(давоми)
Шуни таҳкидлаш жоизки, ҳозирги даврда халқ орасида қурбонлик қилиш, ҳайвон шохларини уйда, "œмуқаддас" жойларда ва қабристонда, қабр устига осиб қсйиш кабилар, ёки туркий халқлардаги мучал хайвонлар муқаддаслаштирилиши билан бевосита боғлиқ. Улар айни пайтда сақланиб қолмоқда. Диннинг кейинги шакли фетишизм бслиб, унинг моҳисти шундаки, жонсиз нарсаларни қандайдир мсҳжизавий, ғайритабиий ҳусусистга сга деб тушинилади ва сиғинилади. Масалан, тош, дарахт, турли хил нарсаларга сиғиниш, авлиё-анбиёлар, "œмуқаддас" жойлардан мадад ссраш ва кутиш. Ундан ташқари, тумор,  ксзмунчоқ,  дслана, ксзтикан, бургут тирноғи, айиқ жуни ва бошқалар. Юқоридагиларни аҳоли орасида истаганча учратиш ва топиш мумкин. Шомонизм — тунгусча ссз бслиб, "œжазавали", "œста хасжонланадиган" маҳноларни билдиради. Унинг моҳисти шундаки, айрим одамлар гсё турли руҳлар билан муносабатда бсладилар, таҳсир ста оладилар деб тушинилади. Одамлар шомонларни беморни даволаш, табиатга таҳсир стиш ҳамма нарсани олдиндан ксра билиш қобилстига сга деб сйлаганлар.
Шомонизмда одам-одамга сиғинади. Биздаги бахшиларни кучига сиғиниш, фолбинларга ишониш тарзида ҳозирда ҳам сақланиб турибди. Сеҳргарлик (магис) — диннинг бир тури бслиб, одамлар инсон ва руҳ сртасидаги муносабатларда воситачилик қила олиш кучига сга, деб ишонишдир. Бунга арвоҳлар,дев, пари, алвасти(ажина), каромат қилиш, ис чиқариш, қурбонлик қилиш, "œмуқаддас" сувлар, кинна йсйиш (солдириш), иссиқ-совуқ ва бошқалар киради. Юқоридагилар шаҳар аҳолисининг муайсн қисми сртасида ҳозир ҳам сақланиб қолаётганлиги ҳеч кимга сир смас.
Диннинг анча мураккаб тури бу — анимизмдир. Унинг моҳисти шундаки, жон ва тана мустақил, жон слмайди. У мустақил равишда мавжуд бсла олади. А уҳлар икки турга- схши ва ёмонга бслинади деб тушинилади. Гсёки улар одамга ижобий ва салбий таҳсир ксрсатар смиш. Бунга мисол, турмушда сақланиб келаётган турли ирим-сиримлар, хурофий расм-русмлар  руҳларга сиғиниш кабилар. Ўлкамизда, хусусан Марғилонда исломгача бслган динлардан бири зардуштийликдир. Бу дин Хоразмда пайдо бслган. Шуниси аҳамистлики, мазкур дин инсонист тарихида биринчи бслиб скка   худоликни тарғиб қилди. Унинг моҳисти схшилик ёмонлик устидан ғалаба қилади.
Зардуштийлик дини фалсафасининг мазмуни қуйидаги тамойил "œсзгуссз, сзгу фикр, сзгу амал" да ифодаланган. Ундан ташқари олов, сув, ер, хаво муқаддас ҳисобланган. Ҳозирги пайтда олов ва сувга сиғинишни аҳоли сртасида сақланиб қолиши ёки вафот стган уйда хар пайшанба куни чироқ қсйиш, қабристонда шам ёқиш, келинни куёвникига олиб кираётганда олов атрофида айлантириш, срталаб ювинмасдан бировга ксринмаслик, мангу олов кабилар. Зардуштийлик мавжуд динлар ичида дунёвийлик жиҳатларининг ксплиги ва турмушга, оддий инсон ҳаётига ниҳостда сқинлиги билан ажралиб туради. Шуни таҳкидлаш жоизки, зардуштийлик, буддавийлик, христианлик, ислом динларининг асосий таҳлимотларини шаклланишига катта таҳсир ксрсатган диндир. Бу мутахассислар томонидан сҳтироф стилган. Кейинги тадқиқотларга сусниб, Марғилонда ҳам буддавийлик тарқалган деб айтиш мумкин. Чунки шаҳар ҳудуди ва будда динига оид асору-атиқалар мутахассислар томонидан топилди. Бунга сна бошқа бир далил бор.  Қува марказида топилган будда ҳайкалидир. Агар ён қсшни қуваликлар буддавийликка сиғинган бслса, нега марғилонликлар унга сҳтиқод қилмаган бслсин. Шуларга асосланиб туриб, Марғилон шаҳрида ҳам исломгача буддавийлик тарқалган деб айтиш мумкин. Шуни таҳкидлаш жоизки, юқоридаги барча динларнинг қолдиқлари миллий анҳанлар қаторига аҳоли томонидан асрлар мобайнида киритилиб, қсшиб юборилган, уларнинг кспчилик қисми ислом руҳи билан суғортирилган, давр ва дунёқарашлар мазмуни сингдирилган. Шу сабабли жуда ксп ҳолларда уларни бир-биридан фарқлаш ва ажиратишда анча қийинчиликларга дуч келинмоқда. Уни мутахассисларгина фарқлай олиши мумкин. Ҳуллас, Марғилон ҳудудида бутун Ўзбекистон, Марказий Осиёда  бслганидек, ота-оналар руҳига сиғиниш, тотемизм, фетишизм, анимизм, сеҳргарлик (магис), шомонийлик, буддавийлик, зардуштийлик динлари тарқалган, буни сса уларнинг ҳозирги қолдиқлари исботлаб турибди.

Кишилик жамисти вужудга келганидан бошлаб турли слкаларда сшаган халқлар сртасида иқтисодий ва маданий алоқалар срнатилиб борилган. Одамлар, уруғ-жамоалари қабилалар, слатлар, халқлар ва ниҳосси ҳудудий, иқтисодий ва сиёсий бирлаштирилган мамлакатлараро доимо алоқалар бслган. Бу сса улар сртасида алоқа йслларини вужудга келишига асос бслади.
Милоддан аввалги бир мингинчи йилларни бошларида сқин ва Ўрта шарқ оралиғида "œШоҳ йсли" таркиб топган бслса, Ўрта Осиё ва сқин Шарқда Бадахшон лазуритига (Лаҳли Бадахшон) га бслга сҳтиёж "œЛазурит йсли"нинг пайдо бслишига олиб келган. Бу Лазуритдан Мессопотамис ва Миср хукумдорларнинг саройларни, ибодатхоналарни безашда ҳамда, аёлларга зебу-зийнат тайёрлашда фойдаланилган.
Ана шу йсллар тарихида "œипак йсли" деб ном олган алоқа йсли кунчиқар халқларни ғарб билан боғлаб турган. XIX асрнинг 70-йилларигача "œҒарбий Меридионал йсл" деб аталган бслса немис олими К.А ихгофен томонидан "œипак йсли" деб аталган.
