HURZOD QO‘ZG‘OLONI — Xorazmda bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olon. Xorazmda boshlangan ichki ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelgan qulay fursat Qutaybani Sug‘d yurishini kechiktirib, Xorazmga qo‘shin tortishga jalb etadi. Xorazm shohi Chag‘on ukasi Hurzod boshliq xalq qo‘zg‘olonidan qo‘rqib, 711 yilda yordam so‘rab Qutaybaga murojaat qiladi. Garchi dushman qo‘li bilan Hurzod tor-mor qilinib, u o‘ldirilsa-da, ammo Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o‘z mustaqilligini yo‘qotib, xalifalikning bojdoriga aylanadi. Uning qo‘shini esa Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur etiladi.

ISLOHOT — mavjud tartibni o‘zgartirish.

ISLOM DINI (arabcha — bo‘ysunish, itoat etish, o‘zini Alloh irodasiga topshirish) — jahonda keng tarqalgan uch dindan (buddizm va xristianlik bilan bir qatorda) biri. Islom diniga e‘tiqod qiluvchilar arabcha "œmuslim" ("œsadoqatli"; ko‘pligi "œmuslimun’) deb ataladi. Islom dini VII asrda Hijoz (G‘arbiy Arabiston)da paydo bo‘ldi. Uning asoschisi Muhammad (sav)dir. Islom dinining paydo bo‘lishi xususida Islom dini manbalariga asoslangan diniy an‘anada u ilohiy hodisa, insonlarni to‘g‘ri yo‘lga solish uchun Alloh tomonidan yuborilgan oxirgi ta‘limot deb uqtiriladi. Islom dini talqinida dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan musulmonlar e‘tiqod qilgan xudoga ishonganlar. Shu xudo, ya‘ni Alloh odamlarga payg‘ambar-elchilar yuborgan. Ammo insonlar payg‘ambarlar ta‘limotini buzganlar. Shuning uchun Alloh insonlarga oxirgi rasul etib Muhammad (sav)ni tanladi, unga o‘zining kalomi — Qur‘onni nozil qildi. Muhammad (sav) oldin o‘z hamshaharlarini, so‘ng barcha arablarni ko‘plab qabila xudolariga sig‘inishdan voz kechish va yagona xudo — Allohga e‘tiqod qilish, solih hayot kechirish, u dunyoda jannatga tushish uchun bu dunyoda ezgu ishlar qilishga da‘vat etdi. Qur‘onga ko‘ra, arablar va yahudiylarning umumiy bobakaloni Ibrohim Allohga birinchi bo‘lib imon keltirgan. Demak, islom batamom yangi e‘tiqod emas, balki Ibrohimning qayta tiklangan dinidir. Islom dini tarixini o‘rganishda o‘sha davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy omillarni hisobga olish kerak. Islom dini vujudga kelgan davrda Arabiston yarim orolida Makka va Yasrib (Madina) kabi shahar-davlatlar boshqalarga nisbatan muayyan ustunlikka ega edilar. Bu shaharlar xalqaro savdoning eng yirik markazlaridan bo‘lib, iqtisodiy hayot jo‘shqin tus olgandi. Shahar-davlatning kelajak taraqqiyoti uchun polis tuzumi torlik qila boshlagan. Hijoz (Makka, Yasrib, Xaybar, Dumat al-Jandal, Tayma va boshqalar) va umuman Arabistonni xalqaro savdoni barqaror qiladigan, fuqarolar xavfsizligini ta‘minlashga qodir harbiy kuchga ega bo‘lgan yagona saltanatga aylantirish davr talabi bo‘lib qolgan edi. Saltanat tuzish bilan bir qatorda Arabiston yarim orolidagi qabilalarning etnik va madaniy jihatdan birlashuvi, yagona arab tili, og‘zaki va yozma adabiyot, umumiy fikrlashning shakllanishi va nihoyat, arablarning diniy tafakkurida o‘zgarish jarayonlari kechayotgan edi. Bunday harakatni boshqargan kishilar o‘z faoliyatlarini ilohiy ilhom bilan asoslay olgan holdagina muvaffiyatga yuqoridagi jarayonlarning xususiy ko‘rinishi bo‘lgan. Muhammad (sav) har tomonlama barkamol inson bo‘lgani uchun, uning shaxsiy fazilatlari tufayli yahudiy-xristian mazhablariga yaqin g‘oya bilan yashovchi mahalliy hijozliklar harakati o‘ziga xos xususiyatlar kasb etdi, diniy va siyosiy kuchga ega bo‘ldi. Bu kuch islomning vujudga kelishini eng muhim tarixiy voqealardan biriga aylantirdi. Muhammad (sav) 610-yil, 40 yoshida o‘zining diniy faoliyatini boshladi va vahiy (ilohiy ko‘rsatma) olayotganini e‘lon qildi. Ammo, bir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning ko‘pchilik aholisi, ayniqsa, quraysh qabilasining zodagonlari uning targ‘ibotlariga ochidan-ochiq qarshi chiqdilar. Muhammad (sav) o‘zga yerlarda tarafdorlarni izlashga majbur bo‘ldi. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga ko‘chdi, so‘ng Makka zodagonlari bilan ma‘lum davrdan buyon raqobatlashib kelayotgan Yasribdagi banu Avs va banu Xazraj qabilalarining vakillari 622-yil musulmon jamoasini o‘ziga qabul qilish, Muhammadni umumiy rahnamo sifatida tan olishga rozi bo‘lishdi. Yasrib shahridagi mavjud etnik vaziyat ham shuni taqozo etgandi. Hijra nomini olgan bu voqea Islom tarixida burilish yasadi. Ko‘chib o‘tgan kishilar muhojirlar (ko‘chib kelganlar), Madinada Islomni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Madina va Makka o‘rtasida boshlangan kurash 8 yil davom etdi. 628-yil Makka zodagonlari Muhammad bilan kelishishga majbur bo‘ldilar. 