678. Sahl ibn Abdulloh aytadilar: "Olimlardan tashqari hamma odamlar o‘likdir, olimlarning ilmiga amal qilayotganidan tashqari hammasi mastdir. Amal qiluvchilarning muxlislaridan (ixlosmandlaridan) boshqa hammasi g‘ururga ketgandir. Ixlos bilan amal qilganlar xatardadir".

679. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytdilar: "Hamma olimlarning ham oldida o‘tiravermanglar, agar beshta narsadan beshta narsaga chaqirsa, o‘tiringlar. Gumondan ishonchga, kibrdan tavozu’ga, dushmanlikdan nasihatga, riyodan ixlosga, rag‘batdan zohidlikka".

Ali ibn Abu Tolibdan (r.a.) rivoyat qilinadi. U kishi aytdilar: "Agar olim ilmiga amal qilmasa, johil undan ilm olishdan o‘zini tortadi. Chunki olim ilmiga amal qilmasa, ilm o‘ziga ham, boshqaga ham foyda bermaydi, agarchi ilmni sandiqlarda yig‘sa ham, chunki bizlarga yetdiki, Bani Isroildan bir kishi sakson sandiqqa ilmni jam qilgan ekan. Alloh taolo o‘sha olimning Payg‘ambariga vahiy qilibdiki, bu hakimga ayt, agar yana bunga o‘xshashini yig‘sa ham, mana bu uch narsaga amal qilmasa, foyda bermaydi.
1. Dunyoni yaxshi ko‘rmaslik, chunki u mo‘minlarning uyi emas.
2. Shayton bilan do‘stlashmaslik, chunki u mo‘minlarga yo‘ldosh bo‘lmagan.
3. Mo‘minlarga aziyat bermaslik, chunki bu mo‘minlarning kasbidan emas".

Sufyon ibn Uyayna (r.a.) aytadilar: "Ilmsizlik kishiga husn emas. Kim bilgan narsasiga amal qilsa, u odamlarning olimrog‘idir. Kim bilgan narsasiga amal qilmasa, u johildir. Shuning uchun ham, olimning bitta gunohi kechirilguncha, johilni yetmishta gunohi kechiriladi, deyilgan".

Xabarda keladiki, maloikalar uch narsaga taajjublanar ekan: Fosiq olimga, odamlarga gapirib o‘zi amal qilmaydi. Ganju g‘ishtdan bino qilingan fojirning qabriga va fojirning tobutidagi naqshga.

Aytilishicha, hasratning eng qattig‘i qiyomat kunida uchta ekan: Bir kishiki, uning solih quli bo‘lib, u jannatga kiradi, o‘zi esa, do‘zaxga tushadi. Yana bir kishi mol to‘playdi, lekin Allohning haqqini (zakotni) bermaydi, so‘ng o‘ladi va merosxo‘rlari u moldan infoq qilib, do‘zaxdan qutulib qoladi, molni to‘plagan kishi esa, do‘zaxga tushadi. Yomon olim, u odamlarga gapirib yuradi. Odamlar uning ilmi bilan najot topishadi. U esa, do‘zaxga ketadi.

Hasan Basriyga (r.a.) bir kishi aytdi: "Bizlarning faqihlar bu-bu gaplarni aytyapti". Hasan Basriy hazratlari aytdilar: "Hech bir faqihni ko‘rganmisan? Faqih dunyoda zohid, oxiratga rag‘bat qiluvchi, dinida zakiy va Rabbiga ibodatda davomli bo‘lgan kishidir".

Aytiladi: "Agar olimlar halol mol to‘plash bilan mash-g‘ul bo‘lib qolishsa, avom xalq shubhadan yeydiganlarga aylanadi. Agar olimlar shubhali luqma yeyishsa, avom xalq harom yeydiganlarga aylanadi. Va agar olimlar harom yeyishsa, avomlar kofirga aylanadi".