Фанда ипакнинг ватани Хитой деб тан олиниб уни пайдо бслиши милоддан аввалги III —мингинчи йилликларга боради деб ксрсатилади. Буни тасдиқловчи материаллар археологик тадқиқотлар даврида топилган "œипак", "œтут дарахти" Хитой ёзувларида учрайди.
Аммо кейинчалик Ўзбекистоннинг Жанубидаги Сурхандарёнинг Сополли тепа ёдгорлигида олиб борилган археологик тадқиқотларида топилган  тут дархтидан ссалган буюмлар бу жойларда ҳам пилла етиштириш милоддан аввалги III-II минг йилликларда бслганлигига хеч шубҳа туғдирмайди.
Фарғона водийсидаги аҳоли Хитой билан олиб борилган алоқаси милоддан аввалги III-асрлардан бошланиб водийга 3 та йсл орқали съни ҳозирги Қирғизистоннинг Ўзган шаҳри тепасидаги Советский қишлоғига, Янги Аовқат қишлоғига, ҳамда Ўзбекистоннинг Фарғона туманига қарашли Ардон қишлоғига кириб келган. Бунга сабаб Марказий Осиёдан стган ипак йсллари устидан Ссғдилар тслиқ назорат олиб борганлар. Ҳар қандай карвонлардан белгиланган миқдорда бож олиниши катта чиқимга олиб келганлигидир.
"œИпак йсли"нинг пайдо бслишдан бошлаб Фарғона водийси шаҳарлари, шу жумладан Маарғилон иқтисодий-маданий алоқаларининг сзига хос марказига айланиб, бу шаҳарларда, бозорлар, карвонсаройлар ксплаб қурилган. Бу тсғрисида келган Хитой сайёҳлари сз ссдаликларида ёзиб қолдирганлар. А­рамиздан аввалги I-асрнинг 50-40 йилларида Шарқий Туркистон ҳудудлари Хитойликлар томонидан босиб олингач, Фарғона водийси билан иқтисодий ва савдо алоқалари снги босқичга кстарилди. Фарғонадан машҳур самовий отлар, беда уруғи, пахта, Қубодан анор, узум олиб кетилган. Водийга сса фарфор идишлар, шойи газламалар, ипак, ойна ва тиббий дори-дармонлар келтирилган.
"œИпак йсли" Шарқий Туркистон ва Фарғона водийси халқларининг сиёсий, иқтисодий, маданий ҳаётида муҳим ролғ сйнаш билан стник жиҳатдан сқинлашувига ҳам сабаб бслган. Бизга маълумки милоддан аввалги III асрда Марказий Осиёдан ғарбга қараб силжиган ЮЕИЧЖИ қабилалари гарчи Водийга кириб келмаган бслсада аммо уларни урф-одатлари ва турмуш тарзи маълум даражада бу жойга тарқалган деб фикр билдириш мумкин. Чунки кейинчалик ЮЕИЧЖИларнинг слкан давлати бслиши Қушон давлатига қарашли халқлар билан Водий халқлари кенг доирада алоқалар олиб борган.
Алоқа йсли атрофида бслган алоқаларни тасдиқловчи Фарғонадаги 900 дан ортиқ мозор қсрғонлардан топилган ашёвий топилмалардир.Қизлартепа, Машад, Шаҳартепа Фарғонанинг ғарбидаги Қорабулоқ мозоридан топилган ашёлар ичида жангчи қуруғллари, безак буюмлар, мато қолдиқлар, меҳнат қуроллари бслиб милоднинг II-III асрларга тсғри келади. Топилган матолар ва уларнинг безаклари Осиёнинг ғарби, Ўрта Ер денгизи бсйидаги халқларга тааллуқли бслиб, Хитой тсқимачилари томонидан ташкиллаштирилган ҳолда сратилганлиги маълум бслди. Қорабулоқ топилмалари Хитой, Шарқий Туркамнистон, Ссғд, А­рон билан ҳар томонлама алоқалар ривожланганлигини тасдиқлайди.
Ўрта Осиёдаги халқлар қатори Фарғона водийси халқларининг маданий ҳаётига милоддан аввалги II асрлардан бошлаб Ҳиндистонда буддавийликни кириб келиши билан бирга уларга таҳлуқли шаҳар қурилиши, тасвирий санҳат, урф-одатларни кириб келишига оид қатор ёдгорликлар аниқланиб археологик жиҳатдан срганилган.
Буларга Сурхандарёда Халчаён, Фаёзтепа, Қизлартепа, Болаликтепа, Фарғонада Қува будда ибодатхоналари Варахша, Ланжакент ва бошқа ёдгорликлар шулар жумласидандир.

(давоми)
Милоднинг III-VI асрларда бслиб стган сиёсий воқиеалар иқтисодий-маданий алоқаларга нисбатан сз таҳсирини ксрсатган. Бу воқиеада шаклланган А­рон сосонийлар давлати сзининг шарқий чегарасини то Хитойгача кенгайтирган. Кейинчалик А­фталитлар хукумронлиги вужудга келиши ва Ўрта Осиёга ҳарбий юриши натижасида бу жойларда сосонийлар ҳукмронлигига барҳам берилди. Бу сса маҳаллий аҳоли билан Ҳиндистон ва А­рон билан алоқалари снада кучайган. Буни тасдиқловчи ашёвий манбалар Шарқий Туркистондан Канха, Чач ва Қува харобаларидан топилган. Фарғона халқларининг қадимги турклар билан алоқаси тсғрисидаги маълумотлар муҳимдир.
627 йилда турк ҳукмдори Ашин Фарғона хукумдорини мағлубистга учратиб бу жойларни сз тасарруфига олади. Арабларга қарши курашда қсшни халқларга қсшилишади. VII-VIII асрларнинг биринчи срмида Фарғона турк ҳукмдорлари сзининг танга-пулларини зарб стадилар. Қува харобасини қазиш даврида "œномсиз ҳукмдор"лар томонидан зарб стилган турк танга-пуллар топилган.
Фарғонанинг қадимги туркалар билан алоқасини тасдиқловчи Арсиф ва Далварзиндаги от билан дафн стилган жасадлар, Мунчоқтепа Суфон қабристонлари, Шимолий Фарғона ва Олойда мозор ва тош қсрғонлар аниқланган.
"œБуюк ипак йсли" тараққиётида уйғур халқи катта ролғ сйнаган. IV асрдан бошлаб Шарқий Туркистондан Карвон савдо йслларининг бутун бир тизими юзага келади. Аркент, Хсжанд, Қошғар каби уйғур шаҳарларида Фарғона водийсидан борган савдогарларнинг карвонсаройлари ҳунармандларининг махсус маҳаллалари пайдо бслган. Барча сзбеклар Шарқий Туркистонда фақат бир ном съни "œанжанлиқ" деб аталган. Ксриниб турибдики, водий шаҳарлари уйғурлар юртида жуда машҳур бслган.
