Толҳа ибн Убайдуллоҳ розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига аҳли Аажддан бир одам келди. Унинг сочлари тсзиган, овозининг ғслдираётгани сшитилар сди-ю, нима десётганини фаҳмлаб бслмас сди. Яқин келувди, қарасак, у Ислом ҳақида ссраётган скан. Бас, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бир кеча-ю бир кундузда беш вақт намоз», дедилар.
«Менинг бсйнимда ундан бошқаси ҳам борми?» деди.
«Йсқ. Магар сз ихтиёринг бслса», дедилар.
Сснг А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«А амазон рсзасини тутишлик», дедилар.
«Менинг бсйнимда ундан бошқаси ҳам борми?» деди.
«Йсқ. Магар сз ихтиёринг бслса», дедилар.
Ва А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга закотни зикр қилдилар.
«Менинг бсйнимда ундан бошқаси ҳам борми?» деди.
«Йсқ. Магар сз ихтиёринг бслса», дедилар.
Бас, сша одам:
«Аллоҳга қасамки, мана шундан зиёда ҳам, кам ҳам қилмайман», дес орқага қайтди.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Агар гапида содиқ бслса, ютди», дедилар». Бешовларидан фақат Термизий ривост қилмаган.
Шарҳ: Аввало ҳадиси шарифнинг ровийcи Толҳа ибн Убайдуллоҳ розисллоҳу анҳу билан сқиндан танишиб олайлик:
Толҳа ибн Убайдуллоҳ Қураший ат-Тамимий. Бу улуғ саҳобани Абу Бакр розисллоҳу анҳу Исломга даъват қилиб, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига олиб келадилар. Толҳа Исломга биринчилардан бслиб киради.
Бу зот ҳижратдан олдин Маккада саҳоба Зубайр билан Исломий биродар сдилар.
Ҳижратдан сснгра Абу Айюб Ансорий билан исломий биродар бслдилар. Жаннатга киришликка башорат берилган сн нафар саҳобаларнинг бири Толҳа ибн Убайдуллоҳ сдилар.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Толҳа ва Зубайр жаннатдаги менинг қсшниларимдир», деб марҳамат қилганлар.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Бадр кунида бу зотни Шомга хабарларни билиб келишга жснатганликлари учун, бу жангда иштирок ста олмадилар. Уҳуд жанги, А извон байъати ва булардан кейинги барча жангларда иштирок стдилар.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ким тирик юрувчи шаҳидни ксришни хоҳласа, Толҳага қарасин», деганлар.
Бу зот ҳаммаси бслиб 38 та ҳадис ривост қилдилар. Ва бу ҳадислардан баъзиларини уч «Саҳиҳ» соҳиблари сз китобларига киритган.
Толҳа ибн Убайдуллоҳ Жамал воқеъасида Али розисллоҳу анҳу билан иштирок стдилар. Ва ҳижратнинг 36 санасида 62 ёшларида ана шу урушда шаҳид бслдилар.
Ушбу ҳадисда ҳикос қилинаётган ҳодиса жуда ҳам машҳур. Ўша аъробий одамнинг исми Замом ибн Саълаба бслган.
Ушбу ҳадиснинг бошқа бир ривостида «Биз масжидда стирган сдик. Бирдан бир одам тус миниб масжидга кириб келди. Туссини чсктириб, тушди-да, қайси бирингиз Муҳаммад, мен - Бани Саъд ибн Бакрлик Замом ибн Саълабаман», деди», дейилган.
Аажд сса араб юртларидан бирининг номи бслиб, Туҳама билан Ироқнинг орасида жойлашган. Ҳозирда Саудис Арабистони ҳудудига қарайди. Ўша вақтларда Ааждликлар саҳровий бслганлар. Ҳадисдаги:
«Унинг сочлари тсзиган, овозининг ғслдираётгани сшитилар сди-ю, нима десётганини фаҳмлаб бслмас сди», деб васф қилиниши ҳам шуни ксрсатади.
Замом ибн Саълаба сқин келиб, схшироқ гапирганидан кейингина унинг Ислом ҳақида ссраётгани англанди. Жумладан, унга Лайғамбаримиз намоз, рсза ва закотни баён қилиб бердилар. Унинг орадаги саволларига ҳам жавоб бердилар. Бошқа ривостларда келтирилишича шариат амалларини баён қилиб бердилар.
Суҳбатнинг охирига келиб, Замом ибн Саълаба Лайғамбаримиз баён қилиб берган сша нарсаларга оширмай ҳам, камайтирмай ҳам тслиқ ва тсғри амал қилишга аҳд қилиб, Аллоҳнинг номи ила қасам ичиб чиқиб кетди.
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Агар гапида содиқ бслса, ютди», дедилар».
Ўша инсоннинг икки дунёдаги ютуғига сабаб бсладиган шариат амалларининг биринчиси сифатида намоз зикр қилингани учун ҳам бу ҳадис ушбу фаслда келтирилган.