Faqih aytadilar: Chunki ulamolar haloldan yig‘ishni boshlasalar, avom xalq ham ularga ergashib, mol to‘plashga tushadi, ammo ular ilmni yaxshi bilmaydi. Shunday qilib, shubhaga tushadi. Ammo olimlar haromdan saqlanib, shubhadan olsalar, ularga johillar ergashadi. Ular shubha bilan haromni ajrata olmaydi va haromga kirishib ketadi. Ammo agar olimlar haromdan olsalar, ularga yana johillar ergashadilar va ular olayotganlarini halol deb gumon qiladilar, natijada haromni halol sanaganlari uchun kofirga aylanadilar.

Aytiladi: Qiyomat kunida johillar olimlarga yopishadi va: "Sizlar bilgan edinglar, lekin bizlarga dalolat qilmadinglar, bizlarni qaytarmadinglar, shu ishlaring uchun biz bu holga tushib o‘tiribmiz", deb aytadi.

680. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan: "Odamlarning qaysisi yomon?" deb so‘rashdi. Aytdilar: "Buzilgan olim".

Aytiladi: Agar olim buzilsa, uning buzuqligidan olam buziladi.

Bishr ibn Horisdan rivoyat qilinadi. U kishi hadis sohiblariga aytar edilar: "Bu hadislarning haqqini ado qilinglar", deb. "Qanday ado qilamiz?" deyishsa, "Har ikki yuz hadisdan beshtasiga amal qilinglar", der edilar.

Hakimlardan biri aytadi: "Bizning zamonimizda ilm o‘rganmoq ayb, eshitish do‘stlik, shahvatni so‘zlash shahvat, ilmga amal qilish jon olinishi kabidir".

681. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilinadi. Sarvari Olam aytdilar: "Kim ilmni to‘rt narsa uchun o‘rgansa, do‘zaxga kiradi. Ilmi bilan olimlar ichida faxrlanish uchun, ahmoqlar bilan tortishish uchun, odamlarning e’tiborini qozonish uchun va amirlardan mol, obro‘, hurmat olish uchun o‘qisa".

Sufyoni Savriy aytadilar: "Ilmning boshi – jim turish, keyingisi – eshitish, uchinchisi – yod olish, to‘rtinchisi – unga amal qilish, beshinchisi – uni tarqatish".

Abu Dardo (r.a.) aytadilar: "Olim yoki ilm oluvchi yoki eshituvchi bo‘l, ammo to‘rtinchisi bo‘lma, halok bo‘lasan", ya’ni, o‘qimaydigan, ta’lim olmaydigan, eshitmaydigan, yaxshi ko‘rmaydiganlardan bo‘lma.

Aytilishicha, olimlar uchtadir.
1. Allohga olim va Allohning bo‘yrug‘iga olim.
2. Allohga olim, lekin Allohning buyrug‘i olim emas.
3. Allohning amriga olim, Alloh uchun olim emas.

Allohga va Allohning buyrug‘iga olim, u Allohdan qo‘rqadi va Uning haddi, farzlarini biladi.

Allohga olim, lekin Allohning amriga olim bo‘lmagan kishi Allohdan qo‘rqadi, lekin Uning had va farzlarini bilmaydi. Allohning amriga olim-u, o‘ziga olim bo‘lmagan kishi Allohning had va farzlarni biladi, lekin Allohdan qo‘rqmaydi.

Faqih aytadilar: "Otam (rahmatullohi alayh): Abdulloh ibn Janohdan Abu Hafsning shunday deganlarini aytib berdilar: "O‘nta narsa olimning darajasini ko‘taradi: Allohdan qo‘rquv, nasihat, shafqat, musibatni ko‘tarish, sabr, muloyimlik, tavozu’, odamlarning mollarida iffatli bo‘lish, kitoblarga qarashni davom ettirish, hojibning (eshik og‘alari) oz bo‘lishi, ya’ni, uning oldiga kirishga mone’lik bo‘lmasligi va eshigi past tabaqadagilar uchun ham, yuqori tabaqadagilar uchun ham ochiq bo‘lishi. Chunki bizlarga xabari yetdiki, Dovud (a.s.) hojiblarning qattiqligi tufayli sinovga yo‘liqqan ekanlar".