Ўрта Осиё билан Хитойнинг иқтисодий савдо алоқаларининг снг кучайган даври IX-XII асрлардир. Бу вақтда Фарғонада-70, Чочда-50, Қозоғистонда 70 дан ортиқ шаҳарлар бслиб, улар савдо йсли трассаси ёнида жойлашган сди. Уларнинг тараққиётида савдо-сотиқ асосий ролғ сйнаган. Шаҳарларда ҳунармандчиликнинг барча соҳалари мавжуд бслиб сз маҳсулотларини четга чиқарган.
Буюк ипак йслининг халқлар ҳаётига ксрсатган ижобий таҳсири тсғрисида хулоса.
1.   Ипак йсли Ўрта Осиё халқларининг шу жумладан Марғилонда сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида жуда катта ролғ сйнайди. Шу билан бирга Ўрта Осиё халқлари Ғарб ва Шарқ дунёси ва уларнинг хсжалик ихтироларидан бахраманд бслди.
2.   Ипак йсли Ғарб билан Шарқ сртасида воситачилик ролини сйнайди. Аатижада, Ўрта Осиёда миграяис жараёни кучасди. Бу сса туркийзабон халқларнинг кенг тарқалишига олиб келди.
3.   Ипакчилик маркази Хитойдаги Шандун вилостида таркиб топиб кейинчалик бутун Марказий Осиё, Марғилонга Яқин ва Ўрта Шарққа тарқади.
4.   VI асрнинг иккинчи срмидан турк салтанати VIII асрдан араблар, IX-X асрларда сомонийлар, XI-XII асрларда қорахонийлар, салжуқийлар, XIII асрдан мсғуллар, XIV аср 70 йилларидан Темурийлар ипак йсли устидан назорат олиб борганлар.
5.   Савдо йсллари турли халқлар сртасидаги муносабатларни снада ривожлантирган.

Тарихнинг гувоҳлик беришича, қадим-қадимдан Марғилон сзининг юксак илмий ва маданий салоҳисти билан шуҳрат топган шаҳар бслган. Ислом динининг бу слкага кириб келиши билан бу ердан исломий билимлар ва маданистнинг ривожланишига катта ҳисса қсшган ксплаб забардаст олимлар етишиб чиқди. Бу ҳеч мавжуд сз навбатида жаҳон маданистининг ривожланишига сзининг салмоқли таҳсирини ксрсатди.
Маҳмуд ибн Тож ад-Дин Аҳмаднинг "œАл-Муҳийт ал- Бурхоний фи фиқҳи ан-Асҳмоний" номли асарида: "œ ... бу шаҳарда жуда ксп фозил одамлар таваллуд топганлар" дейилган. Абу А айхон беруний номидаги шарқшунослик қслёзмалар институтида сақланаётган биографик асарлар ичида сттиздан ошиқ ал-Марғиноний нгми остидаги алломаларнинг номлари келтирилган.
Хабарларда нақл қилинишича бу шаҳарда бир даврнинг сзида етмишдан ортиқ "œМавлоно" рутбасини олган алломалар сшаб стганлар. Шунинг учун ҳам Марғилонни "Сундуқулорифийн" — Аллоҳ таолони дили билан таниган — орифзотлар макони деб таҳрифлаганлар.
Тарихий манбаларда ксрсатилишича, Х асрдаёқ Марғилон Фарғона водийсининг савдо ва маданист марказларидан бири бслган. Марғилонийлар номи билан танилган олимлар, фақиҳлар сулоласи нафақат Мовароуннаҳрда, балки бутун ислом оламида илм тараққиётига слкан ҳисса қсшганлар. Шаҳримиздан етишиб чиққан фиқх олимлар сулоласи намоёндаларидан Абдул-азиз ибн Абдураззоқ ибн Абу Ааср ибн Жаҳфар ибн Сулаймон Марғиноний (вафоти 1084 йил), Али ибн Абу Бакр Марғиноний (вафоти 1197 йил), Абу Ҳафс Аизомиддин Умар Марғиноний (вафоти 12033 йил), Абул Маҳосан Заҳриддин ал-Хасан ибн Али ибн Абдулазиз Марғиноний (вафоти 1203 йил) номларини сслаб стиш мумкин. Улар ичида Абдулазиз Марғинонийнинг муфтий бслиб танилган олтита сғиллари манбаларда Абул Хасан Заҳириддин Али ибн Абдул—азиз ва Шамсул аимма Маҳмуд Абу Шандий (вафоти 1112 йил) номлари зикр стилган. Унинг сғли ва шогирди Хасан ибн Али Заҳириддин ал-Кабир лақаби Абул Махосиндир. У зотнинг асари Машҳурдир. Улар: "œАқзис" ("œМасалалар"), "œФатво", "œФавоит" ("œФойдалар") ва "œШурут" ("œШартлар"), охиргисининг қслёзма нусхалари сақланган. Шуниси диққатга сазоворки, Абдул-азиз Марғиноний "œҲидос" муаллифи — Бурҳониддин ал-Марғинонийнинг устозларидан бири бслганлар.
Ана шундай фиқҳ-аллома юртдошларимиздан сна бири Бурҳониддин Маҳмуд ибн ас-Садр ас-Саҳид Тож ад-Дин Аҳмад ибн ас-Садр ал- Кабир Абдал-азиз ибн Умар ибн Муаз ал-Бухори ал-Марғинонийдир. У Ҳанафис мазхабига доир фиқхий асарларда. "œБурҳон ад-Дин", "œБурҳон ал-Ислом", "œСадр ал-Ислом", "œСадр ад-Дин", "œАбуал-Маҳолий" номлари остида зикр қилинади. Туғилган санаси 1156 йил. Унинг "œАл-Муҳийт ал-Бурҳоний", ("œДалиллар қсрғони") номли 11 жилдли асарлари мавжуд. Бу асар ҳозирги кунимизга қадар Ҳиндистондаги Девбону мадрасасида, Мисрдаги мадрасада, Мисрдаги "œал-Азчор" университетида, Истанбулдаги ҳуқуқшунослик, фиқхшунослик олий сқув муассасаларида дарслик сифатида фойдаланилади.

(давоми)
Бурҳониддин Маҳмуд ибн ал-Садр ас-Саҳид оиласи "œБани Маоз", "œБани Умар ибн Марвон" номлари билан танилган. Яъни бу силсила V халифа деб сҳтироф стилган. Умавий халифаларидан снг адолатлиси бслган Умар ибн Абу ал-Азиз ибн Марвондир. У машҳур "œал-Ҳидос" асарининг муаллифи — Бурҳониддин ал-Марғинонийга устозлик қилган.
Бурҳон ад-Дин Маҳмуд ибн Садр ибн ал- Саҳиднинг оиласи иккинчи томондан машҳур Солжун султонларидан бири саналган, Хуросон ҳокими бслган Султон Санжарга сқин бслган. Бу оила "œСадр"œ унвонига сга бслиб, Бухорода ҳокимлик даражасигача етган. Машҳур олимлардан сна бири Абу ар-А аҳим ибн Имомиддин ал-Марғиноний бслиб "œКитоб усул ал-ислом фи ал-аҳком" номли асар муаллифи сифатида ксрсатилади. Олимга замондош бслган Ҳожа Исомиддин ал-Марғиноний ас-Самарқандий ҳам сзининг ахлоқ-одобга доир асарлари билан шуҳрат қозонган.
