Hasan Basriydan rivoyat qilinishicha, u zot bir kishining qabristonda ovqatlanayotganini  ko‘rdilar. So‘ngra: "œBu odam munofiq ekan, o‘lim ikki ko‘zi orasida bo‘laturib, taomni ishtahasi tortyapti".

Yana Hasan Basriydan rivoyat qilinadi. U kishi aytdilar: "œAjabo, bir qavm oxiratga tayyorgarlik ko‘rishga buyurildi, ammo avvalgilari keyingilariga qarab o‘ynab o‘tirishdi".

Rivoyat qilinishicha, Hasan Basriy qachon tobutni   ko‘rsalar, onalarining dafnlaridan qaytgandek bo‘lar edilar.

Ibrohim Taymiydan (r.a.) rivoyat qilinadi. U kishi aytdilar: "œKim xotirjam  bo‘lsa, jannati bo‘lolmay qolishdan xavf qiladi. Chunki,  ahli jannatlar:

"œHaqiqatan bizlar ilgari (hayotiy dunyoda) ahli oilamiz orasida (bo‘lgan  chog‘imizda, oxiratda Allohning azobiga duchor bo‘lishdan) qo‘rqar edik" (At-tur,  26-oyat), deb aytadi».

Ibn Mas’uddan (r.a.) rivoyat qilinadi. U zot  aytdilar: "œQur’onni ko‘targan kishi kechqurun odamlar uxlaganida bedorligi bilan, kunduzini odamlar  og‘zi ochiq bo‘lganida ro‘zasi bilan, odamlar xursand bo‘lganlarida g‘amgin bo‘lish bilan, odamlar kulganlarida  yig‘lash bilan, odamlar gapirganida jim turish bilan, odamlar gerdayganlarida xushu’ bilan ajralib turishi kerak. Qur’onni ko‘targan kishi g‘amgin, halim, sokin, yumshoq bo‘lishi lozim. Dag‘al, g‘ofil, baqiroq va serjahl bo‘lmasligi kerak.

Shaqiq ibn Ibrohim (r.a.) aytadilar: "œBanda uchun g‘am va xavfdan  yaxshiroq do‘st yo‘qdir. G‘am o‘tgan gunohlar, xavf qachon tushishi noma’lum bo‘lgan gunohlar uchundir".

Hakim aytadilar: "œKim uch o‘rindan boshqa payt g‘amgin va xafa bo‘lsa, u xafachilikni ham, xursandchilikni ham bilmabdi: iymon g‘ami, chunki umri iymon bilan tugaydimi yoki yo‘qmi, bilmaydi;  Alloh amri uchun bo‘lgan g‘am, ularni mukammal qildimi yoki yo‘q, buni ham bilmaydi; xusumatchilar g‘ami, ulardan qutuladimi yoki yo‘q, noma’lum".

914. Anas ibn Molikdan (r.a.) rivoyat qilinadi.  Payg‘ambar (s.a.v.)  aytdilar: "œKo‘zdan suv tushsa, Alloh uni do‘zaxda yondirishni harom qiladi, agar ko‘z yoshi yuzga  tushsa, u musibat va xorlik bilan jabrlanmaydi. Har bir yaxshi amalning savobi bordir. Faqatgina ko‘z yoshi olov dengizini o‘chiradi. Agar ummat ichida bir banda Allohdan qo‘qib yig‘lasa, Alloh taolo u ummatga o‘sha banda yig‘lagani uchun rahm qiladi".

Ka’bul Ahbordan (r.a.) rivoyat qilinadi. U kishi  aytdilar: "œAllohdan qo‘rqib yig‘lashim va ko‘z yoshlarimning yuzimga oqishi menga tanam og‘irligicha tilloni sadaqa qilishimdan yaxshiroqdir. Qaysi banda  Alloh taolodan qo‘rqib  yig‘lasa,  ko‘z yoshidan bir tomchisi yerga oqsa, toki tomchi osmonga chiqib ketmaguncha, unga do‘zax o‘ti tegmaydi. Holbuki, osmondan tushgan tomchi qaytmagani singari u ham hech qachon samoga qaytmaydi. Dunyoda Allohdan qo‘rqib yig‘lagan kishiga hech qachon do‘zax o‘ti yetmaydi».