630-yil musulmonlar qo‘shini hech qanday qarshiliksiz Makkaga kirib bordi. Makka aholisi yoppasiga Islom dinini qabul qildi va Muhammad (sav)ni Allohning elchisi (rasuli) deb e‘tirof etdi. Ana shundan boshlab Makka Islom dini markaziga, Ka‘ba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylangan. Muhammad (sav) vafot etgan 632-yilda Arabiston yarim oroli to‘la birlashtirilgan, uning aksariyat aholisi islom dinini qabul qilgan edi. Arabistonning siyosiy, iqtisodiy, etnik va madaniy jihatlardan birlashishida islom dini muhim omil bo‘lib hizmat qildi va kelajakda vujudga kelgan musulmon olamining mafkurasiga aylandi. Muhammad (sav) vafotidan so‘ng Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib payg‘ambarning o‘rinbosari (xalifa) sifatida hukmronlik qildilar. Ular va ulardan keyingi xalifalar VII-VIII asrlarda Iroq, Falastin, Suriya, Eron, Movarounnahr, Misr, Shimoliy Afrika, Pireney Yarim oroli, Shimoliy Hindistonni egalladilar. Bir asrdan kamroq vaqt davomida Shimoliy Xitoydan Ispaniyagacha, Kavkaz ortidan Hind okeanigacha bo‘lgan katta hududni zabt etdilar va Islom dinini yoydilar. Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘ondir. Musulmonchilikda bu kitobning butun mazmuni Allohning vahiy qilingan so‘zi deb tushunildi. Islomning aqidalari, e‘tiqod talablari, huquqiy va axloqiy me‘yorlari, cheklash va taqiqlari Qur‘on bilan birga uning tafsirlarida, hadis to‘plamlari va shariat qo‘llanmalarida, shuningdek, VIII-XII asrlarda vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida o‘z ifodasini topgan. Islom dinining asosiy aqidasi — "œAllohdan boshqa iloh yo‘q va Muhammad uning rasuli". Islom ilohiyotining ilk shakli — kalom bo‘lib, VIII asrda arab xalifaligida vujudga kelgan. Mutakallimlar Islom dini aqidalarini ishlab chiqqanlar. Islom dini 5 "œasos" yoki "œustun" (arkon ad-din al-islomiy)ga ega: 1) kalima keltirish; 2) namoz o‘qish; 3) ro‘za tutish; 4) zakot berish; 5) imkoniyat topilsa haj qilish. Shulardan birinchisi imon va qolganlari ibodat deb e‘tirof etilgan. Imon 7 aqidani — Allohga, uning farishtalariga, muqaddas kitoblariga, payg‘ambarlariga, oxirat kuniga, taqdir (yaxshilik va yomonlik Allohning irodasi bilan bo‘lishi)ga va o‘lgandan keyin tirilishiga ishonishni o‘z ichiga oladi. Islom dinida xatna, ro‘za hayiti, qurbonlik va qurbon hayiti, aqiqa, mavlid, xudoyi, ashuro kabi o‘ziga xos diniy marosimchilik tarkib topgan. Bundan tashqari, mahalliy xalqlarda islomgacha mavjud bo‘lgan urf-odatlar, jumladan, fol ochirish, dam soldirish, aziz-avliyolarga, muqaddas joylarga sig‘inish ham islom marosimchiligiga moslashib ketgan. Islomda ilk davrdan paydo bo‘lgan eng birinchi yirik muammo — oliy hokimiyatni egallashga payg‘ambardan keyin kim xaqliroq, degan masala bo‘ldi. Ali tarafdorlari "œshia" nomi olib, Islomda birinchi bo‘linishni boshlab berdilar. Uchinchi xalifa Usmon aynan shu bo‘linishning qurboni sifatida jon taslim qildi. Ikki taraf — sunniylik va shialik o‘rtasidagi kurash asnosida xorijiylar deb atalgan uchinchi yo‘nalish ham paydo bo‘ldi. Ammo Islom tarixi uzra sunniylik asosiy yo‘nalish bo‘lib keldi. O‘rta asrlarda hukmronlik qilgan abbosiylar, saljuqiylar, ayyubiylar, mamluklar, usmonli turklar, temuriylar sulolalari sunniylikda edilar. Hozirgi kunda ham sunniylar musulmonlarning mutlaq ko‘pchiligi (93 %) ni tashkil etadi. Birdan-bir davlat — Eronda shialik rasmiy diniy yo‘nalish sifatida qabul qilingan. Iroq, Livan, Shimoliy Yaman, Ozarbayjon va Afg‘onistonda shialarning yirik jamoalari mavjud. Ummon va Shimoliy Afrikada xorijiylarning ba‘zi toifalari saqlanib qolgan. Musulmon huquqshunosligi — fiqhda 4 sunniy (hanafiylik, sofi‘ylik, molikiylik, hanbaliylik) va 1 shia (ja‘fariylik) mazhablari shakllangan. Mazhablar diniy firqalardan farq qiladi. Firqalar, asosan, geografik va iqlimiy omillar hamda Islomni qabul qilgan xalqlarning oldingi madaniyati, an‘analari va diniy tasavvurlari ta‘sirida vujudga kelgan. Ularning aksariyati shia yo‘nalishiga yo‘nalishiga mansub bo‘lib, eng yiriklari — imomiylar, ismoiliylar va zaydilar. Islomda ilk davrlardan shariat (barcha to‘la rioya qilishi kerak bo‘lgan qonunchilik) bilan shariat (barcha to‘la rioya qilishi kerak bo‘lgan qonunchilik) bilan tariqat (faqat ayrimlar Alloh xayrihohligiga muyassar bo‘lishi mumkinligi) yonma-yon rivojlanib kelgan. Tariqat asoschilari — murshidlarning "œvali-ne‘mati" asrlar osha hozirgi avlodgacha yetib keladi, degan tushuncha bor. VIII-IX asrlarda Islomda diniy-falsafiy oqim — tasavvur paydo bo‘ldi. Sharqda eng mashhur bo‘lgan tasavvuf tariqatlari — naqshbandiylik, qodiriylar, shoziliylardir. Islom dining muhim xususiyatlaridan biri — uni qabul qilgan xalqlar vakillari uchun Islom dini aqidalarini ishlab chiqishda ishtirok etish imkoniyatini berganidadir.