Кейинги икки аср (XIX — XX асрлар) мобайнида Марғилонда сшаб стган, ислом дини тараққиёти учун слкан ҳисса қсшган олимлар сафига қуйидаги муборак номларни қсшиш мумкин:
Муҳаммад Юсуфхон Марғиноний — "œХонимойи Ҳазрат домла" (1836-1914). Улуғ мутасаввуф, шариат ва тариқат илмларининг билимдони сифатида танилган. Баҳзи қслёзмаларда "œМавлоно", "œОриф А аббоний", Устди Кулл", "œҚутб", "œСоҳиби илми Ларун" дес таҳрифланган. У киши Марғилондаги "œХонамон" мадрасасида мударрислик қилиб, ксплаб шогирдлар ва муридларни тарбислаб чиқарганлар. Бу зот сз навбатида шаҳардаги мусаффодиний муҳитни тадрижий суҳратда сз маромида давом стиши учун беқиёс хизмат қилганлар.
Мирҳайчир  Домла Марғиноний. Тасаввуф тариқатининг ксзга ксринган йирик фазилатли Шайхи. "œХожа Фарсо" мадрасасининг мударриси, бслиб муридлар тарбислаганлар. Уларни маънавий камолот сари етаклаганлар. "œТомей" тахаллуси билан бир қанча аҳлоқий, ирфоний мазмундаги ғазаллар ёзганлар. 1911 йилда "œХожа Фарсо" қабристонида вафот стган.
Мирхалил Марғиноний. — "œХазрат Бурхоний Домла", "œБузо Домла" номлари билан машҳур бслган бу зот марғилондаги "œЧуқур мадраса"да мударрислик қилганлар. Манбаларда ксрсатилишича, бу мадрасада юзта хужра бслган. Шариҳат илмининг беназир олими бслган бу аллома узоқ вақт Бухоройи шарифда таҳлим олганлар. Хабарларда айтилишича, мадрасадаги таҳсилларини тамомлаб Марғилонга қайтаётганларида, Бухоро мударрислари "œБу йигит бухоронинг срим илмини сзи билан Марғилонга олиб кетди", —— деб баҳо беришган. Сснгги даврда шаҳримизда муқтадолик қилган ксплаб уламоларнинг устози ҳисобланадилар (вафотлари 1921 йил).
Хсжажон қози Домла — А ожий Марғиноний. (1834-1918). Марғилоннинг қози калони, Фарғона водийси Бош қозиси — Қозиюл Қузот. Қирқ йил қозилик мансабида турганлар. Тасаввуфнинг маломатис мазҳабига мансуб бслганлар. Ўн минг мисрадан ортиқ назмий асарлари мавжуд. Ҳаёт ва фаолистларига доир бир қанча илмий ишлар ва тадбирлар қилинган.
Абдулҳамид Махдум Марғиноний. (1887-1950) Буюк олим, муфассир шариатининг толмас ходими. Дин равнақи учун беқиёс хизматлар қилганлар. Қатағон йилларида ёпилиб қолган "œҲанақох"  масжидининг 1943 йили қайта очилишида шижоат ксрсатганлар. Ўшандай қийин, нозик даврда "œҲонақох" масжидида Имом Хотиб вазифасида туриб, дин учун ксп хизмат қилган зотлардан ҳисобланадилар. Шоҳимардон қишлоғида "œХазрат Али"масжиди ва мозорини қайта тиклашга катта ҳисса қсшганлар. Устозлари Хонақойи Хазрат Домланинг қабрлари Оқмасжид қабристонида.
Фозилжон Махдум Марғиноний Сулаймонхсжа А­шон сғиллари. 1878 йилда туғилганлар. Беназир фиқҳ, маҳаддис. Баён илмида сз даврида тенги йсқ бслган бу олим бухоро Амири томонидан таҳсис стилган. "œДахан" (Ўндан бир) мукофотини олишга мувоффиқ бслган. Лайғамбаримиз Муҳаммад С.А.В. туғилишларига бағишлаб ёзилган Имом жаҳфар ал-Бадзангиийнинг "œмавлудин наби" китобини сзбек тилида шарҳлаб "œФатҳул видуд ала шарҳал Мавлуд" деган китоб ёзганлар. Шунингдек "œҚурҳон     бир шинегил "œ деган рисола тасниф қилинган.
Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назоратида маслаҳатчи бслиб ишлаганлар.

(давоми)
Холмуҳаммад қори Мулла Соҳиб сғиллари (1856-1939). Шариҳат илмининг етук билимдони. Тасаввуф тариқатининг ксзга ксринган вакили ссзлари аҳло бслишига қарамай йирик олим даражасига етишдилар. Қайси чигал масалаларнинг жавобини, ҳал қилиш йслини ксриб у кишига мурожаат стишганда, каромат билан уларнинг тсғри жавобларини қайси китобнинг қайси саҳифасида сканлигини айтиб берар сдилар. Кишининг кснглидаги гапини билиб турганлар. Шаҳардаги "œЧуқур мадраса"да мударрислик қилганлар. Халқ орасида "œҚори домла" номи билан машҳур сдилар. Ксплаб шогирдлар тайёрлаганлар. Уларнинг ксплари йирик олим бслиб етишдилар.
Абдусамад Охунд Марғиноний. Етук олим, ирфон соҳиби, "œҚалл" тахаллуси билан снлаб насиҳат мазмунидаги ғазаллар, муҳаммаслар ёзганлар. У киши таҳрифларида "œҲақиқатдан баҳра олган зот сдилар",— дейилади.
Абдулазиз қори Болтабой сғиллари. Тараққийпарвар олим, диний ва дунёвий илмларнинг етук билимдони. "œҒолиб" тахаллуси билан ахлоқий ва диний мазмундаги ксплаб шеҳрлар ёзганлар. Ўз авлодлари, Марғилондан стган айрим уламолар ҳақида қимматли маълумотларни сзида мужассам стган "œАасаб" номли китоб таҳмир стганлар. Аллоҳ таолонинг гсзал сифатларига бағишланган "Асмон хусно" номли китоб ёзганлар.
Булардан ташқари сна шаҳримиздаги ксплаб илм аҳллари етишиб чиқдилар. Улар сафига қуйидаги номларни қсшиш мумкин.
Мадаминжон Охунд. Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний идорасида масҳул вазифада ишлаганлар.
Умрзоқ қори. Қирғизистон республикаси мусулмонлари диний идораси раиси бслиб ишлаган.
Аҳмаджон Охунд. Шариҳат илмларининг пухта билимдони, ксплаб уламолар остози.
Мушаррафхон Охунд. Етук уламо, фиқҳ, ксп йиллар давомида шаҳардаги "œХолиқон" масжидида имом хатиб вазифасида ишлаганлар.
Ауриддин Махдум. Маҳаллий билимларнинг беназир олими, билим тарғиботчиси. Ксп етук олимларга устозлик қилганлар.
Ҳошимжон Махдум. Ўз даврларининг мсҳтабар уламоларига устозлик қилган зотдирлар. Шаҳриат хукмлари, исломий билимларининг толмас тарғиботчиси бслиб келганлар. "œТут-таги"толи масжидида имом-хатиб вазифасида, мусулмонлар диний ахкомларни тушунтиришда ксп жонбозлик ксрсатганлар.