915. Abdulloh ibn Mas’uddan (r.a.) rivoyat qilinadi. Nabiy (s.a.v.) aytdilar: "œBir bandaning ko‘zidan pashshachalik yoki pashshaning boshichalik ko‘z yoshi Allohdan qo‘rqqani uchun oqsa va yuziga tushsa, unga abadiy do‘zax o‘ti tegmaydi".

Ibn Abbos (r.a.) aytadilar: "œFaqat Allohning fazli bilangina ko‘z yosh chiqaradi. Farishta kishining qalbini silamagunicha uning ko‘zidan yosh chiqmaydi".

916. Hasan Basriydan rivoyat qilinadi. Payg‘ambar (s.a.v.) aytdilar: "œAlloh taologa ikki tomchidan-da sevimliroq tomchi yo‘q. Ulardan biri qorong‘u kechadagi ko‘zyoshning tomchisi va yana biri Alloh yo‘lida to‘kilgan qon tomchisi".

Ziyod Namiriydan rivoyat qilinadi.  U kishi aytdilar: "œ Alloh taolo ba’zi kitoblarida: "œAgar bandam Mendan qo‘rqib yig‘lasa, uni intiqomimdan xalos qilaman. Agar bandam Mendan qo‘rqib yig‘lasa,   yig‘isini qudsiy nur tabassumlariga almashtirib qo‘yaman, deb aytgan".

Umar ibn Abdulazizdan rivoyat qilinadi. U kishi bir kechasi namoz o‘qidilar. So‘ngra:

"œO‘shanda (ya’ni do‘zaxga tashlanganlarida) ular bo‘yinlarida kishan va zanjirlar bilan qaynoq suv tomonga sudralurlar, so‘ngra olovda yondirilurlar" (G‘ofir,  71-72) oyatini qiroat qildilar va bomdodgacha takrorlab, o‘qib yig‘ladilar.

Tamim Doriydan rivoyat qilinadi. U kishi Alloh taoloning:
"œBalki yomonlik — gunohlar kasb etgan kimsalar, Biz ularni ham iymon keltirgan va yaxshi amal qilgan zotlar kabi qilishimizni o‘ylagan edilar".  (Josiya,  21) degan oyatini subhgacha takror-takror o‘qib yig‘ladilar.

917. Payg‘ambarimizdan (s.a.v.) rivoyat qilinadi: “U zot (s.a.v.)

“Agar ularni azoblasang, ular Sening ojiz bandalaring, agar ularni mag‘firat qilsang, albatta, Sen o‘zing qudrat hikmat egasidirsan” (Moida, 118)oyatini subhgacha takrorlab yig‘ladilar”.

Xabarlarda kelishicha, Dovud (alayhissalom) bir gunoh qo‘yib, keyin ichimlik ichsalar, uni yarmi ko‘z yoshi bilan aralashgan bo‘lar edi.

Bahz ibn Hakim aytadilar: “Biz bilan birga Zirora ibn Ubay Avfiy namoz o‘qidi. So‘ng “Qachon (qiyomat qoyim bo‘lgani haqida xabar berib) burg‘u chalinganda” (Muddassir, oyatini tilovat qilib  vafot etdi”.

Alloh taolo bizni ham shunday rizqlantirsin.

_________________
Oxirat ishlariga qayg‘urish bobi hadislari

912-hadis. Sahih. Muslim, Ahmad rivoyat qilgan.
913-hadis. Sahih. Ahmad, Ibn Hibbon rivoyat qilgan.
914-hadis. Zaif. Ibn Adiy, Bayhaqiy rivoyat qilgan.
915-hadis. Zaif. Ibn Mojja, Asbahoniy rivoyat qilgan.
916-hadis. Juda zaif. Asbahoniy rivoyat qilgan.
917-hadis. Shohidlariga ko‘ra, sahih. Ahmad, Nasaiy, Ibn Mojja rivoyat qilgan.