JIZ‘YA (arabcha — jon solig‘i) — dastlab arab xalifaligida, keyinchalik boshqa musulmon davlatlari (jumladan, O‘rta Osiyo)da musulmon bo‘lmagan fuqarolardan olingan jon soli‘g‘i. Davlat musulmon bo‘lmagan fuqarolarning haq-huquqlarini himoya qilishi, ularni tashqi va ichki tajovuzlardan saqlashi lozim bo‘lgan. Shuning evaziga ulardan jiz‘ya undirilgan. Jiz‘ya balog‘atga yetganlarga solingan (qariyalar, ayollar, bolalar, qul va ishga yaroqsizlar esa undan ozod qilingan). Jiz‘ya, asosan, pul va natura tarzida undirilgan.

KUDUNGAR — matoga ohar beruvchi.

LAK — O‘rta asrlarda yuz ming.

MANJANIQ — toshotar harbiy qurilma. Eshilgan pay, tola yoki junning egiluvchanlik kuchi ostida harakatga keltirilgan. Qadimgi Yunoniston va Rimda katapulta nomi bilan yuritilgan. Asosan, qal‘a va qo‘rg‘onlarni qamal qilishda qo‘llanilgan. Manjaniq yordamida qamaldagilarga qarata tosh yadrolar irg‘itilgan. Tosh topilmagan kezlarda turli daraxtlardan tayyorlangan g‘o‘la va kundalardan foydalanilgan. Xususan, mo‘g‘ul bosqinchilari Urganchni 7 oy davomida qamal qilish asnosida tevarak-atrofdan tosh topmay, tutning kundalarini kesib, manjaniqqa solib shaharga otganlar. Manjaniqdan otilgan tosh, kunda, g‘o‘lalar bir necha yuzmetrga borib tushgan. Manjaniq qal‘a, qo‘rg‘on devorlarini buzish, raxna ochish yoki binolarni yakson qilish, shuningdek, qamaldagilarga qiron keltirish uchun ham mo‘ljallangan. Amir Temur armiyasida ham manjaniq mavjud bo‘lgan. Tikrit, Mordin kabi mustahkam qal‘alarni egallashda manjaniq qo‘l kelgan. O‘rta Osiyoda XV asrdan e‘tiboran o‘t sochish quroli — to‘p, zambarakning qator turlari qurollanishidan muhim o‘rin egallashi sababli manjaniqdan asta-sekin voz kechilgan. Toshotar qurilmaning manjaniqqa nisbatan kichik turi arroda deb nomlangan.

MUQANNA — niqobli kishi.

MUQANNA QO‘ZG‘OLONI (VIII asrning 70-80-yillari) — Movarounnahrda Arab xalifaligiga qarshi ko‘tarilgan xalq ozodlik harakati, Muqanna rahbarlik qilgan. Qo‘zg‘olonchilar oq kiyim kiyganlari uchun "œoq kiyimliklar qo‘zg‘oloni" nomi bilan mashhur. Qo‘zg‘olonda dehqonlar, qishloq hunarmandlari va mahalliy boylarning bir qismi qatnashgan. Muqanna Mazdak ta‘limotining davomchisi sifatida ijtimoiy tenglikni keng targ‘ib qilganligi ta‘sirida qo‘zg‘olonchilar iqtisodiy tengsizlik va o‘lkada arablar hukmronligiga qarshi kurash boshlaganlar. Muqanna o‘ziga qarorgoh qilib Som tog‘idagi qal‘ani (Shahrisabz shahri yaqinida) tanladi. Samarqand, Buxoro, Kesh, Narshax shaharlari qo‘zg‘olon markaziga aylangan. Xalifa Mansur 775-yilda Jabroil ibn Yahyoni Ozarbayjondan katta harbiy kuch bilan Movarounnahrga yuborgan, ammo Jabroil qo‘zg‘olonchilardan yengilgan. 10 ming askar bilan Jabroilga yordamga yuborilgan Uqaba ibn Salim birinchi marta Kesh va Samarqandda G‘aricha boshliq, ikkinchi marta 14 ming askar bilan Termiz yaqinida Sarxama va Kayyoki G‘uziy boshliq qo‘zg‘olonchilar tomonidan tor-mor keltirildi. Natijada Naxshab va Chag‘oniyon viloyatlari qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tdi. Qo‘zg‘olon 766-yildan Buxoro vohasida kuchayib ketdi. Narshax qal‘asi qo‘zg‘olonchilarning qo‘rg‘oniga aylantirilgan. Bunda "œoq kiyimlilar" ning katta qismi to‘plangan. Shu yili Narshax qal‘asi yaqinida "œoq kiyimliklar" bilan arablardan Buxoro amiri Husayn ibn Maoz va Samarqand noibi Jabroilning birlashgan qo‘shinlari o‘rtasida 4 oy mobaynida jang bo‘ldi. Jangda "œoq kiyimliklar" ning qo‘li baland keldi, ammo son jihatdan ko‘p bo‘lgan arab qo‘shinlari Narshax qal‘asi devori ostidan uzunasiga 50 gazli lahim kavlab, uni qulatgach, qal‘aga bostirib kirganlar. Qal‘a ichida davom etgan shiddatli janglarda qo‘zg‘olonchilar yengilgan, qo‘zg‘olon boshliqlaridan Hakim ibn Ahmad va Hashviylar o‘ldirilgan. Narshaxdagi qo‘zg‘olon bostirilgach, arablar asosiy kuchni Muqanna qo‘zg‘olonining markazi bo‘lgan Samarqand va Keshga tashladilar. Xalifa Mahdiy 777-yilda Muqanna qo‘zg‘oloniga zarba berish uchun Nishopurga keldi, Xuroson noibi Maoz va Hirot amiri Said Xarashiy boshliq katta qo‘shin Samarqandga yuborildi. Qo‘zg‘olonchilar bilan bo‘lgan jangda arab qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Natijada Maoz Xuroson noibligidan iste‘foga chiqdi. 2 yillik to‘qnashuvlardan so‘ng Samarqand taslim bo‘ldi. So‘ngra arablarning birlashgan qo‘shinlari Muqannaga qarshi tashlandi. Narshax va Samarqandda "œoq kiyimlilar" yengilgach, mahalliy boylar sotqinlik qilib, arablarga yordam bera boshladilar. Ular arablar bilan birga Muqannaning Som tog‘idagi istehkomini qamal qilishda qatnashdilar. Uzoq davom etgan qamaldan so‘ng tinkasi qurigan muqannachilar taslim bo‘ldilar. Muqannaning ukasi Qabzam 3300, Som qo‘rg‘oni mudofaasiga qo‘mondonlik qilayotgan Sarxama 3300 kishilik qo‘shini bilan Said Xarashiyga taslim bo‘ldilar. Ammo, arablarga taslim bo‘lishni istamagan Muqanna o‘zini yonib turgan tandirga tashlab halok bo‘ldi.

MUSLIM, musulmon (arab. — o‘zini Allohga bag‘ishlagan) — islom diniga e’tiqod qilgan shaxs. M.ning ko‘plik shakli (muslimun)ni buzib talaffuz qilinishi tufayli Eronda "œmusalmon’, O‘rta Osiyoda "œmusulmon’, Rossiyada "œbasurman" atamalari kelib chiqqan.

MUZOFOT — hudud, yer.

NOYIB, noib (arabcha — o‘rinbosar, yordamchi) — o‘rta asrlarda musulmon davlatlarida tobe o‘lka yoki viloyat hokimi. Noyiblar, odatda, oliy hukmdorning o‘rinbosari hisoblangan.

