликларнинг сзигина 70 дан ошиқлигини сзи ҳам темирнинг кенг ёйилганлиги билан боғланган бслиши керак. Ўрта Осиёнинг бошқа биронта ҳам воҳасида бунчалик ксп илк темир даврига оид ёдгорлик топилган смас.
 Чуст маданисти ёдгорликлари таркалган  ҳудудлар кспроқ водийнинг шимолий ва шарқий чеккаларидир. Водийнинг Қорадарё ва Аорин срталарида сса илк темир даври ёдгорликлари снг ксп жойлашган ҳудуд ҳисобланади.
Водийнинг жанубий ҳудудлари, шу жумладан Марғилон ва Фарғона атрофларини снг қадимги давр қатламларини айрим қадимшунос олимлар кспроқ чорвадор аҳоли тарқалган ҳудудлар қаторига киритишади. Лекин бу муаллифлар Марғилонга снг сқин ерда съни Акбаробод қишлоғи атрофларида бундан 50-60 йил илгари чуст даври маданистига оид ёдгорлик бозорлигини билишмайди шекилли.(Заднепровский Ю.А. 1966). Шу билан бирга айнан Марғилон ва Фарғона атрофларида чуст маданисти даврига тсғри келадиган, чорвадорлар маданистини сзида акс сттирган маданист сақланмаган. Бунинг устига агар бу ҳудудда "œҚайроққум маданисти" тарқалган бслганда сди, унинг срнига сйлатон маданисти келмаган бслар сди. Холбуки айнан Фарғона атрофларида қадимда ксплаб сйлатон маданисти ёдгорликлари кенг тарқалганлиги ва бу маданистнинг снг йириги Фарғона шаҳарининг истироҳат боғи срнида жойлашганлигини ҳамма ҳам билмайди. Бу тепа маҳаллий аҳоли томонидан «Симтепа» деб аталар сди.
Ўз пайтида бу ёдгорликда қазилма ишларини стказган Санкт — Летербурглик олима А.Г.Горбунова тепанинг қуйи қатламларини қазиб сйлатон маданистига мансуб деҳқон жамоаларининг турар жой макони бслганлиги тсғрисида хабар берган. Унинг қуйи қатламларидан квадрат ғиштлардан кстарилган турар-жой, буғдойни майдалаб ун қиладиган ёрғучоқлар ва снг муҳими ёдгорликни санасини аниқлашда қсл келадиган сопол буюмлари топилди. Демак, топилган ашёларнинг барчаси ёдгорликни деҳқон жамоаларига мансуб сканлигини ксрсатади.
Худди шундай топилмалар фақат Фарғона шаҳрининг срнидан смас, балким Шоҳимардонсой ва Исфайрамсой хавзасига кирувчи бир қатор ёдгорликлардан ҳам топилди. Улар Суфон ва Кунгай қабристонлари, Оқтом ёдгорлиги ва қабристонидир.
Қадимги давр деҳқончилик маданисти ва унинг стник келиб чиқишини белгилайдиган сна бир муҳим белги борки, у ҳам бслса сша маҳаллий аҳоли томонидан кундалик турмушда ишлатиладиган сополдан ссалган идиш-товоклардир. Бу идишлар ссалиш услуби, унинг устига солинган нақши туфайли сша идишни ссаган аҳолининг стник таркиби ва унинг санаси тсғрисида қимматли маълумотларни беради.
   Жумладан шу сопол буюмларни оладиган бслсак, уларнинг аксарист қисми қслда ссалган бслиб, унинг устига солинган нақш айнан Ссғд ҳудудларида кенг тарқалган илк темир даврига хос нақшлардир. Ссғд ҳудудларидаги қулолчилик буюмларини стратиграфик ҳолати Фарғона ҳудудларига қараганда схши срганилган. Ссғд ҳудудларида илк темир давридаги нақш солинган идишларнинг устидан аҳамонийларгача бслган ва аҳамонийлар даври қулолчилик буюмларини ётиши кузатилади.(Сагдуллаев А.С.,1989; 1985; Исамиддинов М.Х. 2002). Шунинг учун Фарғона водийсининг қадимги давр ёдгорликларини стратиграфисси срганилганда албатта уни Ссғд ёдгорликларини стратиграфик холатини назарга тутган ҳолда срганиш керак бслади. Агарда шундай қилинган тақдирда Фарғонанинг сйлатон маданистини қадимги даврга оид қисмлари, айниқса кулолчилик комплексида кулолчилик чархида тайёрланган буюмлар бслмаса, у албатта аҳамонийлар давридан олдинги даврлар билан даврлаштирилиши керак.
   Шундай қилиб, Фарғона водийсининг чуст маданисти илк темир даврида бутун Ўрта Осиё ҳудудларида кенг тарқалган деҳқон жамоаларининг асосий марказларидан бири сди.
Бу давр маданисти соҳиблари жуда катта ҳудудларига тарқалган бслишига қарамай сзининг иқтисодий, маданий тараққиёти жиҳатидан бир-бирига сқин турар сди. Бу сқинликка фақат империслар даврида, съни дастлаб аҳамонийлар ва кейинроқ Александр Македонский тузган империс тсзилганда Фарғона водийси жанубий мамлакатларни тараққиётидан сзилиб қолди. Яъни ҳар икки империснинг шимолий-шарқий чеккаси водийнинг ғарбий қисмидаги "œБекобод дарвозаси" сди.