Abu Hafs aytadilar: "O‘nta narsa odamlarning o‘nta toifasi uchun yomondir. Sultondagi tezlik, boylardagi baxillik, ulamolardagi tama’, kambag‘allardagi hirs, taniqli odamlarda hayoning ozligi, qarilar o‘zlarini yoshlardek tutishi, erkaklarning ayollarga va ayollarning erkaklarga o‘xshashi, zohidlarning dunyo ahli eshiklariga kelishi, bandalardagi johillik".

Fuzayil ibn Iyoz (r.a.) aytadilar: "Agar olim dunyoga rag‘bat qilib, hirs qo‘ysa, u bilan birga o‘tirish johilning johilligini, fojirning fojirligini ziyoda qiladi va mo‘minning qalbini qotiradi".

Hakimlardan biri aytadi: "Hakimlarning so‘zi ahmoqlar uchun ermak, ovunchoqdir va ahmoqlarning so‘zi hakimlar uchun ibratdir", ya’ni, ahmoqlar hakimlarning gapini eshitsa, ularning kalomlarini chiroyli sanaydilar va bu ermak o‘rnida bo‘ladi. Ammo hakimlar ahmoqlarning gaplarni eshitib, yomonlikni ko‘rib, undan ibrat oladilar va unga o‘xshaganlardan saqlanadilar.

Aytiladi: Ahmoqlarning himmati eshitish, olimlarning himmati rivoyat, zohidlarning himmati rioya etish, ya’ni, uni mahkam tutib, amal qilishdir.

______________
Ilmga amal qilish bobi hadislari

678-hadis. Mavzu’. “Al-mavzu’ot”ga qarang.
679-hadis. Ibn Javziy bu hadisni ham “Al-mavzu’ot”ga kiritgan va uni “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning so‘zi emas”, degan.
680-hadis. Zaif.
679-hadis. Hasan. Dorimiy rivoyat qilgan.
680-hadis. Zaif. Dorimiy rivoyat qilgan.
681-hadis. Hasan. Dorimiy rivoyat qilgan.

ELLIK TO‘QQIZINCHI BOB
ILM AHLI BILAN O‘TIRISHNING FAZILATI

682. Faqih Abu Lays Samarqandiy rivoyat qiladilar. Abu Voqid Laysiy aytadilarki: "œPayg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) bir kuni sahobalari bilan o‘tirganlarida, uch kishi keldi. Ulardan biri davrada bo‘sh joyni ko‘rib, o‘sha yerga o‘tirdi. Ikkinchisi esa, odamlarning orqasida o‘tirdi. Uchinchisi (o‘tirmasdan) qaytib ketdi. Payg‘ambar (s.a.v.) so‘zlarini tugatganlaridan keyin aytdilar: "œSizlarga bu uch kishi haqida xabar beraymi? Birinchisi Allohdan boshpana so‘radi, Alloh unga boshpana berdi. Ikkinchisi odamlarga ziyon berishda Allohdan uyaldi, Alloh taolo ham undan uyaldi. Uchinchisi yuz o‘girdi, Alloh ham undan yuz o‘girdi".

Luqmoni Hakim o‘g‘liga shunday nasihat qilganlar: "œEy o‘g‘lim, agar Allohni zikr qilayotgan qavmni ko‘rsang, ular bilan birga o‘tir. Chunki olim bo‘lsang, ilmingga foyda beradi, ilmsiz bo‘lsang, senga ilm o‘rgatadilar. Shoyad, Alloh taolo ularga rahmatini in’om etganida, senga ham bu rahmatdan yetsa. Allohni zikr qilmaydigan qavmni ko‘rsang, ular bilan birga o‘tirma. Chunki olim bo‘lsang, ilmingni ko‘paytirmaydi, ilmsiz bo‘lsang yo‘l ko‘rsatmaydi. Tag‘in Alloh ularga g‘azab qilganida, senga ham g‘azabidan yetib qolmasin".