QUR’ON (arab. — o‘qimoq, qiroat qilmoq) — musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi. Islom e’tiqodiga ko‘ra, Qur’on vahiy orqali Muhammad payg‘ambarga 610-632-yillar davomida nozil qilingan Allohning kalomi (Kalomulloh). Qur’on «Kitob» (yozuv), «Furqon» (haq bilan botilning orasini ayiruvchi), «Zikr» (eslatma), «Tanzil» (nozil qilingan) kabi nomlar bilan atalib, «Nur» (yorug‘lik), «Hudo» (hidoyat), «Muborak» (barakotli), «Mubin» (ochiq-ravshan), «Bushro» (xushxabar), «Aziz» (e’zozlanuvchi), «Majid» (ulug‘), «Bashir» (bashorat beruvchi), «Nazir» (ogohlantiruvchi) kabi so‘zlar bilan sifatlangan. Islom olamida Qur’on mushaf nomi bilan ham mashhur. Ulamolar Qur’onning 30 xil nom va sifatlarini sanab o‘tganlar. Islom tarixiga oid manbalarda keltirilishicha, Qur’on nozil bo‘lishi mil. 610-yil boshlangan. Muhammad payg‘ambar 40 yoshda Makka shahri yaqinidagi Hiro g‘orida chuqur tafakkurga berilib o‘tirgan bir paytda Jabroil farishta «Iqra’» («O‘qi») deb boshlanuvchi «Alaq» surasining avvalgi 5 oyatini keltirdi. Bu jarayon Makkada 13 yil, Madinada 10 yil, hammasi bo‘lib 23 yil davom etgan. Qur’onning nozil qilinishi islom aqidasi bo‘yicha ramazon oyining 27-kuniga o‘tar kechasi yuz bergan. Shuning uchun ham bu oy muqaddas hisoblanib, ro‘za tutilgan kunning 27-kechasi laylatul-qadr, ya’ni qadrli, ilohiy qudrat namoyon bo‘ladigan, bandalarning bir yillik taqdiri hal qilinadigan (qadr — taqdir, o‘lchov) tabarruk kecha deb ulug‘lanadi. Qur’on sura va oyatlarining nozil bo‘lish tartibi voqealarning rivojiga qarab davom etgan. Ilk islom davrida nozil bo‘lgan suralar, asosan, Allohning yagonaligi, borliqning mutlaq ilohi, dunyodagi barcha narsalar uning borligidan darak beruvchi dalil ekani, islom ta’limotida belgilangan aqidaviy tushunchalar — farishtalar, payg‘ambarlar, muqaddas kitoblar, oxirat, jannat va do‘zaxning haqligi to‘g‘risida edi. Payg‘ambar va musulmonlarga og‘ir kelgan Makka davrida sabr-bardoshga chaqiruvchi, din yo‘lida chekilgan mashaqqatlar uchun ulug‘ ajru mukofotlar borligi haqidagi oyatlar nozil etilgan bo‘lsa, musulmonlar jamoasi shakllangan Madina davrida diniy marosim va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga bag‘ishlangan oyatlar to‘g‘ri keladi. Payg‘ambarga diniy masalalar bo‘yicha berilgan savollarga u vahiy orqali nozil qilingan oyatlar bilan javob berar edi. Qur’onning bo‘limlari sura deyiladi, uni shartli ravishda bob bilan taqqoslash mumkin. Har sura oyatlarga bo‘lingan. Qur’on 114 sura, 6236 oyatdan iborat. Har bir suraning o‘z nomi bor. Oyatlar esa tartib raqami bilan berilgan. Suralarning nomlari uning boshida kelgan so‘zdan olingan yoki zikri ko‘proq kelgan narsalar, voqealar yohud asosiy qahramon nomi bilan atalgan. Keyinchalik o‘qish va yodlash oson bo‘lishi uchun Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf (hukmronlik yillari 694-714) ko‘rsatmasiga binoan Qur’on 30 qism (arabcha — juz, forscha — pora)ga bo‘lingan. Qur’onda birinchi kelgan «Fotiha» surasidan keyingi suralar katta, o‘rtacha va kichik suralar tartibida joylashgan. ikkinchi «Baqara» surasi 286 oyatdan, eng qisqa «Kavsar» surasi 3 oyatdan iborat. Eng qisqa oyatlar «Toho» va «Yosin», eng uzun oyat «Baqara» surasining 282-oyatidir. Suralar nozil bo‘lish vaqti va joyiga ko‘ra 2 ga: hijradan oldin nozil bo‘lgan suralar — «Makka suralari» (610-622-yillar, 90 sura) va hijradan keyin nozil bo‘lgan suralar — «Madina suralari» (622-yildan, 24 sura) ga ajratiladi. Qur’on matnining ko‘p qismi Alloh bilan so‘zlashish, islom dushmanlari yoki undan ikkilanuvchilar bilan munozara qilish shaklida berilgan. Muhammad (sav) Qur’on oyatlarini Jabroildan qabul qilar, boshqa musulmonlar u kishidan eshitib, yodlab olardilar. Yozishni biladigan odamlar, jumladan, Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Ka’b xurmoning po‘stlog‘i, yapaloq tosh, katta suyak, teri va shunga o‘xshash narsalarga Qur’onni yozib borganlar. Payg‘ambar hayotlik chog‘ida yana vahiy tushib qolar, degan umidda Qur’on jamlab kitob shakliga keltirilmagan. Payg‘ambarning vafotidan keyin Qur’on kishilarning xotirasida va yozgan narsalarida qoldi. Birinchi xalifa Abu Bakr davrida ridda (dindan qaytish)ga qarshi olib borilgan qattiq janglarda Qur’onni to‘liq yod olgan ko‘plab qorilar halok bo‘lib, Qur’onning kelajak avlodga saqlanmay yo‘qolib ketish xavfi tug‘ilgan paytda Umar ibn Xattob Abu Bakrga Qur’onni kitob holiga keltirib, jamlab qo‘yish zarurligini maslahat beradi. Abu Bakr bu ishni amalga oshirishni Payg‘ambar bilan ko‘p vaqt birga yurgan sahoba, Qur’onni eng yaxshi yod olgan Zayd ibn Sobitga topshirdi. Zayd ibn Sobit, Umar ibn Xattob va boshqalar Qur’oni karimni puxta yod bilishlariga qaramay, bu ishning ishonchli bo‘lishiga harakat qilib, masjidda: «Kimning qo‘lida yozilgan Qur’on bo‘lsa va uni Payg‘ambardan tinglaganiga ikkita guvohi bo‘lsa, bizga olib kelsin, Qur’onni jam qilishga xalifaning buyrug‘i bo‘ldi», deb e’lon qildilar. Ular masjidda o‘tirib, guvohlarni tekshirib, nihoyatda aniqlik bilan 1 yildan ortiq vaqtda Qur’on sahifalarini jamladilar. So‘ng ko‘pchilikka ko‘rsatdilar, hamma rozi bo‘ldi. Shunday qilib, Zayd va Umar mashaqqatli urinishlardan keyin Qur’onni kiyik terisidan ishlangan sahifalarga yozib, Abu Bakrning uyiga qo‘ydilar. U olamdan o‘tgandan keyin sahifalar Umarning uyida, u kishidan so‘ng esa, qizi — Payg‘ambarning xotini Hafsa binti Umar huzurida qoldi. Vaqt o‘tishi bilan islom dini tarqalgan davlatning chegarasi kengayib bordi. Ko‘plab xalqlar islomni qabul qilib, musulmonlar soni ko‘paygandan so‘ng Qur’onni o‘qishda turli kelishmovchiliklar chiqa boshladi. Bunga Qur’onning «etti harf» (lahja)da nozil bo‘lgani ham sabab bo‘ldi. Hadisda ta’kidlanishicha, Jabroil Qur’on oyatlarini turli arab qabilalariga tushunarli bo‘lishi uchun yetti xil lahjada keltirgan. Bunda ayrim so‘zlar boshqacha shaklda yozilishi va o‘qilishiga to‘g‘ri kelgan. Bu holatni ko‘rgan xalifa Usmon ibn Affon Hafsadan Abu Bakr davridagi sahifalarni so‘rab olib, undan bir necha nusxa