Бу дунёнинг тинимсиз айланишига нима дейсиз? Ҳеч бир борлик, сз-сзича шундай айланиб турадими? Ким нима деса ҳам, бари беҳуда. У ҳам сзини алдайди, ҳам бошқаларни, балки сз-сзини кулдираётган бслса ҳам, ажабмас. Ўша сенинг деганинг нима сзи? Жони борми, шуури, онги борми, билими борми, соғлиги, борлиги, мавжудиййати жойидами? Аки бу қувватни унга берган бир қувват ва қудрат соҳиби борми?
Қани, бунчалик фабрикаларни, санъатларни, ҳунарларни, учоқ-самолётларни, кемаларни ссаб олган маймун қаерда? Ўзимизнинг "маймунлар" смасми булар? Уларнинг ҳунари тақлидчилик смасми? Ажабо, Аллоҳ таоло бизнинг ақлимизни олиб қсйдимики, бундай сафсата ва мантиқсиз гапларга алданамиз. Тағин бу фикрларни маориф — халқ таълимига юклаб, сз болаларимизга сқитмоқдамизки, бунчалик лақмалик бсладими? Инсон бундай бир сзига қараб, бир оз сйласа, албатта ақли ҳам етади, тсгри йслни ҳам топади. Бунинг учун, муҳаққақ, диний китобларни ксп сқимоқ ва кспроқ сйламоқ, фикрламоқ керак.
Бу тушунчага, фикрламоққа, ақлни юритмоққа, сқимоққа бизни ташвиқ стган зот аввало Аллоҳ таоло ҳазратларидир. Аллоҳ Китобининг бир қанча жойларида ерларга, осмонларга қарамоқни буюради. "Таборак" сурасида бир қараш, сна такрор-такрор қараш тавсис стилади. Қани қарайликчи, бу сратилишда бир қусур, бир айб, бир нуқсон ксра оламизми? Аки бу хилқатга ҳайрон боқиб, буни сратган ким скан дегаймизми? Аки онгсиз, шуурсиз бир боқиш билан боқиб, бу тайёра ва бошқа буюм, асбоб, қурол-сроқлар, санъат, ҳунарлар, фабрикалар ҳақида айтиб бслмайдиган бир гапни айтамизми? Бу фабрика-ку сз-сзича бслган смас, дес оласан, аммо бу коинот ва бу инсон ҳақида, съни сз-сзинг ҳақида нима дейсан? Ахир, бу фабрикалар, бу ҳунарлар сенинг олдингда, ушбу коинот олдида ҳеч нарса смас-ку? Ҳатто отини айтишга ҳам срамай қолади-ку! Қара, сен қандай жавҳарсан — моддасан, аммо бу коинот сенинг амрингга бсйсундириб қсйилган! Қара, сна бир карра қарагин, осмонларга учган, то ойларга қадар чиққан ва сна бошқа ёқларни ксзлаб турган инсоннинг олдида бу фабрикалар нима бспти! Бас, сен снди бу фабрикани ва у ишлаб чиқарган нарсаларни жуда схши биласан-у, англайсан-у, идрок стасан-у, нечун сзингни сратган зотни билмайсан? Аега табиат асаримиз дейсан? Вой, шсринг қурғур инсон! Бир жуҳуднинг ссзига алданиб, Аллоҳни тарк стаспсан, Аллоҳдан қайтспсан-а! У зотнинг асмо ва сифатларини срганмоқни ҳам истамаспсан. Ҳамон Китобини ҳам сқиганинг йсқ. Яхшироқ қара, шу ер юзидаги инсонларнинг саноғига қара: сҳудий, исавий, мусовий, насроний, қанча инсон бслса, ҳаммаси Аллоҳ дейди. Демак, Аллоҳ бор! Бир миллиард атрофида мусулмон бор, булар ҳам Аллоҳ дейди.

Билмадим, бизга нима бслди, кспчиликни қсйиб, маймундан сралганимизга ишониб стирибмиз! Жуда ҳайрон қоларли ҳол!...
Хсп, инсон-ку маймундан бслди, дейлик. Ахир бу улкан коинот, ой ва қуёш, бунча юлдузлар ва саноқсиз махлуқот ҳақида нима дейсан? Хсш муҳтарам жаноб! Сен, қуёшни, ойни ердан кстарилган, ернинг бир парчасидир, деб бизларни алдамоқчисан. Бугун сса ой бу дунёнинг моддасидан смаслиги англашилди.