SAKSON TO‘RTINCHI BOB
KISHINING QANDAY TONG OTTIRISHI TO‘G‘RISIDA

918. Faqih Abu Lays Samarqandiy Mujohiddan rivoyat qiladilar. U kishi  aytdilar: "œMenga Abdulloh ibn Umar (r.a.): "œEy Mujohid, ertalab  tursang, kechgacha yashayman deb o‘ylama, kech qilsang,   ertalabgacha umrim bor,  deb o‘ylama. O‘limdan oldin hayotingni, kasal bo‘lmasdan oldin salomatligingni g‘animat bil. Chunki ertaga o‘likmi yo tirik  bo‘lishingni bilmaysan", dedilar".

Hakimlardan biri aytadilar: "œAgar kishi ertalab tursa, to‘rt narsani niyat qilmog‘i lozim:
1) Alloh unga farz qilgan narsalarni ado etishni;
2) Alloh qaytargan narsalardan qochishni;
3) muomalada bo‘ladigan kishilarga insof qilishni;
4) o‘zi bilan xusumatchilari orasini isloh qilishni.

Agar mana shu niyatlar  bilan tong ottirsa, najot topishiga, solihlardan bo‘lishiga  umid qilinadi".

Hakimlarning yana  biriga: "œKishi qaysi niyat bilan to‘shakdan turishi kerak", deb savol berildi. "œAvval qanday yotganiga qaraladi, so‘ng turish haqida so‘raladi. Qanday uxlashni bilmagan kishi qanday turishni ham bilmaydi", dedi u. Keyin yana aytdi: "œBanda uch narsani isloh qilmasdan turib uxlamog‘i durust emas:
1. Xusumatchisi bo‘laturib, undan  kechirim so‘rab, haqqini halol qilmasdan  yotmog‘i durust bo‘lmaydi. Chunki  o‘lim farishtasi  kelib, jonini olsa, Robbiga ro‘baro‘ bo‘lganida  u uchun hujjat yo‘qdir.
2. Alloh taoloning farzlarini qoldirib, uxlamog‘i durust emas.
3. O‘tgan gunohlariga tavba qilmasdan uxlamog‘i ham durust bo‘lmaydi. Chunki kechasi o‘lim kelib qolsa, gunohlari bo‘ynida ketadi".

Aytishlaricha, kishilar uch xil tong ottiradi: bir xili mol talabida, bir xili gunoh talabida va bir xili yo‘l talabida. Mol talabida tong ottirganlar Alloh taolo rizq qilib berganidan ortiq yeya olmaydilar, garchi mol ko‘p bo‘lsa ham. Gunoh talabida tong ottirganlarga xorlik va gunoh yopishadi. Kim yo‘l talabida tong ottirsa, Alloh taolo rizqni ham, yo‘lni ham beradi".

Yana bir hakim zot aytadi: "œKim tong ottirsa, unga ikki ish lozim bo‘ladi: qo‘rqinch va tinchlik. Tinchlik — Alloh u uchun belgilagan rizq masalasida xotirjam bo‘lmog‘i, qo‘rqinch esa, unga buyurilgan ishni tugatguncha qo‘rqinch holatda turmog‘i. Agar bu ikki ishni qilsa, Alloh taolo ikki narsa bilan ikrom qiladi: qanoat va ibodatning halovati".

Robi’ ibn Husaymdan: "œQanday tong ottirdingiz?" deb so‘ralsa, gunohkor, zaif holda tong ottirdik. Rizqimizni yeyapmiz va ajallarimizni kutayapmiz", der ekanlar.

Malik ibn Dinordan ham: "œQanday tong ottirdingiz?" deb so‘rashdi. Aytdilar: "œUydan uyga otlanuvchi qanday tong ottirardi. Uning ustiga jannatga boradimi yoki do‘zaxga, bilmaydi".