ko‘chirishga buyruq berdi. Qur’on qiroatida farqli bo‘lgan so‘zlarda quraysh lahjasiga rioya qilindi. Nusxalar tayyor bo‘lgandan so‘ng musulmonlar yashaydigan diyorlardagi markaziy shaharlarga bittadan nusxaga qori qo‘shib jo‘natildi, hammaga faqat shu nusxadan Qur’onni ko‘chirish va shu qoridan qiroat o‘rganishga buyruq berildi. Usmon ibn Affon Makkaga Abdulloh ibn Soibni, Shomga Mug‘iyra ibn Shihobni, Kufaga Abdurahmon Sulamiyni, Basraga Omir ibn Abul Qaysni yubordi va har biriga bir nusxadan mushaf berdi. Madinada qolgan mushafdan odamlarga qiroat ta’limi berishni Zayd ibn Sobitga topshirdi. Usmon ibn Affonda bir nusxa mushaf qoldi. Keyinchalik nusxa ko‘chirish yo‘lga qo‘yilishi jarayonida faqatgina Usmon davrida yozilgan nusxalarga suyanish joriy bo‘ldi. Pirovardida har bir nusxaning ishonchli ekanini tasdiqlash maqsadida «bu nusxa Usmon mushafiga muvofiqdir», deb yozib qo‘yiladigan bo‘ldi. Qur’on harflarini yozish uslubi bir xilligi ham saqlab qolindi. Qur’on harflariga biror nuqtachalik ham o‘zgarish kirmasin, degan maqsadda ulamolar mushaf ichiga hatto gul, daraxt bargi va shunga o‘xshash boshqa narsalarni mutlaqo qo‘yib bo‘lmaydi, aks holda, o‘sha narsalar sahifaga yopishib qolsa, shubha paydo bo‘lishi mumkin, deb fatvo chiqardilar. Qur’onni nuqtalashni Abul Asvad Dualiy amalga oshirdi. U nuqta alomatlarini harflarning usti, osti va o‘rtasiga qo‘yib chiqdi. Vaqt o‘tishi bilan kishilar Qur’onni xato o‘qimasliklari va uning qiroati haqida turli ixtilofga tushmasliklari uchun, ulamolar mushaflarga diakritik belgilar (fatha, kasra, zamma) qo‘yish kerak, degan fikrga to‘xtaldilar. Bu ishni Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf hukmronlik davrida Hasan Basriy bajardi. Bunda asl harflarga zarracha o‘zgartirish kiritmaslik sharti qo‘yildi. IX asrga kelib Qur’on arab bo‘lmagan xalqlar tomonidan ham xatosiz o‘qish mumkin bo‘lgan holga keldi. Taraqqiyot davri kelib, Qur’onni texnik jihozlar vositasida chop etish masalasi ko‘ndalang bo‘ldi. Lekin ulamolar avvaliga Qur’onning obro‘siga to‘g‘ri kelmaydi, degan fikr bilan bu ishga ruxsat bermadilar. Ammo vaqt o‘tishi bilan musulmonlar ham nashr ishlarini o‘zlashtirdilar. Qur’onni chop etishga ehtiyoj ortib bordi va ulamolar kerakli shartlarni qo‘yib, Qur’onni chop etishga izn berdilar. Qur’onning har bir nusxasi musulmonlar tomonidan e’zozlanadi. Ammo ularning ichida Usmon Qur’onlarining alohida o‘rni bor. Toshkentda O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasining maxsus hujrasida saqlanayotgan Usmon Qur’oni bevosita xalifa Usmon davrida (644-656) yozilgan muqaddas qo‘lyozma deb hisoblanadi. Hozirgi kunda jahonda «Usmon Qur’oni» degan nom bilan ataladigan 4 qo‘lyozma mavjud. Ulardan biri Madinada saqlanayotgan asl nusxa bo‘lib, islom manbalarida u «Imom» deb ataladi. Ikkinchi nusxa Ka’bada, uchinchi nusxa Qohira (Misr milliy kutubxonasi)da saqlanmoqda. To‘rtinchisi Toshkentda O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyida uzoq vaqt saqlanib, 1989-yil boshida musulmonlar qurultoyida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasiga saqlash uchun topshirilgan. Boshqa tadqiqotchilar ma’lumotiga ko‘ra, Toshkentdagi Usmon mushafidan tashqari Qohira va Istanbul shahrida (2 ta) saqlanayotgan nusxalari mavjud. Toshkentda saqlanayotgan Qur’onning bu yerga kelib qolishi tarixi haqida turli taxminlar bor. Ko‘pchilik tadqiqotchilar uni Amir Temur Basradan Samarqandga olib kelgan, degan fikrni bildiradilar. Boshqa tarixchilar Amir Temur To‘xtamishni mag‘lubiyatga uchratib, Oltin O‘rdani egallaganidan keyin, o‘sha Qur’onni qo‘lga kiritib, Samarqandga keltirgan, degan xulosada. Tarixda yana boshqa farazlarga ham duch kelinadi. Ushbu Qur’on 1868-yil (ba’zi manbalarda 1869-yil) Samarqanddan Sankt-Peterburgga olib ketiladi va avval Rossiya xalq maorifi vazirligiga, so‘ngra shahardagi Saltikov-Shchedrin kutubxonasiga beriladi. Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng, musulmonlar qurultoyining iltimosiga ko‘ra, RSFSR XKSning qarori bilan musulmonlarga qaytarib berilgan. Avval Ufada saqlanib, 1923-yilda Toshkentga keltirilgan. Bir necha vaqt Samarqandda, keyin Toshkentdagi Respublika xalq kutubxonasida, O‘zSSR FA Sharq qo‘lyozmalari institutda saqlangan. XX a. boshlaridagi tekshiruvga ko‘ra, mushafning umumiy hajmi 68А…53 sm hisoblanib, 353 varaqdan iborat bo‘lgan. Bu varaqlarning yaltiroq va sarg‘ish rangdagi yuz tomoni yaxshi saqlanib, ularning orqa beti salgina g‘ijimlangan, bir oz uringan kabiko‘rinar edi. Mushafning sahifalari nam tortishi natijasida bir muncha shikastlangan va ularda qon dog‘lari bor edi. Uning yirtib olingan yoki qattiq shikastlangan varaqlari o‘rniga 69 ta teriga o‘xshash qalin va mayin varaqlar tikib qo‘yilgan. Bu varaqlar paxta qog‘ozlardan mohirlik bilan ishlangan bo‘lib, ularni Mushafning asl sahifalaridan farqlash qiyin edi. Qur’onning asosiy g‘oyasi — Alloh to‘g‘risidagi ta’limotdir. Uning mavzusi va mohiyati insonlar tafakkurida ko‘pxudolikka barham berish, yakkaxudolikni targ‘ib qilish va islom dinini qaror toptirishdir. Shu bilan bog‘liq ravishda unda payg‘ambarlar, oxirat, taqdir va boshqa haqidagi aqidalar bayon etiladi. Alloh Qur’onda o‘zining Odamato, Nuh, Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya’qub, Muso, Dovud, Iso, Muhammad (sav) va boshqa payg‘ambarlarini zikr etadi. Ularga yuborilgan din — islom ekani, Tavrot, Zabur, Injil va Qur’on o‘zi nozil qilgan ilohiy kitoblar ekani, yahudiylar, nasroniylar va musulmonlarni «ahli kitob» deb atab, ularning e’tiqodlari vahdoniyat ekanini Qur’on oyatlarida qayta-qayta uqtiradi. Qur’onda asosiy ibodat talablari (namoz, ro‘za, zakot va boshqa) belgilab berilgan. Undagi axloqiy va huquqiy normalar keyinchalik shakllangan shariatga asos qilib olingan. Qur’onda insoniyatning etnik bo‘linishi, ijtimoiy tabaqalanishi, ayirmachilik, millatchilik inkor etiladi. Alloh nazdida barcha tengdir. Insonlar Alloh tomonidan millati, nasabi, boyligi, imtiyozi va hakozaga qarab emas, balki ularning qalbi va qilgan