Бу империслар тугатилиши билан водий маданисти Ссғд, Бақтрис ва Марғиёнадаги тараққиёт сна сқинлашди.
Фарғона атрофларидаги дастлабки чуст маданисти ва кейинроқ вужудга келган сйлатон маданистлари қадимги деҳқончилик анъаналарига асосланган маданистлар бслгани учун ҳам милоднинг бошларида бу ердаги урбонизаяис жараёнларига асос бслди.

Ушбу саволга жавоб топиш учун тарих саҳифаларига бир назар ташлаймиз. Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) Македонис подшоси Филипп II нинг иккинчи хотини, А­пир подшосининг қизи Олимпиададан ксрган фарзанди сди.Отаси унга ҳам саркарда, ҳам доно давлат арбоби бслсин деб схши маълумот олиши учун кенг шароитлар сратиб берди.
Буюк файласуф олим Аристотелғ икки йил мобайнида (срамиздан аввалги 345-343 йиллар) унинг мураббийси бслган. Аристотелғ туфайли у грек фалсафаса, маданисти ва фанини срганиб олди. Шу билан бирга Филипп сғлини ёшлигидан бошлаб урушга сргатади, унинг сзига муносиб ворис бслишини истайди.
А­рамиздан аввалги 338 йилда Лангрек конрессида Македонис  бошчилигида умумгрек иттифоқи тузилганлиги ва А­ронга уруш сҳлон қилиниши маълум қилинади. Урушга қизғин тайёргарлик ксрилаётган бир даврда Филипп слдирилади. А­рамиздан аввалги 334 йилда отаси амалга оширолмаган А­рон юришини 22 ёшли Искандар сзи сттиз минг кишилик пиёда ксшин, беш минг суворий билан бошлаб боради. Искандар бутун А­ронни талайди.
Искандар аскарлари Ўрта Осиё тупроғида мил.авв.329 йилда пайдо бслган. Тарихчи олим ва айни вақтда лашкарбоши лавозимида бслган Лтоломей ва Аристотеллар Искандар қсшинида хизмат қилиб, барча воқеа ва ҳодисаларни ёзиб боришган. Афсуски, бу маълумотларнинг ксп қисми бизгача етиб келмаган. Фақатгина кейинроқ сшаб стган Арриан (2 аср), Ллутарх (1-2 аср) ва Юстиан (2 аср)ларнинг асарлари орқали айрим лавҳалар етиб келган. Искандарнинг Ўрта Осиёга юришлари тсғрисида XIX аср рус олими В.В.Григорғевнинг "œЛоход Александра Македонского в Западнқй Туркистан"(1881) ҳамда И.Г.Дройзеннинг "œИсторис А­ллинов" (1-3 том) асарларида шу ҳусусида бир мунча маълумотлар берилган.
Искандарнинг Ўрта Осиё тупроғига қсйган дастлабки қадамиёқ қаттиқ жанг билан бошланади. Чунки, сз ерининг ҳимосчилари Македон подшосининг шухрати ва қудратига бирон бир хурмат ҳамда сҳтиром ксрсатмадилар. Шу жумладан, унга бош сгиб чиқишдан бош тортдилар. Искандар бу ерга истеҳлочи, халқ мустақиллигининг душмани сифатида келган сди ва шунга мувофиқ равишда қарши олинган. Искандарнинг Ўрта Осиёга кириб келишини авлодларимиз гуллар ҳамда ғолибларга тақдим стиладиган гулчамбарлар билан смас, балки қаттиқ қаршиликлар билан кутиб олганлар.
 Шу сринда айтиш жоизки, шу кунгача гсзал Марғилон номи саркардага боғлиқ сканлиги ҳақидаги баҳзи бир ривостлар ҳамшаҳарларимиз фикри-зикриларини банд стиб келганлиги сир смасдир. Чунки, сқувчилик чоғимизда тарих сқитувчиларимизнинг бизга айтган ривостлари ҳали-ҳали ссимиздан чиққанича йсқ. А ивостда шунда дейилади: «Марғилон номсиз бир қишлоқ ксринишида бслиб, Искандар Зулқарнайн қишлоққа кириб келганда маҳаллий халқ бир қслида мурғ(товуқ), бир қслида нон билан кутиб олган. Шунда У қишлоқнинг номини ссраганида номи йсқлигини айтишган. Шунда саркарда "œМени шунчалик иззат-икром ҳамда мурғ ва нон билан кутиб олганингиз учун бу қишлоқнинг номи "œМурғинон" бслсин деб йслда давом стади».
Александр Македонскийнинг Ўрта Осиёни истеҳло қилганлиги ҳақида юнон тарихчи олимлари Геродот, Квинт Куряий А уф, Диодор, Стробонларнинг асарларида кенг ёритилган. Айниқса, Искандар истеҳлоси вақтидаги аниқ маълумотлар Лтоломей ҳамда Аристотелғ "œКундаликлари"да ҳам қайд стилган.
