МАА ҒИЛОАДА МИЛЛИЙ ОЗОДЛИК ҲАА АКАТИ
С.Мирсоатова, М.Онорқулова, Г.Жамолова - ФарДУ
XIX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё чор А оссисси томонидан босиб олингандан сснг меҳнаткаш халқ оммаси икки томонлама зулм — маҳаллий амалдорлар ва чор мустамлакачилари зулми остига тушиб қолдилар. Меҳнаткаш омманинг аҳволи кундан-кунга оғирлашиб борар сди. XIX асрнинг охирларида ҳам Туркистон ҳали аграр мамлакат ҳисобланар сди. Саноат ва техника ҳали ривожланмаган сди. Шу боис Туркистон аҳолисининг 80 фоизига сқини қишлоқ ҳсжалиги билан банд сди. Деҳқонлар ҳаётида XIX асрнинг 80 йилларидан бошлаб сезиларли суҳратда қашшоқланиш бошланди.
Фарғона вилости шу даврда чор мустамлакачиларининг хоҳиш иродасига ксра қишлоқ хсжалиги фақат бир томонлама ривожланган пахтачилик районига айлантирилди. Бунинг натижасида сса қишлоққа товар-пул муносабатлари кириб келди. Қишлоқ ҳсжалик маҳсулотларининг қиймати ортиб борди. Камбағал деҳқон ҳсжалиги бозор таҳсир доирасига тортила бошлади. Чунки фақат пахта етиштириш билан шуғулланган деҳқон турмуш кечириши учун зарур маҳсулотларини бозордан сотиб олишга мажбур сди.
Деҳқон хсжалигини товар-пул муносабатларига снада чуқурроқ тортишга сна бир туртки, бу чор мустамлакачилари томонидан жорий стилган ер солиғи сди. Ер солиғи фақат пул билан тсланар сди. Демак, деҳқон ер солиғидан қутилиши учун пул топиши керак. Бунинг учун сса сзи етиштирган маҳсулотларни бозорга олиб чиқиб сотишга мажбур сди.
Товар-пул муносабатларини қишлоқ ҳсжалигига кириб келиши билан қишлоқларда деҳқонларнинг табақаланиши кучайиб борди. Аатижада, мулкдор деҳқон оммаси ва кундан кун ночорлашиб бораётган деҳқонлар оммаси вужудга келди.
Фарғона вилостининг пахтачилик районига айлантирилиши ҳам ҳудуддаги деҳқонларнинг қашшоқланишига, ерсиз деҳқонларнинг сонини ортиб боришига олиб келди. Лахта етиштириш катта маблағ талаб стар сди. Лахта етиштириш учун бир таноб ерга 19 ссм 240 тийин, 1 десстина пахта майдонига 115 ссм 44 тийин сарф қилиш шарт сди. Лекин деҳқонларнинг кспчилигида пул бслмаслиги сабабли қарз олишга мажбур сди. Қарзларни асосан турли нарсаларни, ерни, ҳайвон ва ҳоказоларни гаровга қсйиш ҳисобига олинар сди. Агар қарз сз вақтида тсламаса деҳқон гаровга қсйган нарсасини сотиб, қарзини тслар сди. Бу сса деҳқонларнинг ерсизланишига олиб келар сди.
Деҳқонларнинг ҳонавайрон бслиши айниқса, холсизлик ва очарчилик-1878 йил, 1880 йил ,1892 йил, 1893 йил ва 1896 йилларда тезлашиб борди.
А.Миддендорф Фарғонадаги деҳқонлар қашшоқлигини ксриб: "œбу ердаги очлик, қашшоқлик деҳқонларнинг аснчли аҳволига назар ташлаганда, европадаги очликни очлик қаторига қсшмаса ҳам бсларкан» деган хулосага келган сди.
Қишлоқларда ерсизлар сони йилдан-йилга ортиб борди, ерсиз деҳқонлар мардикорликка ёлланар ёки шаҳарларга иш қидириб бориб, завод ва фабрика ишчилари сафига қсшилар сди.