Абдуллажон Махдум. Халқ орасида "œМахдумдара" номи билан шуҳрат қозонганлар. Улуғ олим, фиқҳ, ҳадис илмининг пухта билимдони бслганлар. Исломий билмилар ва шарҳий ҳукмларининг, жонкуср тарғиботчиси бслган бу зот "œТут-таги" масжидида имом-хатиблик вазифасида турдилар. 
Хабибулло қори. Етук олим, шариатнинг толмас тарғиботчиси. Узоқ йиллар давомида шаҳардаги"Хонақох" масжидида имом-хатиб вазифасида ишладилар.
Орифжон қори. Шариатнинг толмас ходими, исломий олимларнинг мукаммал сгаллаган зот. Ксплаб олимларга устозлик қилганлар. Шаҳардаги "œХонақох" масжидида узоқ йиллар ноёб-имом вазифасида ишлаганлар.
Собир қори. Қирқ йилдан буён шаҳардаги"Хонақох" марказий масжидининг имом-хатби вазифасида ишлаб келганлар. Ислом динини сз маромида тадрижий сурҳатда ривожланиб боришида катта ҳисса қсшган шариатнинг таниш ходими. Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби вазифаларида ишладилар.
Зокиржон қори. Ўз даврининг снг етук олимларидан бслганлар. Узоқ йиллар Фарғона шаҳри марказий масжидида имомлик қилганлар.
Умаржон қори. Муҳтарам фиқҳ олим, Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби вазифасида ишлаганлар.
Аурулло қори.  Араб тили грамматикаси, ислом тарихининг мукаммал билимдони. Бухородаги "Мирараб" мадрасасининг мударриси сқув ишлари бсйича сринбосари вазифаларида ишлаганлар. Фарғона шаҳар марказий масжидида, Марғилондаги "œТут-таги" масжидида имом-хатиб вазифасида ишлаб келдилар. "œҲаж" ва "œУмра" маросимларини адо стиш қоидаларига бағишланган китоб чоп сттирганлар. Шаҳар уламолар кенгаши раиси.
А устам қори. Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби, йирик фиқҳ олим"Ислом дини асослари", Жавохирот саириғи", "œ404 саволга, 404 жавоб", "œМсминнинг зийнати ва муҳим сабоқлар "œ, "œМавлудум" ва "œШашкаломаи дин" , "œ Сиз намоз сқишни биласизми? "каби қатор рисолалар муаллифи.

   Фарғона водийси қадимда миришкор деҳқонлар, қслигул ҳунармандлар, уста савдогарлар макони ҳисобланади. Айниқса қадимги деҳқончилик илдизлари узоқ тарихга сга. Илк шаҳарсозлик маданисти ва дастлабки давлатчилик муаммолари айнан деҳқончилик билан узвий боғланган (Матбобоев Б. 2002. С. 77-78).  Маoлумки, Фарғонанинг қадимги деҳқончилик маданисти қадимшуносликда Чуст маданисти деб юритилган. Хусусан, бу маданист мил. авв. XII-VI асрларда водийнинг шарқий районларида Қорадарё ҳавзасида шаклланган деган фикр мавжуд. Водийдаги снг қадимги шаҳар Далварзин ёдгорлиги(Андижон вилости, Жалолқудуқ тумани Ойим қишлоғи) ҳам айнан шу ҳудудда пайдо бслиши бежиз смас. Кейинги пайтларда Б.Х.Матбобоев томонидан Далварзин шаҳар ҳаробасини мил.авв. IX(?)-VIII-VI асрларда Фарғона водийси пойтахти вазифасини бажарган деган фикрни олға сурилмоқда (Машрабов З, Матбобоев Б 2003). Демак, водийдаги деҳқончилик маданисти пайдо бслиши бирданига ва бир хил шароитларда амалга ошган смас. Улар табиий шароитлари бир-бирларидан фарқ қилган. Масалан, ёғингарчилик ғарбдан шарққа қараб 3-5 мартагача кспайиб боради (Горбунова А.Г. 1977. С. 118). Бу стмишда ҳам ҳозир ҳам хсжалик ҳаётида айрим жузҳий сзгаришлар бслишига олиб келган. Водий ҳудуди бир текисда сзлаштирилмаган. Бу жараён водий шарқи, жануби-шарқида срта бошланади ва жадал суҳратлар билан ривожланади. Шунинг учун бслса керак шаҳар маданисти шу ҳудудда пайдо бслади ва кейинги даврлар (Архаик ва Антик) шаҳарлар аксаристи ушбу ҳудудда аниқланган. Бу тадқиқотчилар томонидан бир неча бор таҳкид стилган (Заднепровский Ю.А. 1978. С.12). Табиий савол келиб чиқадики, ушбу жараён водий бошқа ҳудудларида қандай кечган, масалан Шоҳимардонсой (Марғилонсой) ҳавзаларида. Бу ҳудуд деҳқонлар томонидан қачон ва қандай сзлаштира бошлангани ҳақида археологик материаллар борми?
   Агарда стган асрнинг 50-60 йилларида А.А.Бернштам, Ю.А.Затнепровский ва А.Г.Горбунова томонларидан тсзилган водий археологик харитасига диққат билан қаралса, срганилаётган ҳавзада археологик ёдгорликларни сийрак жойлашганини ксрамиз (Бернштам А.А 1952; Заднепровский Ю.А 1962; Горбунова А.Г 1977). Симтепа, Япаги, Водил, Оқтом, Кунгай, Суфан ёдгорликларини учратамиз (Заднепровский Ю.А 1962.С.249. табл. 1). Асосан тилга олинган ёдгорликларини кспчилиги ксчманчи чорводорларга тааллуқли мозор-қсрғонлардир (Горбунова А.Г 1977. С.119. рис. 4). Кейинги пайтларда Ф.Мақсудов Қизлартепа ва шартли ажратилган Машад ёдгорликларини срганиб, снги материалларни милодий сранинг I-IV асрларга оид деб аниқланади (Мақсудов Ф. 2002.С.15-18). Археолог Г.Л.Ивановнинг хулосасига ксра илк деҳқончилик ёдгорликлари бу ҳудудда мил.авв. I минг йиллик срталаридан пайдо бслган. Ушбу даврнинг сгона ёдгорлиги ҳозирги Фарғона шаҳрининг истироҳат боғида жойлашган ва бсзилиб кетган кичкинагина Симтепа ёдгорлиги мил.авв. III асрнинг охири билан аниқланмоқда (Иванов Г.Л 1999.С.15). Ушбулардан Марғилонсой ҳавзаси айнан шу даврдан сзлаштирилган деган хулосага келиш мумкин, буни юқорида келтирилган Ф.Мақсудовнинг номзодлик ишидаги хулосалар ҳам тасдиқлайди (Мақсудов Ф.2002).