Искандар Ўрта Осиёни босиб олган деб айтсакда, саркарда сзини ғолиб ҳисоблай олмайди. Унинг режаси Суғдни қслга киритиш бслгани учун У жадал Аасаф, Мароқанд(Самарқанд), Сирдарё бсйларига етиб бориб, ундан у ёғига силжий олмайди. Фарғона водийсининг Хсжанд ҳудудигача бостириб келиб, у ерда "œУзоқ Искандарис" деб ном олган қалҳа-шаҳар барпо стади.
Ксриниб турибдики, ҳозиргача срганилган маълумотларини ксздан кечирганимизда Марғилон шаҳрига буюк саркарданинг ҳеч қандай алоқаси йсқлигидан ҳабардор бсламиз. Шаҳардаги "œЛошшо Искандар" маҳалласи ҳамда у ердаги "œИскандар" қабри ҳам (1935 йилда олинган қабр сурати ҳозирги кунда Марғилон "œАдабиёт ва санҳат" музейининг фондидан жой олган) буюк ҳукмдорга тааллуқли смаслиги фикримизни исботлаб турибди. Чунки Александр Македонский водий халқининг мардлиги ва матонатига дош беролмай сзига ожизроқ рақибларни излаб, Хсжанддан срамиздан аввалги 327 йилда Ҳиндистонга юриш қилади. Искандарнинг Шарқий юриши десрли 10 йил ( ср.ав. 334-324 йиллар) давом стади. Искандар Зулқарнайн срамиздан авалги 323 йили Месопотамиснинг Бобил шаҳрига қайтади. Шу йилнинг 13 июнида 32 ёшида тропик безгак касаллигидан вафот стади.

Марғилоннинг қадимги тарихи ҳақида ссз кетганда Ибратнинг "œФарғона тарихи" асари сҳтиборлидир. Бу асарда Марғилон шаҳрининг пайдо бслишида "œФорсистондан муҳожир бслиб келиб, слтирғон бечора деҳқони бодсшинлар"нинг роли катта бслганлиги таҳкидланади. Шаҳар номининг келиб чиқишини ҳам форсий тилидаги "œмурғу нон" съни товуқ ва нон ссзи билан боғлайдилар. Яна шу асарда Фарғона шаҳрига айнан мана шу форсистонликларнинг талаби билан асос солинган, деб келтирилади ва Фарғонага асос солинишини Искандар Зулқарнайн билан боғлайди. А­мишки, Искандар Зулқарнайннинг шарққа қилган юришлари даврида Фарғона ерида ишловчи форсистондан келган аҳоли унинг йслига товуқ ва нон билан пешвоз чиқиб, ундан бир шаҳар бунёд стиб беришини ссраганлар.Македонисликларнинг "œбу нима?" деган саволига улар "œМурғу нон" деб жавоб берган сканлар.
Аммо тарихий манбалардан бизга маълумки, македонислик Искандар шарққа юришлари даврида Хсжандга келгани аниқ. Аммо ундан шарққа Фарғонанинг ичига столмаган. Шунинг учун ҳам юнон-македон манбаларида Фарғона вилости ҳақида аниқ маълумотлар учрамайди. Фақат "œЯксарт орқасида" аллақандай строқ аҳоли борлиги қайд стилган холос.
    Айрим кишилар Искандарнинг Марғилонга келганлигини Марғилондаги Искандар қабри билан исботлашга уринадилар. Бу қабристон ҳақида Ибратнинг "œФарғона тарихи" асарида шундай маълумот бор: ... "œМарғилонда подшо Искандар деган ийидгоҳ мозор бордур, ул киши тушган ерлардур".
Қадимдан халқимизда улуғ кишиларнинг нафақат дафн қилинган ерлари, маълум муддат сшаган ерлари, сафарлари чоғида тсхтаган сринлари ҳам муқаддаслиштирилган. Фикримизнинг исботи сифатида айрим азиз кишиларнинг турли жойларда бир нечта, хатто снлаб қабрлари борлигини келтирамиз. Демак, Марғилонга Искандар смас унинг бирор лашкарбошиси келган бслиши мумкин. Искандар ҳақида сшитган маҳаллий халқ уни Искандар деб тахмин қилган бслиши мумкин. Аммо Фарғона Искандар салтанатига кирмаган  ҳудуд сифатида саналади. Бизнинг муддаомиз Искандарнинг Марғилонга келган-келмаганлигини аниқлаш смас, балки Марғилонни сша даврда мавжуд бслганлигидир.
А.Аабиев сзининг "œТарихий слкашунослик" асарида антик дунё тарихчиларининг маълумотини келтиради. Унга ксра парфисликлар бир пайтлар скиф қабилалари орасидан қувилган қабила сдилар., "œпарф" ссзи скифча "œқувилган кишилар" деган маҳнони англатади. Уларнинг кийиниши, тиллари бир-бирига жуда сқин. Ларфисликлар ҳам, Марғилонликлар ҳам моҳир чавандоз бслганлар. Улар гаплашганда бир-бирларини тушунганлар. Шундан келиб чиқиб муаллиф "œФарғона" номи Ларфиёна — Ларфона — Фарғона  бслмаганмикан, деган фикрни беради.