Инсоннинг динсизи жуда ғаройиб махлуқ скан, нима деса ҳам, фақат Аллоҳ дегиси келмайди, ҳамма нарсага бир қулф уришга тиришади. Ҳар қанча тиришмасинлар, "Ойни стак билан ёпиб бслмас" деган гaп бор, ҳақиқат майдондадир. Инсон сз зеҳнини ссласа кифос, бир лаҳзада қаёқларга бориб келади, нималарни сйлайди! Топганини, сйлаганини кейин сенга йиллар давомида гапиради, хотирлайди, буларни қаерда сақлайди? Бу кичкина ксзлар нималарни ксради, ксрганини унутмайди ҳам, ундан маънолар ҳам чиқаради. Қулоқ қандай ғаройиб нарса, бу қалб сса вужуд машинасининг мунтазам ишлаб туришига снг буюк омилдир. Кейин бу қалб учун нималар кашф бслмоқда! Ажабо, буларнинг қайси бири қайси ҳайвонда, қайси маймунда бор?

Бу инсонни инсон қилган ақлига не дейсан? Ҳа, буларнинг ҳаммасини лутфу сҳсон қилиб берган сгона Аллоҳдир, сгона Аллоҳ.
Фақат, Аллоҳ бор дейиш осон, аммо уни билмоқ фақатгина Аллоҳга сқинлашмоқ билан, унинг китобини сқиб, англамоқ билан мумкиндир. Чунки Аллоҳ таоло сзини Қуръони Каримда чиройлик таърифлаб, сргатгандир. Шундай бсла туриб, инсон фарзанди Аллоҳ таолони танимабди, йслдан озиб-озиб, роса етмиш икки парчага бслинибди, етмиш учинчи фирқа сса аҳли суннат вал жамоат бслган.

Сиз бу аҳли суннатнинг йслини схшироқ срганинг, қслланг, биродарларингизга сргатинг ва сҳтиёт бслинг, аҳли суннатнинг йслидан заррача айрилманг. Тағин фарзандларингизга зинҳор бепарво бслманг, уларни ҳар ҳолда жомеъга, масжидга срга-тинг, одатлантиринг. Қуръон сқишни схши сргатинг ва сқишда давом стмоғини таъминлашга урининг. Уни фақатгина дунё билимларига ташлаб қсйманг. Айниқса, ҳунар ва тижоратни ҳам сргатинг. Ўз меҳ-нати билан нонини топиб есин ва ҳалол луқма топишга қаттиқ сътибор қилсин. Алғондан, ҳийла-найрангдан, қасамдан, ссзга вафосизликдан, лаф-зида турмасликдан, омонатга риостсизликдан имкон қадар қсрқиб сшамоқни схши сргансин. Ярамас кимсалардан сса, худди арслондан қочгандай қочсин. Иложи бслса, ҳеч кимни ранжитмасин. Кибрдан, ғурурдан, худбинликдан, шунга схшаш чиркин феъл-ҳсйлардан узоқ юришни билсин, жамист ичида сса ҳамиша хайрли ва ғайратли бслмоққа тиришсин.

Сиз бу гапларни, шубҳасиз, мендан ксра схширок, биласиз. Фақат бир сслатиб қсйиш қабилида ёзмоқдаман, аммо айбга буюрманг.

Азиз биродар, жуда схши биласизки, асардан муассирга интиқол стилади — стилади. Масалан бир изни ксриб, бу ердан нима стганини англаймиз. Ўтган жонзотни ксрмасак ҳам, сша из бизга: бу ердан от стди ёки инсон стди ва ёки мушук стди, кучук стди, дейди. Қаердан билдинг? — десангиз, у киши бизга изни ксрсатади, бу из фалон нарсанинг изи дейди, биз сса, албатта дейишга мажбур бсламиз.
Ҳолбуки, бу кун бир миршаб бармоқ изларини шунчалик тадқиқ стадики, сзи излаган кишининг бармоқ изларидан уни топиб олади. Чунки инсонларнинг бармоқ излари бир-бирига қатъисн схшамас скан. Бу фавқулодда воқеалар ксзимиз снгида ҳар куни жараён стиб туришига қарамай, биз ҳануз бир ғафлатдан сзимизни қутқара олмаспмиз. Биттагина изки, сз сгасига далолат стар скан, бу улкан коинот сз сгаси бслмиш Аллоҳ Жалла ва Аълага далолат стмаслиги ҳеч мумкинми?
Ҳа, бу инсон жуда ғаройиб бир махлуқ. Баъзан шундай уринишлари борки, осмонларга учади, сна ҳам илгарилашга тиришади. Баъзан сса шу қадар тубанлашадики, бу борлиқнинг сгасини ҳатто идрок стишдан ожиз бир аҳволга тушади. Ва маозаллоҳ, Аллоҳ асрасин, коинотнинг сгасини ҳатто инкор стмоққа киришади. Бунга ҳайрон қолмаслик мумкин смас. Аега инкор стасан? — деб ссрасак, ксрмаган нарсамга қандоқ ишонаман, дейди.