   Аима учун Жанубий Фарғонанинг ушбу ҳудудида водий бошқа ерларига нисбатан деҳқончилик маконлари кечроқ пайдо бсласпти? Бунинг икки сабаби бслиши мумкин. Биринчиси, илк деҳқончилик ёдгорликлари археоликлар томонидан ҳали топиб срганилгани йсқдир, иккинчиси ҳақиқатдан ҳам Марғилонсой ҳавзаси кенгроқ  сзлаштирилганидир. Бизнингча, иккинчи тахмин ҳақиқатга сқинга схшайди. Чунки, ҳозиргача, бу ҳудудда деҳқончиликнинг пайдо бслишини мил.авв. IV- III асрдан олдин бслганини исбот стувчи маданий қатлам ёки топилма  археологлар  томонидан  аниқлангани йсқ. Бу даврдаги сзгаришлар кейинги пайтларда баҳзи тадқиқотчилар (Г.Л.Иванов) илгари сураётган айрим ғосга хизмат қилиши мумкин. Унга ксра водийга мил.авв. VII- VI асрда жанубий-ғарб томонидан аҳоли силжиши кузатилади. Булар Ссғд ёки Бақтрисдан ксчиб келган аҳоли бслиши мумкин деб қаралади. Унда Марғилонсой ҳавзасини мил.авв. I минг срталаридан сзлаштирилганлиги сабаби ойдинлашади (Заднепровский Ю.А. 1991.С.191). Яoни сша четдан ксчиб келган аҳоли бу ҳавзага срнашган ва у ерни сзлаштирган деб тахмин қилиш мумкин. Бироқ юқорида айтилганидек, жанубдан ксчиб келганларни исбот стувчи фактик далиллар-археологик топилмалар йсқ ҳисоби. Тсғри, кулолчилик чарҳини айнан жанубий-ғарбдан кириб келган деган фикр бу ғос исботига хизмат қилади. Бундай идишлар Фарғонада Чуст маданистидан кейин келувчи А­йлатон маданисти ёдгорликларида учрайди. Бироқ кулолчилик чархида ссалган идишлардан бошқа далилий ашё қадимшуносларда йсқ. Айрим бундай идишларни пайдо бслиши Фарғонага Шарқий Туркистон орқали Хитойдан стган бслиши мумкин. Демак, Марғилонсой ҳавзаси мил.авв. I минг йиллик срталаридан сзлаштирилган ва бу ерда шаҳарсозлик белгилари пайдо бслган. Бу хулосалар айниқса Жанубий Фарғонанинг бошқа бир археологик ёдгорлиги Қува шаҳар ҳаробасидаги қазилмаларида сз тасдиғини топади. Бу шаҳарнинг снг қуйи қатламларида мил.авв. IV- III асрларга тсғри келадиган қатлам ва топилмалар аниқланди.  Унда сиртига бссб гул солинган сополлар ҳам топилди. Бироқ бу даврда Қува атрофи мудофаа девори билан сраб олинганми ёки йсқлиги номаoлум бслиб қолмоқда(Ширинов Т.Ш. Матбобоев Б.Х, Иванов Г.Л. 1998.С.34-35). Демак, ҳозирча археологик фактлар водийнинг Марғилонсой (Шоҳимардонсой) ва умуман водий жанубининг сзлаштирилиши мил.авв. I минг йиллик срталарига тсғри келади.

     

     Буюк алломалар етишиб чиққан   Марғилон шаҳрининг 2000 йиллиги нишонланмоқда. Шаҳар тарихига назар ташлар сканмиз, шаҳар тсғрисидаги  биринчи маълумотлар X асрга тааллуқлли сканлигини ксрамиз. Ўша даврларда шаҳар   "œМарғинон"  деб аталаган ва кейинчалик ҳар икки ном ҳам ишлатилиб келинган. Марғилон номининг келиб чиқиши ҳақида аниқ бир маълумот йсқ.
Баҳзи топоминомислар "œМарғ", "œМайсазор", "œЎтзордан" деб таҳмин қиладилар. "œМурғ", "œЮнон" ссзларидан деган маҳаллий тсқима ривост ҳам бор.
Фарғона қслёзма асарларда ёзилишича, шаҳарга 883-йилда асос солинган. Археологик топилмалар Марғилон срнида милод бошларидан аҳоли сшаб келаётганлиги, X асрда катта қишлоқ бслганлиги, XI-XII асрларда сса шаҳарга айланганлигини тасдиқламоқда.
В.В.Бартолғднинг "œМсғиллар истилоси даврида Туркистон" асарида ёзилишича, Қорахонийлар даврида ҳам Марғилон вилостнинг бош шаҳри ҳисобланганлигини қайд стади. Бу ерда саноат, ҳунармандчилик, мисгарлик, дсппидсзлик ривожланган, айниқса Буюк ипак йслида жойлашганлиги шаҳарни марказлашишига олиб келган. Шаҳар аҳолиси асосан қадимдан атлас тсқиш билан шуғулланиб келган ва шу тариқа уни жаҳонга машҳур қилган. Бобурнинг "œБобурнома" асарида Марғилон Фарғонадаги 8 та шаҳардан бири сканлиги, шаҳарнинг ободлиги, ширин мевалари ҳақида ссз юритилиб, унинг  "œДонои-калон " деб аталувчи анори ва "œсубхоний" навли сриги мақталади. Ўлканинг қадимий қисмида стказилган археологик қазилмалар натижасида Марғилонга бундан 2000 йил аввал асос солинганлиги аниқланди. Маҳаллий маълумотларга ксра шаҳарнинг 12 та дарвозаси бслган.
Марғилон шаҳрида ҳам А еспубликадаги барча шаҳарларада бслганидек ғосвий танқид, мафкуравий кураш, анъаналаримизни поймол қилиш ҳоллари бслган.
Тарихдан маълумки, Марғилонда Оқ подшо маҳмурлари зулмига қарши қаратилган қсзғолон (1873-1876) бслиб стган.
1875 йилда рус қсшинлари томонидан  шаҳар сгалланиб олинган. Маҳаллий аҳолини А оссисдаги фронт орти ишларига зсрлаб олиб кетилишига қарши халқ қсзғолони (1916 йил) ҳам бслиб стган.
Марғилон   Чор А оссисси ҳукумати даврида муҳим обҳект сифатида фойдаланилган. 1926 йилларда Фарғона округи  миқёсидаги шаҳарга  айлантирилган. Аҳолининг ссиши  1897 йилда 36 минг, 1939 йили 46 минг, 1975 йилда 117 минг,  ҳозирда сса  200 мингдан ортиқ кишини ташкил стади, асосан сзбеклар шунингдек, рус, татар, қирғиз ва бошқа миллат вакиллари истиқомат қилади.

     XIX асрнинг иккинчи срми XX асрнинг бошларида Марказий Осиёда илм даргоҳларини асосини мадрасалар ташкил стган. Шунингдек, сски усул мусулмон мактаблари, қорихона, отин ойи мактаблари ҳам аҳоли саводхонлигини чиқаришда муҳим рол сйнаган. Чор А оссисси Қсқон хонлигини тугатгандан сснг мустамлакачилар ташкил стган рус-тузем мактаблари очилган бслсада, аҳолини асосий қисми юқорида қайд стилган илм масканларида таҳсил олишар сди. Шунингдек, XIX аср охирларида жадид мактабларини пайдо бслиши ҳам муҳим аҳамист касб ста бошлаган сди.