683. Abu Said Xudriy (roziyallohu anhu) rivoyat qiladilar. Payg‘ambar (s.a.v.) dedilar: "œAlloh taoloning yer yuzini kezib yuradigan farishtalari bordir. Agar ular Allohni zikr qilayotgan qavmni ko‘rishsa: "œSizlar izlayotganlar bu yerda, bu yoqqa kelinglar", deyishadi. Ular kelishadi va zikr ahlini o‘rab olishadi. Keyin osmonga ko‘tarilishganda, Alloh taolo ularga: "œBandalarimni qanday holatda tark qildinglar?" deydi. Holbuki, Uning o‘zi yaxshiroq biladi. Farishtalar: "œUlarni Senga hamd aytayotgan, Seni nuqsonlardan poklayotgan, Seni zikr qilayotgan hollarida tark etdik", deyishadi. Alloh aytadi: "œUlar nimani istaydilar?" Maloikalar: "œJannatni", deb javob berishadi. Alloh azza va jalla: "œUlar jannatni ko‘rishganmi?" deb so‘raydi. "œYo‘q", deyishadi. Alloh: "œAgar ko‘rganlarida qanday talab qilishar edi?" deydi. Farishtalar: "œAgar uni ko‘rgan bo‘lganlarida, yanada qattiqroq talab qilar edilar", deb javob qilishadi. So‘ngra Alloh taolo: "œQaysi narsadan panoh istaydilar?" deb so‘raydi. Farishtalar: "œDo‘zaxdan panoh so‘rashmoqda", deb javob qilishadi. Alloh taolo: "œUlar uni ko‘rishganmi?" deydi. Farishtalar: "œYo‘q", deb aytishadi. Alloh: "œAgar do‘zaxni ko‘rganlarida, qanday bo‘lardi?" deb so‘raydi. Farishtalar aytishadi: "œAgar uni ko‘rganlarida, undan qochishlari va qo‘rqishlari qattiqroq bo‘lar edi". So‘ngra Alloh taolo shunday deydi: "œEy farishtalarim, sizlarni guvoh qilib aytamanki, Men ularning gunohlarini kechdim". Farishtalar aytishadi: "œUlarning ichida bir xatokor kishi bor, u zikr qilish uchun kelmagan, balki ularga ishi tushib kelgan". Alloh: "œBu qavm shunday qavmki, ular bilan birga o‘tirgan kishi baxtsiz bo‘lmaydi", deydi".

Abdulloh ibn Mas’ud (r.a.) aytadilar: "œSolih kishi bilan o‘tirmoq mushkni ko‘tarib yuruvchi bilan o‘tirmoq kabidir. Senga mushkdan bermagan taqdirda ham, hidi kelib turadi. Yomon kishi bilan o‘tirmoq temirchi bilan o‘tirmoq kabi. Kiyimingga o‘t tushmaganda ham, tutuni dimog‘ingga urib turadi".

Ka’bul Ahbor (rahmatullohi alayh): "œAlloh taolo butun mavjudodni yaratmasidan oldin ikki kalimani yozib, arshning tagiga yozib qo‘ygan. Ularda nima yozilganini maloikalar bilishmaydi, ammo men bilaman", dedilar. U kishidan: "œEy Abu Ishoq, ularda nima yozilgan?" deb so‘rashdi. Aytdilar: "œBittasida, bir kishi solihlarning amalini qilib, keyin fojirlar bilan suhbatda bo‘lsa, uning amallarini gunohga aylantiraman va qiyomat kuni fojirlar bilan birga tiriltiraman, deb yozilgan. Ikkinchisida, bir kishi barcha yomonlarning ishini qilib, keyin yaxshilar va solihlar bilan suhbatdosh bo‘lsa, ularni yaxshi ko‘rsa, uning gunohlarini yaxshilikka aylantiraman va qiyomat kuni yaxshilar qatorida tiriltiraman, deb bitilgan".

Faqih Abu Lays Samarqandiy aytadilar: "œKim olimning oldiga kelib, u bilan birga o‘tirsa, uning ilmini egallashga qodir bo‘lmasa ham, unga yettita yaxshilik bordir:

Birinchidan, ta’lim oluvchilarning fazilatiga erishadi.

Ikkinchidan, olim bilan birga o‘tirishda davom etsa, gunoh va xatolardan xoli bo‘ladi.

Uchinchidan, uyidan chiqsa, unga Allohning rahmati tushadi.

To‘rtinchidan, olimning oldiga o‘tirganlarga rahmat tushadi, demak, unga ham shu rahmatdan nasiba yetadi.