yaxshi yoki yomon amallariga qarab hukm qilinadilar. Diniy e’tiqodda mustahkam turish, yaxshilik, ezgulik, savob ishlar, mehr-shafqat, miskin va muhtojlarga yordam berish, insonparvarlikni ulug‘lash barcha ilohiy kitoblar kabi Qur’onning mazmuni-mohiyatini belgilaydi. Unda tekinxo‘rlik, birovlar haqini yeyish, boshqalar hisobiga yashash, poraxo‘rlik, ishyoqmaslik, jabr-zulm, o‘g‘rilik, qotillik, dil-ozorlik, fitnachilik, kibru havo qoralanadi. Barcha xalqlar bir ota-onaning avlodi ekani eslatiladi. Ulamolar Qur’on oyatlarini Allohning amrlari va nahyilar (ya’ni mo‘min bandalarga buyurganlari va qilmanglar deb qaytarganlari), va’da va va’idlari (ya’ni bandalarga dunyo va oxiratda savob amallari uchun yaxshilik berurman deya qilgan va’dalari-yu, dunyo hamda oxiratda gunoh ishlari uchun azoblayman deb qo‘rqitishlari), avval o‘tgan ummatlar, payg‘ambarlarning tarixlari, halol-harom narsalar, banda qilishi kerak bo‘lgan duolar kabi qismlarga bo‘ladilar. Qur’on kalom ilmining shakllanishi va rivojlanishida birinchi manba bo‘ldi. Abu Hanifa «al-Fiqh al-akbar», Abu Mansur Moturidiy «Kitob at-tavhid», Abu Hafs Nasafiy «Aqoid an-Nasafiy» asarida olg‘a surilgan islom ta’limotiga oid o‘z fikrlariga dalil sifatida Qur’on oyatlarini keltiradilar. Qur’on fiqhiy hukmlarni qabul qilishda asosiy va birinchi manba hisoblanadi. Undan keyin esa sunna, ijmo, qiyos turadi. Qur’onda kelgan hukm shariatda farz sifatida qabul qilinadi. Arab tili grammatikasi va adabiyotining rivojlanishida Qur’onning o‘rni beqiyos. Qur’on uslubi (qofiyalashtirilgan she’riy proza — saj’da yozilgan) keyingi arab adabiyotiga, umuman sharq adabiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Qur’on ilmlari rivojlanishi jarayonida aniq grammatik qoidalarga nisbatan paydo bo‘lgan ehtiyoj bu sohaning taraqqiy etishiga turtki bo‘ldi. Qur’on faqat arab tilida emas, balki islom tarqalgan mamlakatlar xalqlarining tillarida yaratilgan asarlarda ham o‘z aksini topdi. Xususan, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi adabiyot namoyandalari asarlarida Qur’ondan olingan iqtibos, ibora, hikoyat, zarbulmasallarni uchratish mumkin. Qur’on musulmon xalqlar hayoti, tarixi, ilmi, adabiyoti, turmush tarzi, qonun-qoidalari, urf-odatlari va dunyoqarashlarida o‘zining salmoqli ta’siriga ega. Ulamolar Qur’onni tushunish uchun zarur bo‘lgan fanlar majmuasi — Qur’on ilmlaridan nosix va mansux (bekor qiluvchi va bekor qilingan oyatlar), asbob an-anzul (oyatlarning nozil bo‘lish sabablari), tafsir kabi sohalarni sanab o‘tganlar. Tafsir Payg‘ambar davridayoq yuzaga kelgan. Eng birinchi mufassir (tafsirchi) Muhammad (sav)ning o‘zi bo‘lib, u odamlarga Qur’on ma’nolarini bayon qilib berardi. Payg‘ambardan keyin Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib mufassir bo‘lgan. Shuningdek, Abdulloh ibn Abbos (690-yilda vfot etgan), Abdulloh ibn Mas’ud (654-yil vafot etgan), Ubay ibn Ka’b (VII a.), Anas ibn Molik (712-yil vafot etgan) kabi sahobalar ham ilk mufassirlardan hisoblanadi. Tobein mufassirlardan Mujohid ibn Jabr Makkiy (723-yil vafot etgan), Ikrima Abu Abdulloh al-Barbariy (723-yil vafot etgan), Said ibn Jubayr (714-yil vafot etgan), Ato ibn Abi Raboh (734-yil vafot etgan) kabilarni zikr etish mumkin. Sahoba va tobeinlar davrida tafsir og‘zaki rivoyat va naql shaklida bo‘lib, kitob tarzida yozilmagan. Muhammad ibn Jarir Tabariy (923-yil vafot etgan), Abu Mansur Moturidiy (944-yil vafot etgan), Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad an-Nasafiy (1310-yil vafot etgan) kabi yirik mufassir ulamolar o‘zlarining tafsir kitob-larini yozdilar. Afsuski, islomda paydo bo‘lgan turli firqalar Qur’onga o‘z ta’limotlariga mos ravishda tafsirlar yoza boshladilar, zero tafsirchilik mufassirning dunyo-qarashi bilan bog‘liqdir. Ammo islomning sof ta’limotiga zid bo‘lgan tafsirlar vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib, ularning nomi va mualliflari haqidagi xabarlar manbalarda saqlanib qolgan. Tarixda Qur’onning islom jamiyatidagi ulkan mavqedan turli firqalar o‘zlarining g‘arazli maqsadlarida foydalanish holatlari ko‘plab kuzatilgan. Ulamolar esa ularning bunday noto‘g‘ri talqinlariga qarshi doimiy ravishda o‘zlarining xolis fikrlari bilan kurashib kelganlar. Qur’onni g‘arazli talqinlardan xoli tutish bugungi kunda ham dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Qur’on XII asrdan Yevropa xalqlari tillariga, jumladan, lotin tiliga tarjima qilina boshlagan. Fransuz sharqshunosi Andre dyu Rie tomonidan qilingan fransuz tilidagi tarjimasi 1647-yil Parijda chop etildi. Shu tarjima asosida Pyotr I buyrug‘iga binoan Qur’on rus tiliga o‘girildi va 1716-yil Peterburgda chop etildi. Fransuzcha tarjima ko‘p tillardagi nashrlarga asos bo‘ldi. Qur’on XVIII a. boshlarida Yevropa xalqlari tillaridan, XIX a. o‘rtalaridan arabcha asl matndan rus tiliga tarjima qilingan. Arabchadan G.S.Sablukovning dastlabki ruscha tarjimasi Qozonda 3 marta (1878, 1894, 1907) nashr qilingan. Qur’onning rus tilidagi adekvatik-adabiy tarjimasi ilmiy izohlari bilan akademik I.Y.Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan va uning vafotidan keyin (1963) nashr qilingan. Hozirgi kunga qadar Qur’onga 1700 xil tafsir yozilgan. Jumladan, Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning bir necha jilddan iborat «Tafsiri hilol» nomli asari (Toshkent, 1992-2005), Abdulaziz Mansurning «Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri» (Toshkent, 2004) o‘zbek tilida chop etilgan. Qur’on 1000 dan ortiq tilga tarjima qilingan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin Alouddin Mansurning «Qur’oni karim»ning o‘zbekcha izohli tarjimasi (Toshkent, 1991), Abdulaziz Mansurning «Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi» (Toshkent, 2001), Mutallib Usmon va boshqalarning «Qur’oni karim. Tarjima va ilmiy-tarixiy izohlar» (birinchi kitob, Toshkent, 2004) kitoblari chop etildi. Shuningdek, ko‘zi ojizlar uchun Qur’onning bo‘rtma harflar (brayl yozuvi)da alohida 8 jildli kitobi nashr qilindi (2004).