     Туркистон генерал-губернаторилиги ҳудудида Фарғона водийсида жойлашган йирик шаҳарлар диний муассасаларга қарашли мадраса ва сски усул мактаблари сони жиҳатидан юқори салоҳистга сга бслди.  Қсқон, Марғилон, Андижон, Ааманган, Хсжанд каби йирик шаҳарларда диний муассасалар, илм масканлари, ХХ аср бошларидаги рус-тузем мактаблари снги усул жадид мактабларига нисбатан катта миқдорни ташкил стган.
   1908 йил Туркистон генерал губернаторлиги ҳудудида жами 268 та мадраса мавжуд бслган бслса, шундан 176 таси Фарғона вилости йирик шаҳарларида фаолист юритган. Марғилон шаҳрида 25 та мадраса бслиб, Қсқондан кейин (34) сон жиҳатдан иккинчи сринда турган.
   Юқорида қайд стилган мадрасалар сони фақат шаҳарда жойлашган йирик мадрасалар миқдоридан келиб чиққан. Шаҳар атрофида жойлашган срта ва кичик мадрасалар сонини қсшганда кспни ташкил стади. Марғилон шаҳри ва шаҳар атрофидаги мадрасалар ва уларда таълим олаётган тингловчилар тарихий маoлумотларда қуйидагича ксрсатилган: 1875 йилда Марғилонда 57 та мадраса бслиб, 838 та тингловчи сқиган, 1908 йилга келиб сса, уларнинг миқдори 51 тага тушиб қолган, аммо тингловчилар сони ортиб, 1147 тани ташкил стган.   
   Мадрасалар сонининг  камайиб бориши сабабларидан бири чор А оссисси Туркистонни босиб олгандан сснг мустамлакачилар томонидан  мутаваллибоши лавозимини бекор қилинишидир. Бу билан вақф устидан назорат тсхтатилади, мутаваллиларни вақф даромадларини талон-тарож қилиши кучасди. Мадрасаларни тугатган муллаларнинг каттароқ лавозимга кстарилиш имконистлари бекор қилинади. Десрли барча маoмурий лавозмларни рус офияерлари сгаллай бошлади. Вақф мулклари мадрасаларнинг моддий сзаги бслганлиги сабабли, улардан тушган даромад тсла сарфланмай қолиши баъзи мадрасаларни фаолистига салбий таoсир ксрсатган.
   Марғилонда сна бир илм масканларидан бири диний мусулмон мактаблари ҳам мавжуд бслиб, улар аҳоли саводхонлигини кстаришда муҳим рол сйнаган. Марғилонда мавжуд бслган диний мактаблар ислом дини кириб келиши билан дастлаб масжидлар қошида очила бошлаган, кейинчалик ҳам масжидлардаги ҳужраларда фаолистини давом сттирган. Диний усул мактаблари болаларга ҳарфларни ёзиш, ифодали сқиш, Ҳадисларни ёдлаш, баъзи бадиий ва фалсафий адабиётларни мутола қилишга ҳам сргатган. Десрли барча диний усул мактаблари болаларни ота-оналаридан олинадиган маблағлар ҳисобига очилиб, улардан тушган пул моддий бюджетни ташкил стган. Домлаларнинг даромади болаларнинг ота-оналаридан келиб турадиган турли-туман совға-саломлардан иборат бслган.
   Марғилонда 1875 йилда 433 та мусулмон мактаблари бслиб, уларда 7340 нафар бола таҳсил олган бслса, 1898 йилга келиб, улар сони 324 тани ташкил стган ва 3989 нафар бола билим олишган.  Чор А оссисси мустамлакачилиги даврида Марғилондаги сски усул мусулмон мактаблари сони иқтисодий ва сиёсий вазистга қараб сзгариб турган. Айниқса, чор ҳукуматининг мусулмон макатбларига нисбатан баъзи тадбирлари натижасида мактаблар ва болалар сони ХХ аср бошларига келиб камайиб борганлигини ксрамиз.
   Шунингдек Марғилонда Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли барча шаҳарлар қатори аёллар саводхонлигини чиқариш учун мслжалланган мусулмон отин ойи мактаблари ҳам мавжуд бслиб, 1908 йилга келиб улар сони 25 тани ташкил стган. Бу усулдаги мактабларда 330 нафар аёл таҳсил олган.  Қиз болаларни сғил болалар каби мактабда сқиши мажбурий бслмаган. Шунинг учун отин ойи мактаблари масжид қошидаги мусулмон диний усул мактабларига нисбатан сон жиҳатдан кам бслган. Отин ойи мактаблари асосан кучли илмга сга бслган отинбибилар уйларида очилган ҳамда таълим олаётган отин ойиларни сқишни, ёзишни сргатиш билан бирга ҳатто уй ишларини юритишга ҳам тарбислаган.
   Юқорида қайд стилган сски усул мусулмон  мактабларида болалар соводхонлигини чиқариш билан чекланиб қолмай, «Хафтиск», «Чоркитоб», «Каломи шариф», «Маслакун муттақин», Ссфи Оллаёр, Хсжа Хофиз, Аавоий, Фузулий, Бедил каби буюк алломаларнинг фалсафий ва бадиий асарлари ҳам сқитилган.
   Марғилонда шунингдек вақф ҳисобига очилган қорихоналар ҳам мавжуд бслган. Қорихоналар алоҳида биноларига ҳам сга бслиб, вақф даромадидан қурилган, баъзилари сса масжид ва мозорлар қошида фаолист юритган. Марғилонда XIX аср иккинчи срмида жами 21 та қорихона бслиб, унда 395 нафар қори таҳсил олган. Қорихоналарда асосан Қуръони Каримни қироат билан сқиш, тслиқ ёдлаш мақсад қилиб қсйилган.
   Марғилон XIX аср охири ХХ аср бошларида ҳам йирик илм марказларидан бири сканлиги юқоридаги фактлардан хулоса қилиш мумкин.  Чор А оссисси мустамлакичилиги диний муассасалар фаолистига очиқдан-очиқ тазйиқ қилган бслмасада, аммо бу илм масканлари ривожланишига тссиқ бслувчи ижтимоий-иқтисодий чора-тадбирларни қсллаб бораверган. Аатижада Туркистондаги барча диний муассасалар қатори Марғилондаги мадраса, сски усул мусулмон мактаблари ва қорихоналар 1917 йил феврал инқилоби арафасида ислоҳ талаб бслиб қолганлигини кейинги воқеалар ривожида ксришимиз мумкин.

XIX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё чор А оссисси томонидан босиб олингандан сснг меҳнаткаш халқ оммаси икки томонлама зулм — маҳаллий амалдорлар ва чор мустамлакачилари зулми остига тушиб қолдилар. Меҳнаткаш омманинг аҳволи кундан-кунга оғирлашиб борар сди. XIX асрнинг охирларида ҳам Туркистон ҳали аграр мамлакат ҳисобланар сди. Саноат ва техника ҳали ривожланмаган сди. Шу боис Туркистон аҳолисининг 80 фоизига сқини қишлоқ ҳсжалиги билан банд сди. Деҳқонлар ҳаётида XIX асрнинг 80 йилларидан бошлаб сезиларли суҳратда қашшоқланиш бошланди.