Beshinchidan, modomiki, eshitib turar ekan, unga ham yaxshilik yoziladi.

Oltinchidan, maloikalar olimlardan rozi bo‘lib, ularni qanotlari bilan o‘rab turadilar. Tabiiy, ushbu majlisda o‘tirgan ilmsiz kishi ham bundan nasiba oladi.

Yettinchidan, har bir qo‘ygan va ko‘targan qadami gunohlari uchun kafforat bo‘ladi, darajasini yuksaltiradi va yaxshiliklarini ziyoda etadi. So‘ngra uni Alloh taolo boshqa olti narsa bilan ikrom qiladi:
—   olimlar majlisida qatnashishni yaxshi ko‘rish ne’mati bilan mukarram etadi;
—   olimga ergashgan har bir kishining savobidan kamaytirilmasdan unga ham beriladi;
—   agar ulardan birortasining gunohi kechirilsa, u boshqalarga shafoatchi bo‘ladi;
—   qalbi fosiqlar majlisidan soviydi;
—   solihlar va ta’lim oluvchilar yo‘liga kiradi;
—   Alloh taoloning amrini bajaradi. Chunki Alloh taolo:

"œAllohning kitobini odamlarga ta’lim berib va o‘zingiz o‘qib o‘rganib, yolg‘iz Parvardigorga ibodat qiladigan kishilar bo‘linglar" (Oli Imron, 79-oyat), deb aytgan. Ya’ni, bandalarini olim va faqih bo‘lishga chaqirgan.

Bu oyat hech narsa o‘qimagan va yodlamagan kishilar uchun, yodlab o‘rgangan zotlar esa, ilmlariga yana ilm qo‘shishlari lozim».

Hakimlardan bittasi  aytadi: "œAlloh taoloning dunyoda ham jannati  bordir. Kim shu jannatga kirsa, yashash tarzi go‘zal  bo‘ladi. U jannat zikr majlislaridir.

684. Payg‘ambar (s.a.v.) aytadilar "œSalohiyatli majlis mo‘minning mingta yomon majlisiga kafforat bo‘ladi"

Umar ibn Xattob (r.a.) aytadilar: "œAgar bir kishi uyidan chiqayotganida gunohi Tuhoma tog‘idek bo‘lsa, so‘ng ilm eshitib, qo‘rqib gunoh qilishdan to‘xtasa, uyiga qaytganida, unda gunoh qolmaydi. Ulamolarning majlisidan ajramanglar. Chunki Alloh taolo olimlarning majlisidan ko‘ra hurmatliroq joyni yer yuzida yaratmagandir".

685. Anas ibn Molik (r.a.) rivoyat qiladilar: "œBir kishi  Payg‘ambarning (s.a.v.) oldlariga kelib: "œQiyomat qachon bo‘ladi?"deb so‘radi. Nabiy (s.a.v.) u kishiga: "œUnga nima tayyorlading?" dedilar. "œNamoz  va ro‘zalarim ko‘p emas. Ammo men Allohni va Payg‘ambarini  yaxshi ko‘raman", dedi haligi kishi. Nabiy (s.a.v.) aytdilar: "œKishi yaxshi ko‘rgani bilan birga bo‘ladi, sen xam yaxshi ko‘rganing bilan bo‘lasan". O‘shanda musulmonlar qattiq xursand bo‘lishdi, ularning boshqa biron narsadan bunchalik xursand bo‘lganlarini ko‘rmagan edim".

Ibn Mas’ud (r.a.) aytadilar: "œUch narsani haqiqat  bilaman:  Alloh taolo bandasiga bu dunyoda bir narsasini bermagan bo‘lsa, qiyomat kuni boshqasi bilan nasibador etadi; Islomda ulushi bo‘lgan kishi ulushi bo‘lmagan kishi kabi emas; kishi yaxshi ko‘rgani bilan birgadir. Shuningdek, to‘rtinchi narsa ham borki, agar unga qasam ichsam, adashmagan bo‘laman: Alloh taolo biron bandaning gunohini bu dunyoda yashirsa, oxirat kuni ham yashiradi".