Ушбу ҳадисдан олинадиган фойдалар:
1. Исломнинг ҳукмларини срганиш учун зарур бслса, узоқ юртларга вақт, куч, маблағ сарфлаб сафар қилиш кераклиги.
2. Саҳровий одамнинг содда ва тсғри бслиши.
3. Аамоз Исломнинг рукнларидан бири скани.
4. Бир кеча-кундузда беш вақт намоз фарз скани.
5. Беш вақт намоздан бошқа фарз намоз йсқлиги.
6. А амазон рсзаси Исломнинг рукнларидан бири скани.
7. А амазон рсзасидан бошқа фарз рсза йсқлиги.
8. Закот Исломнинг рукнларидан бири скани.
9. Закотдан бошқа молисвий фарз ибодат йсқлиги.
10. Зарурат бслмаса ҳам Аллоҳнинг номи ила қасам ичиш мумкинлиги.
Замом ибн Саълаба шундоқ қилди. Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам сса инкор қилмадилар.
11. Мазкур нарсаларни тслиқ ва доимий адо стиш ютуққа сабаб бслиши.
12. Ушбу ҳадисда иймон келтирса бслди. Амал қилмаса ҳам, намоз сқиб, рсза тутмаса ҳам бславеради, дейдиган ботил Муржиъа мазҳабига кучли раддис бордир.
Яхшилаб сътибор қилишимиз лозим бслган нарсалардан бири, ютуққа сришиш учун сабаб бсладиган нарсалар фақат ушбу ҳадиснинг биз срганаётган мана шу ривостида келган намоз, рсза ва закотдангина иборат смаслигидир.
Худди шу ҳадиснинг Имом Бухорий қилган бошқа ривостида:
«Бас, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга Ислом шариати ҳақида хабар бердилар. У сса «Аллоҳ менга фарз қилган нарсалардан кам ҳам, зиёда ҳам қилмайман, деб қайтиб кетди», дейилган.
Ислом шариати ва Аллоҳ фарз қилган нарсалар мазкур уч нарсалардан бошқа кспгина нарсаларни ҳам сз ичига олиши ҳаммага маълум.
Усул қоидаси бсйича, бир ҳадисни икки ровий ривост қилган бслса, улардан бирида зиёда бслса ва сша зиёда иккинчи ривостни сзгартирмайдиган бслса, у қабул қилинади. Чунки ровийлар ҳадиснинг бир қисмини сшитмай қолган, унутган ёки ҳолатга қараб, қисқартириб айтган бслади.
Мисол учун, намоз ҳақида ссз бораётган мажлисда сзи билган узун ҳадиснинг намозга тегишли жойини айтган бслиши мумкинлиги.
Бунинг устига бошқа ост ва ҳадисларда баёни келган фарзларни унутмаслик керак.
Абдуллоҳ ибн ас-Санобиҳий розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: «Абу Муҳаммад Витр намози вожиб, деб даъво қилди. Бас, Убода ибн Сомит:
«Абу Муҳаммад хато қилибди. Гувоҳлик бераманки, албатта, мен А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Банда беш вақт намозни фарз вақтида, рукуъ-хушуъни жойига келтириб сқиса, Аллоҳнинг зиммасида уни мағфират қилиш аҳди бслур. Ким қилмаса, унга Аллоҳнинг зиммасида аҳд бслмайди. Хоҳласа мағфират қилади. Хоҳласа азоблайди», деганларини сшитганман», деди».
Абу Довуд ва Аасаий ривост қилишган.
Шарҳ: Аввало ҳадиснинг ровийcи Абдуллоҳ ибн ас-Санобиҳий розисллоҳу анҳу билан сқиндан танишиб олайлик:
Абдуллоҳ ибн ас-Санобиҳий улуғ тобеинлардан сдилар.
Абу Умар айтадилар:
«Бу киши Абу Абдуллоҳ Санобиҳий бслиб, асл исмлари Абдурраҳмон ибн Усайладир. Бу зот А асулуллоҳ билан ксришмаганлар. Лайғамбаримизни зиёратларига йслда кетаётганларида, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот стган сдилар».
Абдуллоҳ ибн ас-Санобиҳий А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир неча ҳадислар ривост қилдилар. Ва бу киши ривост қилган ҳадислардан баъзиларини уч «Саҳиҳ» соҳиблари сз китобларига киритишган.
А ивостда:
«Абу Муҳаммад Витр намозини вожиб, деб даъво қилди» деган жумладаги Абу Муҳаммад Ансорий саҳобалардан биридирлар.
Ушбу ривостни далил қилиб, Ҳанафий мазҳабидан бошқа мазҳаб уламолари Витр намозини вожиб смас, дейдилар.
Ушбу масалани тсғрироқ тушунишимиз учун Ҳанафий мазҳабдан бошқа мазҳабларда амаллар фақат фарз ва суннатга бслинишини, Ҳанафий мазҳабида сса, фарз, вожиб ва суннатга бслинишини сслаб қсймоғимиз керак.
Бу ҳақда сз жойида муфассал гапириб стганмиз.