Ибрат келтирган далилларга асосланиб, Фарғона ва Марғилон шаҳарларининг бино бслган вақти десрли бир хил сканлигини инобатга олсак, юқорида келтирилган маълумотларимиз Марғилонни милиоддан олдинги давридаёқ пайдо бслган деган фикрни тасдиқлайди.
Қадимги Хитой манбаларида Даван давлати ҳақида ксплаб маълумотлар учрайди. Уларда Даван давлатида 70 дан ортиқ шаҳарлар мавжуд бслгани ҳақида маълумот бор.
Марғилон шаҳри ҳақидаги аниқ маълумотлар X асрдан бошлаб ёзма манбаларда ёзилган бслса-да, бу шаҳарнинг биносини юқоридаги далилларга асосланиб 2000 йилдан ошиқроқ деб айта оламиз.

    Ўзбекистон тарихи, стнографисси учун муҳим аҳамистга сга бслган топонимик материалларни срганишда Жаҳонгир Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимикаси» мавзусидаги номзодлик диссертаяиссидаги маoлумотлар қимматли бслиб, Марғилон шаҳри топонимикасини срганишда катта аҳамистга сгадир.
   Асли Марғилонлик ажойиб инсон Ж.Латипов Фарғона водийсининг қадимий ва тарихий шаҳарларидан бири бслмиш Марғилон ва унинг атрофи районлари (Олтиариқ, Охунбобоев, Тошлоқ, Қува, Водил) топонимларини срганиш бсйича илмий иш олиб боради. Бу ишда у мавжуд топонимик тадқиқотлар тажрибасидан, жойларда шахсий суҳбатлар, тегишли ташкилотлардаги жой рсйхатлари, Фарғона вилост архиви материалларидан фойдаланади.
   Биз ушбу мақолада олимнинг Марғилон шаҳри ва унинг атроф районлари топонимисси тарихига оид айрим маoлумотларни сқувчиларга хавола стмоқдамиз. Бугунги кунда тарихимизни чуқур срганишда топонимик ва антротопонимик материалларни срни алоҳида аҳамистга сгадир.
   Топонимика ва антротопонимика халқнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, маънавий дунёси билан чамбарчас боғланиб кетувчи характерли лингвистик материалдир. Бу жиҳатдан, айниқса топонимиклар сзига хос хусусистларга сга. Топонимларнинг пайдо бслишини топонимист В.А.Аиконов сринли таoкидлаганидек, у халқ тарихи билан узвий боғлиқдир. Шу сабабли ҳам маoлум халқ тилидаги топонимларни срганиш ксп ҳолда бу материалдан тарихий маoлумотлар ахтаришдан бошлангандир. (А.И.Лопов. Обҳект исторический методе в топонимических исследованисх. «А азвитие методов топонимических исследований».М.1979г  25-28 ст.)
   Шунингдек, географик номларнинг халқ тарихи ва турмуши билан сқиндан боғлиқ сканини, Марғилон шаҳри ва унинг атрофлари топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Бу жиҳатдан Ж.Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси» номли илмий иши диққатга сазовордир. У баoзи топонимлар маoлум жойнинг стмишида у ёки бу ҳукумрон шахсга тегишли бслганлигини таoкидлаб стади. Масалан, Хожали чсли, Чопқибой ака ери, Бойтсри ариғи, Тсратспи, Жуворихон ариғи каби. Марғилон топонимикасида шундай атоқли отлар ҳам учрайдики, уларда диний сoтиқод ва одат, анoаналари ёрқин ифодаланганини ксрсатади. Чунончи қабристонлар, мозорлар, қабрлар номи: Убайдуллахожи мозори, Хсжа қабристони, Хазрат Мовлон мозори; масжидлар; Дсстихудо масжиди, Тсйчи қсрбоши масжиди, Бобо-и-оппоқ мозори, А­шон-и-азиз масжиди ва бошқалар.
   Ўтмишда бутун-бутун территорисларнинг йирик ерлари, шунингдек маҳалла ва гузарларнинг бирор йирик ер сгасининг ёки муқаддас шахслар, авлиёлар, мусулмон дин пешволарининг номи билан аталганини Марғилон ва унинг атрофлари топонимикасида схши сақланиб қолган.
   Жаҳонгирхон Латипов буни Ақуббек гузари, Отажон бой ери, Ботирбоши, шунингдек, А­шон гузар, А­шон маҳалла, Хсжа маҳалла каби номларни мисол келтиради.
   Марғилон халқининг стмиш тарихини схшироқ срганишда қишлоқ ва посёлкалар номи ва унинг номланиш сабабларини срганиш катта аҳамистга сгадир. Жаҳонгирхон Латипов сз тадқиқотида мингга сқин қишлоқ ва посёлкалар 800дан ортиқ маҳалла номини срганган. Масалан, киши номлари лақаб ва титуллари билан аталган қишлоқлар: Тсратспи, Аормуҳаммадҳожи тспи, Бектспи, А­рмат махсум тспи ва бошқалар.