Abu Hurayra (r.a.) bir kuni bozorga kirib: "œEy odamlar, sizlar bu yerda yuribsizlar, masjidda esa Muhammadning (s.a.v.) meroslarini tarqatishyapti", dedilar. Odamlar  bozorni tashlab, masjidga yugurishdi. Bir pasdan so‘ng qaytib kelishib: "œEy Abu Hurayra, biz meros tarqatilayotganini ko‘rmadik", deyishdi. U kishi : "œNimani ko‘rdinglar?" deb so‘radilar. "œBir qavm Allohni zikr qilayotganini, Qur’on o‘qiyotganini ko‘rdik",  deyishdi. Abu Hurayra aytdilar: "œO‘sha narsalar Muhammadning (s.a.v.) meroslaridir".

Alqama ibn Qays aytadilar: "œBir qavm oldiga Alloh taolo haqida so‘ramoqqa yoki ular mendan so‘ramoqlari uchun borishim Alloh yo‘lida jihod qilishimdan mahbubroqdir".

686. Payg‘ambardan (s.a.v.) rivoyat qilinadi: "œBir qavm Allohni zikr qilish uchun o‘tirsa, osmondan ularga: "œQoim bo‘linglar, sizlarning gunohlaringiz yaxshilikka almashtirildi va hamma gunohlaringiz kechirildi", deb nido qilinadi. Yer ahli Allohni zikr qilish uchun o‘tirsa, ular bilan farishtalar guruhi ham birga o‘tiradi".

Shaqiq Zohid (rahmatullohi alayh) aytadilar: "œInsonlar majlisdan uch sinf bo‘lib turadilar: haqiqiy kofir, haqiqiy munofiq, haqiqiy mo‘min.Chunki men Qur’onni tafsir qilaman, Allohdan va Payg‘ambardan gapiraman. Kim  mening so‘zlarimni tasdiqlamasa, u haqiqiy kofirdir. Kimning qalbi bu gaplardan siqilsa, u haqiqiy munofiqdir. Kimki qilib qo‘ygan gunohlaridan pushaymon bo‘lsa va bundan keyin gunoh qilmaslikka niyat bog‘lasa, u haqiqiy mo‘mindir".

Faqih aytadilar: «Kim sakkiz kishi bilan o‘tirsa, sakkiz narsa ziyoda qilinadi:
1.   Boylar bilan o‘tirsa, Alloh unda dunyoga muhabbat va rag‘batni ziyoda qiladi.
2.   Faqirlar bilan o‘tirsa, shukr va Allohning taqsimotiga rozilikni ziyoda qiladi.
3.   Podshohlar bilan o‘tirsa, kibr va qalbi qattiqlikni ziyoda qiladi.
4.   Xotinlar bilan o‘tirsa, ilmsizlik va shahvatni ziyoda qiladi.
5.   Bolalar bilan o‘tirsa, o‘yin va masxara bo‘lishni ziyoda qiladi
6.   Fosiqlar bilan o‘tirsa, gunoh va osiylikka jur’ati oshadi. So‘ng gunohlarga bemalol boradi va tavba qilishni kechiktiradi.
7.   Solih kishilar bilan o‘tirsa, ibodatlarga rag‘batini kuchaytiradi.
8.   Olimlar bilan o‘tirsa Alloh unda ilm va  taqvoni ziyoda qilad».

 Aytishlaricha, Alloh taolo uch paytdagi uyqu va uch joydagi kulguni yomon ko‘radi: zikr majlisi paytidagi uyqu, bomdoddan keyingi va xuftondan oldingi uyqu, farz namozi vaqtidagi uyqu; tobutning ortidan kulish, ilm majlisida kulish, qabristonda kulish.

Abu Yahyo Varroq aytadilar: "œMusibat to‘rtta:--jamoat namozida birinchi takbirdan kechikish; ilm majlisini o‘tkazib yuborish; dushmanga qulay hujum fursatini boy berish; Arofat tog‘idagi vuquf vaqtining o‘tib ketishi".

Aytishadiki, olimlar majlisi — dinning islohi, fosiqlar majlisi esa, din  uchun jarohatdir.