ROFE IBN LAYS QO‘ZG‘OLONI (806-810-yillar) — Movarounnahr va Xurosonda abbosiylar xalifaligiga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon. Unga Nasr ibn Sayyorning nabirasi, buxorxudot Tug‘shodaning kuyovi Rofe bin Lays boshchilik qilgan. Qo‘zg‘olonga Xuroson va Movarounnahr noibi Ali ibn Isoning mahalliy xalqqa nisbatan zulmi sabab bo‘lgan. Unda mahalliy dehqonlar, kashovarzlar va kadivarlar, turk qabilalari (qarluqlar va boshqa) hamda ayrim arab zodagonlari faol qatnashgan. Qo‘zg‘olon 2 bosqichdan iborat bo‘lgan. Tabariyning yozishicha, qo‘zg‘olon boshlanishiga maishiy holatlar (nufuzli arab oqsuyaklari o‘rtasidagi o‘zaro kelishmovchilik va boshqa) bahona bo‘lgan. Qo‘zg‘olonning birinchi bosqichida o‘zi arab va Xuroson noibining mehtari bo‘lgan Rofe ibn Laysning harakatga yetakchilik qilishi uning qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida nufuzi ortishiga olib kelgan. Janglarda Rofe ibn Lays guruhi Samarqand hokimi Sulaymon ibn Humayd (806)ni o‘ldirgach, qo‘zg‘olon avj olib ketgan va Samarqanddan tashqari Buxoro, Xorazm, Shosh, Xo‘jand, Ustrushona, Nasaf, Chag‘oniyon, Xuttalon, Balx va Toxaristonga keng yoyilgan. Buxorodagi qo‘zg‘olonga Rofe ibn Laysning ukasi Bashir ibn Lays, Ishtixondagi qo‘zg‘olonga esa Ujayf ibn Anbas boshchilik qilgan. Qo‘zg‘olon ko‘lamining tobora kengayib borishidan cho‘chigan xalifa Horun ar-Rashid 300 ming kishilik qo‘shinni Harsama ibn Ayyon boshchiligida Xurosonga jo‘natgan (807-yil oxiri). Harsama Marv va Amul orqali Buxoroga keladi va shiddatli janglardan so‘ng uni egallaydi (809). Bashir ibn Lays qo‘lga olinib, Tusda qiynab o‘ldirilgan. Keyinchalik Horun ar-Rashid o‘g‘li — Ma‘mun bilan birga qo‘zg‘olonchilarga qarshi qo‘shin tortib kelgan. Biroq Tusga yetib kelgach, xastalanib vafot etgan (809-yil mart). Xuroson noibi bo‘lib olgan Ma‘mun turli yo‘llar bilan qo‘zg‘olonni bostirishga intilgan. Rofe ibn Lays Samarqandda mustahkam o‘rnashib, unda mudofaa devorlari qurdirgan. U qarluqlar, qo‘qqiz o‘g‘uzlar va boshqa turk qabilalarridan ham yordam so‘ragan. Mam‘un mahalliy mulkdor Somonxudotning — Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos ibn Asadga maktub yuborib, lashkarboshi Harsama ibn Ayyonning qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashida madad berishini so‘raydi. Bal‘amiyning aytishicha, Mam‘un Xuroson va Movarounnahr aholisini bir yil xiroj to‘lashdan butunlay ozod qilib, xiroj miqdorini с˜ qismga kamaytirgan. Ma‘munning akasi — xalifa Amin bilan hokimiyat uchun bo‘lgan kurashlarda mahalliy tabaqa zodagonlari Ma‘munni qo‘llab-quvvatlaydi. Lekin shu paytdan boshlab qo‘zg‘olon susayadi va uning ikkinchi bosqichi boshlanadi. Narshaxiyning yozishicha, Asad o‘g‘illarining da‘vatiga ko‘ra, Rofe ibn Lays dastlab Harsama bilan sulh tuzgan va ular o‘rtasida quda-andachilik vujudga kelgan. Samarqandda Rofe ibn Lays va uning tarafdorlari o‘z xohishlari bilan taslim bo‘lgach (809-yil oktabr), qo‘zg‘olondan arab va mahalliy zodagonlar chetlashgan. Yo‘lboshchilarsiz qolgan qo‘zg‘olon tez orada butunlay bostirilgan (810). Rofe ibn Laysning keyingi taqdiri haqida bir-birga zid turli fikrlar (yangi xalifaning saroyida xizmat qilishdan tortib to qatl qilinishigacha kabi) mavjud. Rofe ibn Lays qo‘zg‘oloni Movarounnahr va Xurosonda xalifalik hokimiyati inqirozining tezlashuvi hamda somoniylar sulolasi vakillari Nuh ibn Asadni Samarqand, Ahmad ibn Asadni Farg‘ona (Narshaxiyning yozishicha, Marv), Yahyo ibn Asadni Choch va Ustushona, Ilyos ibn Asadni Hirot amirlari bo‘lishi (817)ga imkon yaratdi. Tohiriylar sulolasining aoschisi Tohir ibn Husayn esa Xuroson amiri bo‘lgan (821).