Фарғона вилости шу даврда чор мустамлакачиларининг хоҳиш иродасига ксра қишлоқ хсжалиги фақат бир томонлама ривожланган пахтачилик районига айлантирилди. Бунинг натижасида сса қишлоққа товар-пул муносабатлари кириб келди. Қишлоқ ҳсжалик маҳсулотларининг  қиймати ортиб борди. Камбағал деҳқон ҳсжалиги бозор таҳсир доирасига тортила бошлади. Чунки фақат пахта етиштириш билан шуғулланган деҳқон турмуш кечириши учун зарур маҳсулотларини бозордан сотиб олишга мажбур сди.
   Деҳқон хсжалигини товар-пул муносабатларига снада чуқурроқ тортишга сна бир туртки, бу чор мустамлакачилари томонидан жорий стилган ер солиғи сди. Ер солиғи фақат пул билан тсланар сди. Демак, деҳқон ер солиғидан қутилиши учун пул топиши керак. Бунинг учун сса сзи етиштирган маҳсулотларни бозорга олиб чиқиб сотишга мажбур сди.
   Товар-пул муносабатларини қишлоқ ҳсжалигига кириб келиши билан қишлоқларда деҳқонларнинг табақаланиши кучайиб борди. Аатижада, мулкдор деҳқон оммаси ва кундан кун ночорлашиб бораётган деҳқонлар оммаси вужудга келди.
   Фарғона вилостининг пахтачилик районига айлантирилиши ҳам ҳудуддаги деҳқонларнинг қашшоқланишига, ерсиз деҳқонларнинг сонини ортиб боришига олиб келди. Лахта етиштириш катта маблағ талаб стар сди. Лахта етиштириш учун бир таноб ерга 19 ссм 240 тийин, 1 десстина пахта майдонига 115 ссм 44 тийин сарф қилиш шарт сди. Лекин деҳқонларнинг кспчилигида пул бслмаслиги сабабли қарз олишга мажбур сди. Қарзларни асосан турли нарсаларни, ерни, ҳайвон ва ҳоказоларни гаровга қсйиш ҳисобига олинар сди. Агар қарз сз вақтида тсламаса  деҳқон гаровга қсйган нарсасини сотиб, қарзини тслар сди. Бу сса деҳқонларнинг ерсизланишига олиб келар сди.
   Деҳқонларнинг ҳонавайрон бслиши айниқса, холсизлик ва очарчилик-1878 йил, 1880 йил ,1892 йил, 1893 йил ва 1896 йилларда тезлашиб борди.
   А.Миддендорф Фарғонадаги деҳқонлар қашшоқлигини ксриб: "œбу ердаги очлик, қашшоқлик деҳқонларнинг аснчли аҳволига назар ташлаганда, европадаги очликни очлик қаторига қсшмаса ҳам бсларкан» деган хулосага келган сди.
Қишлоқларда ерсизлар сони йилдан-йилга ортиб борди, ерсиз деҳқонлар мардикорликка ёлланар ёки шаҳарларга иш қидириб бориб, завод ва фабрика ишчилари сафига қсшилар сди.
1880-1900 йиллар оралиғида Марғилон уездида бутун аҳолининг 62.3 фоизини чорикорлар ,25.9%ини мардикорлар ташкил қилар сди. Шу даврда сндигина шаклланиб келаётган ишчилар синфининг аҳволи ҳам жуда ёмон сди. Иш соатларининг ксплиги (14-16 соат, баҳзи корхоналарда 17-18 соат),  иш ҳақининг жуда камлигидан ҳам ишчилар аҳволининг оғирлигини билиб олиш мумкин.
"¦Ишчилар корхоналарда оғир шароитда 17-18 соатлаб ишлаб, кам иш ҳақи олар сдилар. Ўртача ҳисоб билан бир йиллик иш ҳақи 179 ссм 69 тийинга сқин бслиб, ойига 15 ссмга тсғри келар сди. Лекин сркак ишчиларга нисбатан хотин-қиз ишчиларнинг ойлиги 40-50 %, ёш болаларники сса 60 % кам сди.
Ишчиларга сратилган меҳнат шароитлари корхоналарда ачинарли ҳолатда сди. Техника хавфсизлиги қоидаларига умуман риос стилмаслиги ишчилар сртасида тез-тез бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига сабаб бслар сди. Лекин деҳқонлар орасидаги ерсизликнинг кспайиши ва деҳқонларнинг шаҳарларга келиб саноат корхоналарига ишга жойлашиши Туркистонда ишчилар синфининг кенгайишига олиб келди. Ишчилар сафининг тобора ссиб бориши билан бирга уларнинг миллий таркиби турли жойларда турлича сди. Масалан, Марғилон уездига қарашли «Жинжиган» ксмир конида жами ишчиларнинг 84 %ни ерли аҳоли вакиллари ташкил старди. Шу уезддаги «Чимён» нефт конида сса маҳаллий ишчилар сони 30 % дан ошмас сди.
Ўлкада тоғ-кон саноатининг малакали ишчилари етишмас сди. Шу сабабли ишчилар шартнома асосида бир неча йилга Урал ва Сибирдан олиб келинган. Масалан, тоғ-кон саноати хсжайинларидан бири Батюшков каттароқ иш бошлаш нистида Донбасдан 80 та малакали ишчи олиб келган.
Ўлкага шу тариқа рус ишчилари кириб кела бошлади. Шунингдек чор ҳукумати ревалюяион кайфистдаги ишчиларнинг ксп қисмини Ўрта Осиёга сургун қила бошлади. 1890 йилда революяион кайфистдаги чиқишлари учун В.Т.Голубков Қозон университетидан Фарғонага сургун қилинади.
А ус ишчиларининг Ўрта Осиёга кириб келиши маҳаллий ишчиларнинг революяион кстарилишларига сзининг ижобий таҳсирини ксрсата бошлади.
Ишчилар ва деҳқонларнинг ана шундай оғир ҳаёти, мустамлакачилик зулмини кун сайин ортиб бориши халқни курашга отлантирди.
Дастлабки чиқишлар XX асрнинг 70 йиллар охирларидаёқ бошланган сди. Бу курашлар йиллар стиши билан шаклланиб, ривожланиб борди.
1879 йил носбр ойида Фарғона вилости бошқармаси биноси олдига Марғилон уездидан 570 киши Марғилон уезди бошлиғининг катта ёрдамчиси штаб-капитани Алексеев ва унинг ёрдамчиси Забусовлар устидан шикост қилиб келишди. Шикостда ушбу кимсалар сз хизмат вазифасини суиистеҳмол қилаётганлиги, халқни хсрлаётганлиги айтилади.
1891 йилда Марғилон станяисси аҳолиси маҳаллий бошқарувчилардан шикост қилишлари ксрсатилади.
Халқнинг мана шундай шикостлари вақтида текширилмаслиги, халқ талабини қондирилмаслиги халқнинг мустамлакачиларга қарши ғазабини оширади.