Жуда соз, ахир сен ксрмаган сна қанча нарсалар бор, уларга ҳам ишонмайсанми? Масалан, ҳар лаҳза нафас олаётганимизда ҳавони ксрасанми? Йсқ, ксрмайман. Ундоқ бслса, инкор ста оласанми? Йсқ. Аега? Чунки ҳар он нафас оласпман, ксрмасам ҳам борлигини биласпман. Чунки сшашим учун шу ҳавога муҳтожман. Жуда схши, бу ҳавони сзинг ксрмай туриб борлигига ишонасан-у, Холиқи Зулжалол ҳақида нега сйламайсан? Сен муҳтож бслган шу ҳавони сратган зот Аллоҳ смасми? Аки бунга ҳам йсқ дейсанми?... Унда бу кимсани тентак демоқдан бошқа чора йсқ.


Кейин доим қсллаётганимиз слектр токини ҳеч ксрдингми? Аега бунга ишонасан? Йсқ, ксрмадим, лекин асарини ксрспмиз-ку, мана, чироқларимиз ёнаспти, совутгич (холодильник)ларимизда масал-лиқ, овқатларимиз сақланспти, сувларимиз унинг таъсирида совуспти. Бир томондан сса печларимизда олов бслиб, бизларни иситаспти. Қандай инкор ста оламан! Ундоқ бслса, бу Ер куррасини ва унинг ичидагиларни халқ стган, сратган Аллоҳ таолони қандоқ инкор стасан? Ҳеч инсофинг йсқми ёки ҳеч ақлинг йсқми?

Даҳрийлар, бечора болакайларга: Аллоҳдан шакар ссранг, ксрайлик-чи, бслса, беради, дейишади. Болалар ҳам бирдан: А Аллоҳимиз, бизга шакар бер, деб бақиришади. Табиийки, ҳеч нарса йсқ. Болалар, снди шакарни фалончидан ссранг-чи, дейди даҳрийлар. Болалар бу гал бирдан жаноби хсжайиндан: бизга шакар беринг, деб ссрашади. Албатта, шакар тайёр, шу заҳоти болаларнинг олдига қсйилади, болалар шакарга ёпишади. Ана, ксрдингизми, болалар, агар Аллоҳ бслсайди, у бизга хоҳлаган нарсамизни берар сди, деб болаларни гсдаклик чоғидан бошлаб, алдашга, лак,иллатишга уринади. Бу пасткашларга, аҳмоқларга, шсрлик ақлсизларга нима дейиш лозимлигини сзингиз айтинг. Инсоннинг хилқатини Аллоҳ таоло сратган деган, миллионларча инсонлар бор, сен қандай қилиб, бир жуҳуднинг гапига алданиб, динингни, ишонч-сътиқодингни, ибодатларингни тарк стиб, ксчада қолган бир бечорадай бслиб турибсан.

А­лектр токи бслмаса, чироғинг ёнмаслигини жуда схши биласан, Аллоҳ бслмаса, бунчалик мавжудот ва махлуқот бслармиди? Кейин инсондаги бу мукаммалликни ким срата олар сди? Биламизки, сен жуда сқимишли, билағон бир кишисан. Ҳеч бир ашё бормики, сз-сзича майдонга келсин, хоҳ бошқа унсур ва бошқа сабабдан бслсин. Шу сабаб бслган нарсаларнинг ҳаммаси бир сратгувчига, бир халқ стгувчига муҳтождир. Чунки ҳар ҳодис тамоман бир муҳдисга муҳтождир. Бу бир қоидаи умумийдир, хилофи жоиз смас. Шунинг учун ҳар мавжуд, у нима бслса-бслсин, катта-кичик, муҳаққақ, бир ижод стувчига муҳтож. Шундоқ скан, бизларни ва биз ичида сшаётганимиз коинотни ҳамда бу коинотдаги биз ксрган-ксрмаган, билган-билмаган ҳамма нарсаларни сратган зот сгона Аллоҳдир, сгона Аллоҳ!