   Топонимиканинг халқ стмиши, ижтимоий ҳаёти ва тарихидан дарак берувчи муҳим фактлар сканини Марғилон топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Чунончи олим тсплаган материаллар орасида ҳудуд аҳолисининг стмиши касб-кори ва хсжалигидан дарак берувчи топонимлар учрайди. Масалан: сскифуруш, кигизчилик, тандирчилик, тақачилик, сандиқчи, товоқчи, темирчи, узумчи, сқчи, пичоқчи, қошиқчи ва бошқалар.
   Қишлоқ ва посёлка номи географик жойлашиши срни ва ундаги табиий ҳолатга ксра ҳам аталган. Масалан: Боғчилик, Жийдазор, Узумзор, Шувоқзор, Қора жийда ва бошқалар.
   Сояил-иқтисодий қарашлар тарихий воқеалар билан боғлиқ бслган топонимлар. Баoзи диний расм-русумлар билан боғлиқ қишлоқ номлари Мирбобо мозори, Сирош масжид, Қорихона ёки А­шонтспи, Хсжатспи, Ссфилар сингари тушунчалар билан боғлиқ бслган.
   Маҳаллаларнинг номланиши ксп жиҳатдан қишлоқ ва посёлкаларнинг номланиши хусусистларига сқиндир. Улар ичида снг характерлиси сифатида қуйидагиларни ксрсатади:
1)   Маҳалла жойнинг территориссининг физик-географик ҳолатига ксра номланади: Юқоригузар, Юқоримаҳалла, Ластмаҳалла, Баландмаҳалла каби.
2)   Маҳалла шу ҳудуднинг жойлашиш срнига ксра номланади: Ўрдатаги, Қсрғонтаги, Қудуқбоши, Ксчаоғзи, Сойбсйи, Дарвозатаги ва бошқалар.
3)   Маҳалла ушбу ҳудуддаги муҳим табиий-географик хусусист, белгига ксра номланади: Ўрикзор, Анғоқзор, Янгибоғ, Чорбоғ, Чорчинор, Мажнунтол, Узунховуз, Хсжаксприк, Тахтаксприк.
4)   А­тнонимлар билан ифодаланган маҳалла номлари. Чунончи: Юқорибахрин, Ласткибахрин, Оралбой, Талабой, Арабгузар, Қиёт, Қатағон, Ав, Оқсари, Оталиқ, Тсдалик, Ўзбекмаҳалла, Тожикмаҳалла, Лслимаҳалла ва бошқалар.
   Масжидлар номи учун характерли хусусистлар уларнинг кспчилигини киши номи билан ифодаланишидир. Чунончи: Тсйчиқсрбоши масжиди, Момозебо масжиди, Болалатиф, Шойбой, А­шони Азизон масжиди ва бошқалар.
   Шунингдек, Марғилон топонимикасини срганишда стнотопонимларни срганиш ҳам катта аҳамистга сга сканлигини таoкидлаб стади. Туркий халқлар, жумладан сзбек халқининг уруғ ва қабилалари, уларнинг шахобчаларини илмий текширишда машҳур тарихчи ва тилшунослар В.В.Бартолpд, В.В.А адлов, В.В.Григорpев, А.Ю.Якубовский, А.В.Ханс‹ков, А.Л.Хорошкин, В.М.Всткин асарларидаги фикрлар қимматлидир. Фарғона воҳаси топономисдаги стнонимик системани тадқиқ стган С.С.Тубаеванинг иши алоҳида аҳамистга сгадир (С.С. Тубаева. А­тнонимс‹ в топономии Ферганский долинс‹ 17кд.М., 1973г).
   С.С.Тубаева Фарғона водийси стнотопонимларини тадқиқ стар скан, шундай фикрларни баён қилади: «Фарғона водийси томонларини тадқиқ стиш шуни ксрсатадики, бу водийда умумтуркий тилларда ссзлашувчи аҳоли срта Осиёнинг барча районларида ва ундан ташқарида кспи 30-50%ни ташкил стади. Баoзи жойларда 10-11%дир. А­тнонимларнинг бундай нотенг бслиши тадқиқот олиб борилаётган районларнинг аҳоли составига боғлиқдир» (С.С.Тубаева).
   Марғилон топонимиссида ҳам стнотопонимлар анча салмоқли срин тутади.
   Ж.Латипов тадқиқотида 100дан ортиқ стнотопонимлар мавжудлигини қайд стади (Ж.Латипов. Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси. Канд. диссертаяис 1975 й). Жумладан: маoлум миллат, халқ номидан ссалган стнотопонимлар. Масалан: Арабгузар (маҳалла), Арабмозор (қишлоқ), Тожикксча (қишлоқ), Ўзбекмаҳалла, А­скиараб (қишлоқ), Янгиараб (қишлоқ).
   Шунингдек, маoлум туркий уруғ ва қабилалар номи билан ифодаланган стнотопонимлар. Масалан: Қипчоқ ариқ (ариқ), Қорасийроқ (қишлоқ), Қиёт (маҳалла), Аайман (квартал), Аву, Абу (маҳалла), Канжирға, Қонжиғали (қишлоқ).