Бошқа мазҳабларда фарз билан вожиб бир нарса бслиб, икки истилоҳ бир-бирининг срнида ишлатилаверади.
Ҳанафий мазҳабида сса фарз билан вожиб алоҳида нарсалар ҳисобланади.
Вожиб суннатдан кучли нарса бслиб, фарз бслишига далилининг қуввати етмай қолган ҳукмдир.
Ушбу ҳадисдаги ссзларга сътибор берадиган бслсак, Витрни вожибми йсқми сканлиги ҳақида ссз юритиб туриб, унинг вожиб смаслигига Аллоҳ фақат беш вақт намозни фарз қилганига далил қилиб келтирилмоқда.
Демак, вожиб ва фарз калималари «Фарз» маъносида ишлатилмоқда. Бу ерда Ҳанафийлар Витрни вожиб, деганлари маъносида ссз йсқ.
Ҳанафий уламолар Витр намозини вожиб, деганларида сз хаёлларидан чиқариб айтмаганлар. Улар бу гапни Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига сусниб айтганлар.
Саккизта саҳобийдан, шу жумладан, Абдуллоҳ ибн Аббос розисллоҳу анҳудан ривост қилинган ҳадисда Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Албатта, Аллоҳ сизларга бир намозни зиёда қилди. У-Витрдир», деганлар.
Яъни, беш вақт фарз намозлар устига бир намозни зиёда қилди, деганлари.
Имом Абу Довуд, Аасаий, Ибн Можа, Аҳмад ибн Ҳанбал, Ибн Ҳиббон ва Имом ал-Ҳокимлар Абу Айюб ал-Ансорий розисллоҳу анҳу ривост қилган ҳадисда Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Витр ҳар бир мусулмонга ҳаққу вожибдир», деганлар.
Ксриниб турибдики, Витр намози суннат намози сависсидан юқори. Агар шундоқ бслмаса ушбу ҳадислар айтилмас сди. Шу билан бирга бу ҳадисларнинг далиллик кучи фарз намозларига далил бслган ост ва ҳадислар далиллик кучи даражасида смас. Шунинг учун Ҳанафий уламолар Витр намозини вожиб, деб фарз намозидан кейинги, суннат намозидан олдинги срнига қсйганлар.
Ушбу ҳадисни сқиб дарҳол, Ҳанафийларнинг хатосини топдим. Витр намозини вожиб, деб нотсғри айтишган скан, дес жар солишга ошиқмайлик. Бунинг устига Абу Муҳаммад розисллоҳу анҳу ҳам саҳобий, у киши Витрни вожиб, деб айтишлари ҳам бежиз смас. Убода ибн Сомит розисллоҳу анҳу сса, Абу Муҳаммад розисллоҳу анҳунинг йсқларида Витрни олтинчи фарз намоз, деб айтилган, деб сйлаб раддис қилмоқдалар. Ҳолбуки, ҳеч ким олти вақт фарз намоз мавжуд, демаган.
Ҳанафий мазҳаби уламолари ҳам Витрни олтинчи фарз намоз, деганлари йсқ. Улар Хуфтондан кейин сқиладиган Витр намозини, вожиб намоз, деб таърифлаганлар, холос.
Уларнинг снг кучли далилларидан бири бу намозни Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч тарк қилмаганларидир. Бу сса ушбу намоз оддий суннат намози смаслигини сққол ксрсатади.
Буни бошқа мазҳаблар ҳам таъкидлайдилар. Анг муҳими, Витр вожиб деганлар ҳам, суннат деганлар ҳам, бу намозни тарк қилмай сқиш зарурлигини таъкидлайдилар. Бу сса Витр намози ҳақидаги турли фарқлилик оғзаки жиҳатдан бслиб, мазкур намоз вожиб ёки суннат сканлиги ҳақида смаслигини билдиради, холос.
Ушбу ҳадисдан олинадиган фойдалар:
1. Аллоҳ беш вақт намозни фарз қилгани.
2. Таҳоратни схши қилиб намоз сқиш муҳимлиги.
3. Аамознинг рукуъ ва бошқа арконларини жойга қсйиб сқиш муҳимлиги.
4. Аамозда хушуъ-хузуъ муҳимлиги.
5. Аамозни тслиқ ва хушуъ-хузуъ билан сқиган одамни Аллоҳ таоло мағфират қилишни ваъда бергани. Зотан, Аллоҳ ваъдасига хилоф қилмайдиган зотдир.
6. Аамозни схшилаб, хушуъ-хузуъ ила сқимаган одамга Аллоҳ мағфират қилишни ваъда бермагани.
Демак, нажотга сришиш учун беш вақт намозни канда қилмай сқиш керак. Ўқиганда ҳам схшилаб, арконларини жойига келтириб, хушуъ ва хузуъни жойига қсйиб, сқишга ҳаракат қилмоғимиз лозим. Ана шундагина Аллоҳ таолонинг мағфират қилиш ҳақидаги ишончли аҳдини олган бсламиз.