Аллоҳнинг сгона Аллоҳ сканлигини схши билмоқ учун Қуръон илмига ва фиқҳ илмига ста кучли сҳтиёж бордир. Жоҳил кишилардек, фақат Аллоҳ дебгина қолмасдан, Аллоҳ таолонинг сифатларини жуда схши ҳамда аҳли суннат сътиқодига мувофиқ бир шаклда срганмоқ ҳар мусулмоннинг асосий бурчи, вазифасидир, бу вожибдир, тарк стганлик туфайли масъулисти, жавобгарлиги мужибдир.

Азиз ва муҳтарам биродар! Қаранг, аммо диққат билан қаранг: дунёда шунчалар инсон, миллат, жамист дин ва мазҳаблар бор. Ксрспмизки, ҳар бири Аллоҳ дегани ҳолда, Аллоҳни танимайди, билмайди, ва ҳар бири бир йслга кирган, йслдан озган. Бирови ҳайкаллар ссаган, бирови бутлар ссаган, бирови ойга, бирови қуёшга, бирови сса юлдузларга сиғинган, ҳатто кулгили, устли аснчли аҳволда ҳайвонларга сиғинаётганлар ҳам бор. Бу бир бемаънилик, бир телбалик, тсғрироғи ошкора бир ақлсизликдир. Булар бари Аллоҳ десалар ҳам, Аллоҳни етарли англамаганлар, оқибатда маъбудлар тутганлар, бу кун музейларимизда уларнинг қолдиқлари ва парчалари топилади. Бир қисмини мен Бурса музейида ксрганман... Аллоҳ таоло хаёлга келган нарсаларнинг ҳаммасидан муназзаҳ, пок, шериги, назири, мисли, тенги, схшаши бслмаган, туғмаган, туғилмаган, ота-она, бола-чақадан муназзаҳ ва мубарро — холи, озод, айбу нуқсондан бутунлай муназзаҳ, нуқсон сифатларидан пок, камол сифатлари билан муттасиф, коинотнинг ва мавжудотнинг сгона соҳиби, Молики ва Pаззоқи, ҳаёт берган, кейин сса слим билан скунлаган, ҳар ишга кучи етган Қудрати комила соҳиби ва ҳар нарсани жуда схши билган, илми азалийси билан таниган, ҳамма нарсани ҳали моддаларнинг ҳеч биттаси йсқ пайтида ижод қилиб сратган ва бизларга тсғри йслни ксрсатмоқ учун Китоб юборган, қилган ишларимизни ксргувчи, сшитгувчи, ҳатто кснгилларимиздан кечган васваса ва турли сй-хаёл, тушунчаларимизни билгувчи, ксргувчи, сшитгувчи, ҳамда пайғамбарларига Жаброил воситасида ссзлаган, истаган ишини хоҳлаган пайтида, хоҳлаган шаклда қилган қудрат ва ирода соҳиби, қиладиган ишларида ҳеч кимсанинг маслаҳатига зҳтиёжи бслмаган, аввали ва охири йсқ, тсқсон тсққиз асмоси билан маълум бслган зотдир. Аллоҳ таоло ва тақаддас ҳазратларининг бу 99 асмосини ҳам сқиб, срганиб, Аллоҳ таолога ёлвориб, "А А аб, сени муносиб, снг схши бир ҳолда танимоқни ва сенга снг схши бир ҳолда ибодат қилмоқ қуввати, қудрати ва қобилистини менга сҳсон айлагин!" деб кеча-кундуз унга ёлвормоқни қслдан бермаслик шарти билан ҳар зум унга сна сиғинмоққа муҳтож сканлигимизни унутмаслик керак. Бу Аллоҳ шундай бир Аллоҳдирки, на аввали бордир ва на охири. Яхши чизилган бир доиранинг бошланган жойини билиш мумкин бслмаганидек, сснгги нуқтасини ҳам билиш мумкин смас. Шунинг учун қадим ва бақо ссзлари билан буни ифода қилганлар.

Кейин, Унинг сгоналигига ҳеч шубҳа йсқдир. Ҳолбуки мусулмонлардан бошқа динларнинг соликлари ҳар бири Жаноби Ҳақни бир нарсага схшатиб, ҳайкалини ссаб, унга сиғинганлар, ақллари етганча кспгина илоҳлар ижод стганлар: марҳамат соҳиби бир илоҳ, ғазаб сгаси бошқа бир илоҳ, ёз худоси, қиш худоси, гсзаллик худоси каби. Мусулмонлик буларнинг ҳаммасини рад стади ва Аллоҳ сгонадир, дейди. Зеро икки илоҳ бслгач, бир-бирлари билан келишувлари мумкин смас, шунингдек бирлашган тақдирда ҳам, биттаси хоҳлаганини, бошқаси мухолифат қилиши ожизликдан баттардирки, ожиз нарсанинг илоҳ бслиши жоиз ксрилмагай. Жаноби Ҳақ сса кспгина остларида сгона сканлигини ва сзидан бошқа илоҳ йсқлигини бизга жуда очиқ равшан билдиргандир. Масалан, "Ихлос" сураси машҳурдир:
Айт: Аллоҳ сккаю сгонадир!
Бошқа остда сса бундай дейилади:
Ва илоҳингиз сгона илоҳдир.