   Хуллас, Марғилон топонимикасида уруғ ва қабилалар турли халқ ҳамда миллатлар бошқа хил стник гуруҳларнинг номидан ссалган топонимлар сезиларли срин тутади. А­тнотопонимлар Марғилон шаҳри атрофидаги ҳудудда стмиш даврларда сшаган аҳолининг тарихи, ижтимоий-сиёсий аҳволи, хсжалиги ҳамда диний-маънавий қарашлари ҳақида қимматли маoлумотлар бера олади.
   Шундай қилиб, жойларнинг номланиши тарихини аниқлаш, номнинг стимологик маъносини тиклаш, лингвистикада тарихий лексикологис, тарихий фонетика манфаатлари учун тарих ва стнографис, археологис ҳамда географис фанларида сша жойнинг ижтимоий-иқтисодий тарихини, маданий-диний аҳволини, физик-географик ҳолатини тиклаш, срганиш мақсадларида амалга оширилиши мумкин. Кейинги вақтларда топонимиканинг тарих, географис, археологис ва ҳаттоки геологис фанлари билан алоқадор томонлари ҳақида бир қадар ишлар ёзилди. Ўзбек топонимиссининг баoзи унутилган ва қадимий фактлари сзбек ва Ўрта Осиё халқларининг стмиш тарихини ёритишда сринли фойдаланилди. Ксп жиҳатдан шарқшунослардан В.Л.Всткин, А.Ф.Ситнсковский, Л.А.Соболев, М.М.Вирский, В.В.Бартолpд, С.Л.Толстов, А.А.Семёнов, О.А.Сухарева, О.Д.Чеховичларнинг ишлари характерлидир.
   Демак, топонимларнинг лингвистик режадагина смас, балки тарихий-стнографик, географик-геологик режада ҳам срганиш жуда муҳимдир. Таниқли топонимист В.А.Аиконов таoкидлаганидек: «Тарихийлик барча номлар асосидир. Улар қандайдир ҳодиса ва ном ҳақида маoлумот берувчи тор доирада смас, ҳамма вақт тарихийдир» (В.А.Аиконов. Лути топонимического исследованис. Сб. «Лриняипс‹ топонимики», М.1964 г).

   Мамлакатимиз жуда узоқ тарихга сга сканлиги ҳеч кимга сир смас. Буни ҳеч ким инкор ста олмайди. Юртимизнинг узоқ ва шонли  тарихини сз гарданида кстариб келаётган Бухоро, Самарқанд, Хива каби шаҳарларимиздаги киши қалбини ғурурга тслдирадиган осори атиқалар ҳамон дунё афкор оммасини лол қолдириб келаётганлиги ва ушбу шаҳарларнинг 2700 йиллик юбилейларининг бутун дунёда кенг нишонланганлиги фикримиз далилидир. Аши 2000 йилдан кам бслмаган  шаҳарлар Ўзбекистон ҳудудида жуда ксплаб топилади. Бундай шаҳарлар қаторига Марғилон шаҳрини ҳам киритишимиз мумкин. Айниқса бу шаҳар ЮАЕСКО сoтиборига тушиб, унинг 2000 йиллик юбилейини нишонлашга қарор қилинганлиги юртимиз аҳлини руҳлантириб юборди. Бу қарор кенг жамоатчилик сoтиборини  Марғилон шаҳрига, унинг   тарихи, аҳолиси ва маданистига нисбатан бошқача нигоҳ билан қарашга ундади. Лекин Марғилон шаҳрининг   ҳали очилмаган қирралари бисёр. Шулардан бири Марғилон топонимикасидир. Биз қуйида ушбу мавзуда фикр юритмоқчимиз.
   Марғилон Фарғона водийси шарқий срмининг  жанубий қисмида жойлашган. Марғилон ва унинг стмиш тарихига оид маoлумотлар жуда кам. Марғилон номининг стимологисси ҳозиргача аниқланган смас. Марғилоннинг қадимий стмишга сгалиги, унинг номи Марғилоннинг ҳам сски топонимик номлиги шубҳасиз. Марғилон шаҳри ҳақидаги справочник китобда шундай ёзилади: «Дарҳақиқат, Марғилон Ўрта Осиёнинг снг қадимги шаҳарларидан бири бслиб, у минг йиллик тарихга сгадир. Х асрдаёқ Марғилон Фарғонанинг машҳур шаҳарларидан бири ва ҳатто округ маркази ҳам бслган».
   Бу даврда, сoни IX асрдан то  XI асрнинг бошигача Ўрта Осиёда самонийлар ҳукмронлик қилган сди. Самонийлар асли форс амалдорлари орасидан чиққан бслиб, уларнинг асосий пойтахти Бухоро шаҳри бслган.
   Марғилон шаҳри қорахонийлар даврида ҳам машҳур ва маoлум шаҳар бслган. Чунончи машҳур тарихчи В.В.Бартолpднинг «Мсғуллар даврида Туркистон» номли асарида қуйидаги фикрлар баён стилган: «Тубан Аасис вилостида шаҳар сна кспроқ бслган, бунда  Зандармиш (Зарафшон)дан бошқа сна Марғинон (Марғилон), Баранг, Ўтиконлар орасида Тубан Аасис вилостининг бош шаҳри Марғинон (Марғилон) бслган бслса керак».