RUKN — islomda eng muhim sanalgan 5 ta vazifa. Unga kalimai shahodat, namoz, zakot, ro‘za va haj ibodatlari kiradi. Rukn talablarini bajarish islomda har bir musulmon uchun farz hisoblanadi. Lekin ba‘zi istisno holatlarda bu majburiyat zimmadan soqit bo‘ladi. Masalan, boyligi shariat belgilagan ma‘lum miqdor (nisob)ga yetmagan kishi zakot bermaydi yoki imkoni bo‘lmagan musulmon uchun haj ibodatini amalga oshirish shart hisoblanmaydi.

SARHANGLIK — kichik lashkarboshi shu nom bilan yuritilgan.

SARXANG (forscha — qo‘shin boshlig‘i) — kichik lashkarboshi.

SARROJLIK — egar va jabdug‘ yasovchi ustaxona.

SUNBOD HARAKATI — Shim.-Sharqiy va Markaziy Eronda Abbosiylar xalifaligiga qarshi xalq (asosan, dehqonlar) harakati (755-y.). Harakatni Nishopur atrofidagi Oxan qishlog‘idan bo‘lgan Sunbod ismli kishi boshqargan. Sunbod harakatining boshlanishiga asosiy sabab — abbosiylarning xalqdan xiroj yig‘ish va majburiy ishlatish (qasrlar qurish, kanallar qazish va b.)dan ozod qilish haqidagi va’dasini bajarmagani bo‘lgan. Xuroson va Movarounnahr noibi Abu Muslimning xalifa Mansur buyrug‘i bilan o‘ldirilishi Sunbod harakatiga bahona bo‘lgan. Bu harakat sunniy abbosiylarga qarshi qaratilgan bo‘lib, unda zardushtiylar, shialar va xurramiylar qatnashgan. Tabariyning yozishicha, harakat 2 oy davom etgan. Xalifa Mansur bu harakatni bostirish uchun 10 ming kishilik qo‘shin yuborgan. Bu qo‘shin Hamadon bilan Ray o‘rtasidagi cho‘lning chekkasida Sunbod qo‘shinini tor-mor keltirgan. Shu jangda Sunbod ham halok bo‘lgan. Sunbod harakati bilan bir vaqtning o‘zida Movarounnahrda ham abbosiylarga qarshi harakat boshlangan. Unchalik katta bo‘lmagan bu harakatga Abu Muslim tarafdori — Ishoq boshchilik qilgan.

TALAS JANGI — Talas (Taroz) daryosi bo‘yida arab va xitoy qo‘shinlari o‘rtasida yuz bergan hal qiluvchi jang (751). VIII asrning birinchi yarmida Tan imperiyasi Buyuk ipak yo‘lini egallash va bu yo‘ldagi davlatlarni o‘ziga bo‘ysundirish uchun bir necha bor urushlar qilgan. Movarounnahrdagi murakkab ichki ahvol (arablarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari), Farg‘ona hokimining Choch hokimiga qarshi kurashida Xitoydan yordam so‘ragani bu yurishlarga bahona bo‘lgan. Tan davlati 750-yil millati koreys bo‘lgan Gao Syanchji (Gav Shanchji) qo‘mondonligida katta qo‘shin jo‘natgan. Bu qo‘shin farg‘onaliklar bilan ittifoqlikda Chochni olib vayron qilgan, katta o‘lja (tuyalar, otlar, oltin, kumush)ni qo‘lga kiritgan. Choch hokimi qatl qilingan, uning o‘g‘li arablardan yordam so‘ragan. 751-yil iyul oyida arablarning Ziyod ibn Solih qo‘mondonligi ostidagi qo‘shini Gao Syanchjining xitoylar, farg‘onaliklar, qashqarliklar, kucharliklar hamda qarluqlardan iborat yirik qo‘shini (arab manbalariga ko‘ra 70 ming kishi) bilan Talas daryosi bo‘yida to‘qnashgan. Talas jangi 5 kun davom etgan. To‘qnashuv jarayonida Tan armiyasi tarkibidagi qarluqlar arablarga qarshi kurashdan bosh tortgan va xitoyliklarning ar’ergardiga zarba berganlar. Xitoy qo‘shini butunlay yakson qilingan. Gao Syanchji yordamchilari Li Siye va Duan Shoushilar bilan birga zo‘rg‘a qochib qutilgan. Ibn al-Asirning yozishicha, xitoyliklardan 50 ming kishi o‘ldirilib, taxminan 20 ming kishi asir olingan. Asirga tushgan Xitoy jangchilari orasidan tanlab olingan hunarmandlar Samarqandga keltirilgan. Ular Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish sanoatini yanada rivojlanishiga munosib hissa qo‘shganlar. Xitoylik hunarmandlar hatto Mesopotamiya shaharlariga ham keltirilgan. Talas jangi O‘rta Osiyo xalqlari tarixida o‘ta muhim rol o‘ynaydi. U Tan imperiyasining O‘rta Osiyo hududini egallash yo‘lidagi tajovuzkorona siyosatiga uzil-kesil chek qo‘ygan. Ammo bu G‘arb bilan Sharq o‘rtasidagi savdo aloqalarini butunlay uzilishiga olib kelmagan.