Кейин ости кариманинг давомида Ўзидан бошқа бирор маъбуд йсқлигини баён стади, шу билан А аҳмон ва А оҳийм сканлигини бандаларига билдиради. Шу билан бирга Аллоҳ шундай бир Аллоҳдирки, ксринган ва хаёлга келган ҳамма нарсадан узоқдир, ҳеч нарсага схшамас ва схшатилмас. Чунки:
Остнинг давомида Ўзининг ҳамма нарсани сшитгувчи ва ксргувчи сканлигини алоҳида билдирадики, демак, бандалари қиладиган ҳамма нарсани, ҳатто снг пинҳонларини ҳам ксриб, билиб, сшитиб туради, токи бандалар шуни билсинлар ва шунга қараб ҳаракат қилсинлар. Аппа-ёлғиз бслсалар, ҳеч кимса ксрмайдиган бир ерда турсалар ҳам, Аллоҳ таоло сзларини ҳам, қилган ишларини ҳам ксриб туришини ости жалиласида баён стади.

Тағин Аллоҳ таоло айни вақтда кснгилларда кечган сширин нарсаларни ҳам жуда схши билгувчи сканлигини ости каримада билдиради.
Бинобарин, бутларга ибодат қилиш ширкнинг снг хунугидир. Чунки Аллоҳ таоло бундай нарсаларга схшашликдан муназзаҳдир, ибодат ёлғиз Аллоҳгагина қилингайдир, Аллоҳга хосдир.

Фиръавндек улуғларга ҳам ибодат қилинмайди. Чунки ҳаммаси слимга маҳкум бир ожиз махлуқдир. Яна билмоқ вожиб бслган бир ҳақиқат борки, борлиқлар йсқ бслган пайтда ҳам Аллоҳ бор сди. Бинобарин, кейин сратган борлиқларининг ҳеч биттасига схшамайди, шунингдек бу борлиқларга ҳеч бир сҳтиёжи ҳам йсқдир. Шунинг учун Аллоҳ таолога макон ксрсатмоқ ҳам мумкин смас. Қиём бинафсиҳи билан ссзни тугатгаймиз, вассалом.

Бу сътиқодлардан ташқарида қолмоқ аҳли суннат ақидасига зид. А­ътиқод масаласида ҳаммаси борича баён қилинган.

Аллоҳ жалла жалалалуҳунинг сифатлари

Аллоҳ иккита дейиш қандоқ ширк бслса, Аллоҳ осмондадир, аршдадир, дейиш ҳам шундоқ ширк бслади, дейилган. Бинобарин, Аллоҳ таоло замондан, макондан, стириб-турмоқдан, бориб-келмоқдан, ухламоқдан, мудрамоқдан ва ҳар хил айбу нуқсонлардан муназзаҳдир, покдир, вассалом.

1. Ҳаёт, илм, самиъ (сшитиш), басар (ксриш), ирода, қудрат, калом, таквин (пайдо қилмоқ) Жаноби Ҳақнинг сифатларидир. Ўз зоти каби бу сифатлари ҳам азалий ва абадийдир. Аллоҳ таоло абадий бир ҳаётга сгадир, билими ҳам шундоқ азалий ва абадийдир, сшитиши ва ксриши ҳам азалий ва абадийдир, фақат бу сшитиши ва ксриши бизникидек смас. Иродаси, съни хоҳиши, қудрати, ссзлаши ва ижод стиб сратиши — ана шу саккиз сифатининг ҳаммаси Жаноби Ҳақнинг азалий ва абадий сифатларидандир. Бу борлиқ йсқ пайтида ҳам Жаноби Ҳақ шу сифатлари билан муттасиф сди ва бу борлиқлар йсқ бслгандан кейин ҳам Жаноби Ҳақнинг бу сифатлари боқийдир.

2. Қидам (қадимийлик), бақо, ваҳдониййат, мухолафат-ун-лил-ҳаводис, қиём 6и нафсиҳи — булар сса Жаноби Ҳақ зотининг сифатларидир ва ҳар бир мусулмон буларни билиб ёд олмоғи, шундоқ деб ишонмоғи шартдир, шу билан Жаноби Ҳақни таниган бслур.l