   Таниқли географ ва топонимист олим Ҳ.Ҳасанов Шайх Сулаймон Бухорийнинг «Луғати чиғатой ва турки Усмоний» (Истамбул, 1298 ҳижрий-1880 йил) асаридан олинган  шундай фикрни келтиради: «Фарғона — Туркистонда машҳур ва азим бир шаҳар номидир. Ҳсқанд ҳам дерлар. Андижон, Марғилон, Ааманган у ердадир». Тарихий асарларда Фарғона шаҳарларидан Фарғона, Қубо (Қува), Ҳуқад (Ҳсқанд), (Қсқон), Ааманган ва бошқа шаҳарлар тсғрисида анчагина маoлумотлар учрайди. Аммо Марғинон (Марғилон) ҳақида бундай дараклар кам.
   Ҳ. Ҳасанов сзининг «Тарихий — географик номлар изоҳоти» номли асарида «Марғилон» ссзини Мари, Марғилон, Мурғоб топонимлари системасида изоҳлайди ва китоб муаллифи шундай ёзади: «Мурғ — об» ни «Қсш — сув» деб изоҳлаш мумкин. Аслида ундай смас. Мурғоб, Мари, шунингдек Марғилон номларининг асоси қадимий «марғ» ссзидан ссалган.
   Тарихда марғи қабиласи ҳам бслган. Улар стлоқ, сувлик ерларда сшаганлар, Марғзор деганда срмонча, сшил ер, стлоқ жой тушунилади». Марғилон номи тарихда ксп шаклларга сга бслган. Масалан: Марғинон, Марғилон, Мурғинон кабилар шулар жумласидандир. З. М. Бобур сзининг «Бобурнома» асарида Марғилон шаҳри ҳақида шундай ёзади: «Яна бири Марғинондур, Андижоннинг ғарбидадур, Андижондин етти йиғоч йслдур"¦ А­ли сорттур ва муштазан ва пуршару шср слдур. Жангарилик расми Моварауннаҳрда шойидур, Самарқанд ва Бухорода номдор жангарилар аксар Марғинонийдур. Соҳиби «Ҳидос» Марғиноннинг А ушдон отлиқ кентидундур». Демак, «Бобурнома»да Марғилон шаҳри номи ксп марта тилга олинган ва бу Марғинон ксринишида бслган.
   XVI асрда ёзилган Муҳаммад Солиҳнинг «Шайбонийнома» асарида  Марғилон номи Мурғинон ва Мсрғинон ксринишларига сга.
   Чунончи:
         Мурғинон ҳаддиға етғоч слчи,
         Қиссанинг шарҳини қилғоч слчи.
         
         Яна:     
                              Мсрғинон шаҳрига етди андин,
                              Хасм кснглини сритти андин.
                              Мсрғинон, Ўшға срди сони
                              Маҳкам айлаб сди Танбал они.

          Яна:       
                           Хон бу ссз бирла таваккуф қилди,
                           Мсрғинонда черикини билди
     
   Топонимист А­.М.Мурзаевнинг маoлумотига қараганда, Марғилон «Марғиноб» шаклига ҳам сга бслган. А­.М.Мурзаев Марғилон номини тожикча «марғ» сoни «стлоқ» ссзидан олинган деган фикрни билдиради ва уни Марғ, Мурғоб,Марғон, Марғитта, Марғуб сингари топонимлар билан сзакдош деб ҳисоблаган.
Суюн Қораевнинг фикрича, Марғинон номининг Марғилон шакли сзбеклар талаффсзи натижасида кейинчалик вужудга келган. Самарқанд сқинида ҳам Марғилонтепа деб юритувчи топоним бслган. Марғ ссзи қадимги ссғд тилида «булоқ» маъносини ҳам англатади. Тожик мумтоз адабиёти тилида қадимдан мавжуд бслган мурғ ссзи: ст, майса, алаф, майсазор, сoни марғзор, чаманзор маъноларини англатган. Шунингдек, мурғ сша шаклда Мурғоб шаҳрининг номини ҳам ифодалаган. Марғ, марғзор ссзи сски сзбек тилида, жумладан Алишер  Аавоий асарларида ҳам учрайди: марғ — ст, ҳайвонлар ейдиган ссимлик, марғзор — стлоқ, ҳайвонлар стлайдиган жой. «Аавоий асарлари луғати»да марғ, марғзор ссзларининг арабча деб белгиланишига қсшилиб бслмайди.
   Марғилон, Марғинон топонимларини марғ — стлоқ ссзига боғлаш баoзи шубҳали томонларга ҳам сга. Аега сша жой Марғ — стлоқ деб номланган бслса, унинг атрофларида бошқа марғ — стлоқлар бслмаганми? Шунингдек Марғ — ст, стлоқ бслса, Марғинондаги Марғ-и-нон, Марғи-нон, Марғ-инон — нон компонентлари нимани англатади?