Zikr qilinishicha, Iso ibn Maryamga ham: "œQanday tong ottrirdingiz, Ey Ruhulloh, deb savol qilingan. U kishi shunda: "œUmid qilgan narsamga ega bo‘lolmay, qo‘rqqan narsamni daf etolmay, amalim bilan majburiyat olgan holda tong ottirdim. Yaxshilik mendan boshqaning qo‘lida. Mendan kambag‘alroq inson yo‘q", deb javob qilgan ekanlar.
Omir ibn Qaysga shu savol berilganida, u zot: "œTong ottirdim. Nafsim gunohlarimni ziyoda qildi. Alloh taolo esa ne’matlarini ziyoda etdi. Ibodatlarim gunohlarimni tozalovchi bo‘la oladimi, yoki Alloh ne’matlari uchun shukr bo‘ladimi, bilmayman", deganlar.

Muhammad ibn Sirin bir odamdan hol so‘rabdilar. U: "œBesh yuz dirham qarzi bo‘lgan, ko‘p bolali odamning holi qanday bo‘lishi mumkin?" debdi. Ibn Sirin uyiga kirib, ming dirham olib chiqib unga beribdilar va: "œBesh yuz dirham bilan qarzingni uz, besh yuzini oilangga ishlat", debdilar. Shundan keyin Ibn Sirin biron kishidan ahvol so‘ramadilar. Agar holati yomon bo‘lsa, uning ishini bitirib berishlari vojib bo‘lib qolishidan qo‘rqar edilar.

Ibrohim Adhamdan zikr qilinadi. U kishi aytadilar: "œKim sog‘-salomat tong ottirsa, to‘rt narsaga shukr qilsin:
1) qalbini hidoyat nuri bilan nurlantirgan va mo‘minlardan qilgan ulug‘ Zotga shukr aytmog‘i;
2) hidoyat nuri bilan qalbini nurlantirgan, adashganlardan qilmagan Zotga hamdlar aytmog‘i;
3) rizqini boshqaning qo‘lida qilmagan Zotga hamd aytmog‘i;
4) ayblarini yopgan Zotga hamd aytmog‘i"

Shaqiq ibn Ibrohim aytadilar: "œAgar kishi ikki yuz yil yashasa va ushbu to‘rt narsani bilmasa, u do‘zaxdan boshqa narsaga haqli emas:
1) Allohni bilmog‘i, tanimog‘i;
2) Allohning amalini bilmog‘i;
3) nafsini bilmog‘i;
4) Alloh bilan nafsining dushmanini bilmog‘i.

Allohni bilmog‘i — Uni oshkora va yashirin hollarda tanimog‘i. Chunki Undan boshqa beruvchi va man’ qiluvchi yo‘qdir.
Alloh amalini bilish — Alloh taolo ixlos bi lan qilingan amalnigina qabul etishini bilishdir.

Nafsini bilish — o‘zinining zaifligini, Alloh taolo unga hukm qilgan narsani qaytarishga qodir emasligi bilish. Ya’ni, Alloh qilgan taqsimga rozi bo‘lish.

Allohning va o‘zining dushmanini bilish — uni zimdan bilishi, toki yakson qilguncha ma’rifat bilan jazolashidir".

Aytishlaricha, Odam farzandi tong ottirsa, Alloh unga o‘nta narsani farz qiladi:
1)   turgan vaqtida Allohni zikr qilish. Bu ish Allohning so‘ziga muvofiqdir:
"œVa (tongda uyqudan) turgan paytingizda, Parvardigoringizga hamdu sano aytish bilan (U zotni barcha ayb nuqsonilardan) poklang" (At-tur, 48-oyat);

"œEy mo‘minlar, Allohni ko‘p zikr qilinglar va ertayu kech U zotni poklab tasbeh aytinglar" (Al-azhob, 40 — 41-oyatlar);

2)   avratni bekitish, bu ham Alloh taoloning so‘ziga muvofiq:

"œEy Odam bolalari, har bir sajda chog‘ida ziynatlaninglar (ya’ni, toza libosda bo‘linglar)" (A’rof, 31-oyat). Ziynatning eng kam darajasi avratni berkitishdir;