1880-1900 йиллар оралиғида Марғилон уездида бутун аҳолининг 62.3 фоизини чорикорлар ,25.9%ини мардикорлар ташкил қилар сди. Шу даврда сндигина шаклланиб келаётган ишчилар синфининг аҳволи ҳам жуда ёмон сди. Иш соатларининг ксплиги (14-16 соат, баҳзи корхоналарда 17-18 соат), иш ҳақининг жуда камлигидан ҳам ишчилар аҳволининг оғирлигини билиб олиш мумкин.
"¦Ишчилар корхоналарда оғир шароитда 17-18 соатлаб ишлаб, кам иш ҳақи олар сдилар. Ўртача ҳисоб билан бир йиллик иш ҳақи 179 ссм 69 тийинга сқин бслиб, ойига 15 ссмга тсғри келар сди. Лекин сркак ишчиларга нисбатан хотин-қиз ишчиларнинг ойлиги 40-50 %, ёш болаларники сса 60 % кам сди.
Ишчиларга сратилган меҳнат шароитлари корхоналарда ачинарли ҳолатда сди. Техника хавфсизлиги қоидаларига умуман риос стилмаслиги ишчилар сртасида тез-тез бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига сабаб бслар сди. Лекин деҳқонлар орасидаги ерсизликнинг кспайиши ва деҳқонларнинг шаҳарларга келиб саноат корхоналарига ишга жойлашиши Туркистонда ишчилар синфининг кенгайишига олиб келди. Ишчилар сафининг тобора ссиб бориши билан бирга уларнинг миллий таркиби турли жойларда турлича сди. Масалан, Марғилон уездига қарашли «Жинжиган» ксмир конида жами ишчиларнинг 84 %ни ерли аҳоли вакиллари ташкил старди. Шу уезддаги «Чимён» нефт конида сса маҳаллий ишчилар сони 30 % дан ошмас сди.
Ўлкада тоғ-кон саноатининг малакали ишчилари етишмас сди. Шу сабабли ишчилар шартнома асосида бир неча йилга Урал ва Сибирдан олиб келинган. Масалан, тоғ-кон саноати хсжайинларидан бири Батюшков каттароқ иш бошлаш нистида Донбасдан 80 та малакали ишчи олиб келган.
Ўлкага шу тариқа рус ишчилари кириб кела бошлади. Шунингдек чор ҳукумати ревалюяион кайфистдаги ишчиларнинг ксп қисмини Ўрта Осиёга сургун қила бошлади. 1890 йилда революяион кайфистдаги чиқишлари учун В.Т.Голубков Қозон университетидан Фарғонага сургун қилинади.
А ус ишчиларининг Ўрта Осиёга кириб келиши маҳаллий ишчиларнинг революяион кстарилишларига сзининг ижобий таҳсирини ксрсата бошлади.
Ишчилар ва деҳқонларнинг ана шундай оғир ҳаёти, мустамлакачилик зулмини кун сайин ортиб бориши халқни курашга отлантирди.
Дастлабки чиқишлар XX асрнинг 70 йиллар охирларидаёқ бошланган сди. Бу курашлар йиллар стиши билан шаклланиб, ривожланиб борди.
1879 йил носбр ойида Фарғона вилости бошқармаси биноси олдига Марғилон уездидан 570 киши Марғилон уезди бошлиғининг катта ёрдамчиси штаб-капитани Алексеев ва унинг ёрдамчиси Забусовлар устидан шикост қилиб келишди. Шикостда ушбу кимсалар сз хизмат вазифасини суиистеҳмол қилаётганлиги, халқни хсрлаётганлиги айтилади.
1891 йилда Марғилон станяисси аҳолиси маҳаллий бошқарувчилардан шикост қилишлари ксрсатилади.
Халқнинг мана шундай шикостлари вақтида текширилмаслиги, халқ талабини қондирилмаслиги халқнинг мустамлакачиларга қарши ғазабини оширади.