   Борди-ю, Марғилон, Марғинон, марғ номли қабила номи билан алоқадор бслса, унда топонимнинг иккинчи компоненти форс — тожикча —он (ён) ксплик қсшимчасига алоқадор деб тахмин қилиниши мумкин. Бу ҳолда Марғинон — Марғиён — Марғон — Марғион — Марғинон — Марғилон , сoни марғлар сшовчи жой , марғлар шаҳри маъносини англатган бслиши сҳтимол.
   Баoзи ривостларга ксра, Марғилонда гсё Искандар Зулқарнайн қабри бслиб, унинг байроғи масжидда сақланган смиш. Шу пайтгача бир ксчанинг подшои Искандар деган номи сақланиб қолган. Айрим кишилар «Марғилон» ссзи Македонский (Македонислик Искандар) номидан келиб чиққан деб тахмин қилишади: Македон — Макенон — Маргинон — Марғилон.
   Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Марғилон топонимининг стимологисси ҳозирча номаoлум ва сна қсшимча илмий текширишларни талаб қилади.   

Ватанимиз дунё яивилизаяиссининг счоғларидан биридир. У жаҳон маданисти ва маънависти ривожига улкан ҳисса қсшиб келмоқда. Ўзбек моддий ва маънавий маданистининг равнақи ва бойишида Марғилон шаҳрининг сзига хос срни ва аҳамисти бор. Чунки бу ксхна замин жуда ксп шоира, аллома, мутафаккир, жамоат, санҳат, давлат арбобларини етказиб берган. Улар табиийки, ижтимоий равнаққа сз фаолистлари билан баракали таҳсир стганлар. Шунинг учун ҳам ЮАЕСКО қарори билан Марғилоннинг икки минг йиллигини халқаро миқёсида тантанали  равишда нишонланмоқда. Бу Ўзбекистонимиз учун жаҳон ҳамжамистида катта фахр ва обрсдир.
Истиқлол туфайли миллий мерос ва миллий маданистга нисбатан бслган муносабатлар тубдан сзгарди, уларнинг миллий истиқлол мафкураси нуқтаи назаридан қайтадан срганилмоқда, илмий таҳлил қилинмоқда, уларни мустақиллик маънавистининг асосларини сратишда ва мустаҳкамлашда ижобийларидан сринли фойдаланилмоқда. Шуниси қувончлики, маданист ва маънавистга бслган сиёсат давлат ички сиёсатиниг устивор йсналишларидан бирига айланди. Асрлар мобайнида сратилган миллий қадристларимиз қайтадан тикланмоқда, ҳозирги турмуш тарзимизда сзининг муносиб срнини сгалламоқда, сзлигимизни англашга катта хизмат қилмоқда.
Юртбошимиз И. А. Каримов таҳкидлаганидек, "œЎзликни англаш тарихни билишдан бошланади". Шунинг учун ҳам сз жонажон тарихимизни схши билиши ва уни пухта срганишимиз керак. Бу мустақиллик ва давр талабидир. Зеро, дин тарихи — жаҳон тарихининг ажралмас қисмидир.
Улар бир-бирини тслдиради ва диалектик алоқада. Маълумки, дин-ижтимоий, тарихий ҳодиса бслиб, у маданистнинг сзига хос бир тури. Ўз функяиссига ксра халқимиз маданисти маънависти, тарихида муҳим ролғ сйнаб келмоқда. Шу сабабли динлар тарихи ва моҳистини срганиш ва билиш ҳамма учун зарурдир.
Жаҳон халқлари ва слатлари сингари Марғилон аҳолиси ҳам узоқ давом стган тарихий тараққиёт йслини сз бошидан кечирган. Қадимда барча халқларда ва турк халқларида бслганидек, бу минтақада ҳам динларнинг дастлабки шакллари - ота-оналар руҳига сиғиниш, фетишизм, анимизм сеҳргарлик (магис), шомонийлик ҳамда зардуштийлик қолдиқлари, аҳоли сртасида ҳамон сақланиб қолмоқда ва уларга миллий анъаналар деб қаралмоқда. Қуйида юқоридаги динларнинг айримлари тсғрисида қисқача тсхталамиз.
Ота-оналар руҳига сиғиниш, улардан мадад кутиш ҳозир ҳам давом стмоқда. Масалан, марҳумларнинг вафот стганлигини 3, 7, 20, 40 кунлиги, йили каби маросимлар ҳамма жойда диний урф-одат сифатида, бажарилиб келинмоқда. Аслида сса буларнинг исломга сира алоқаси йсқ, аммо бу маросимларга ислом руҳи сингдирилган, холос. Тотемизм — унинг уруғи деган маҳнони англатади. Ҳайвонларни илоҳийлаштириш ва уларни муайсн уруғ, қабилаларнинг асосчиси деб тушуниш барча халқлар каби турк қабилаларида ҳам бслган. Табиийки, бундан Марғилон аҳолиси мустасно смас. Масалан, бсри, кийик, буғи, сигир, ҳскиз, счки, от, ит туркий халқларнинг асосий тотемлари — худолари бслган, ҳомийлари ҳисобланган.