«ҲИАД САЙАҲИАИАГ ҚИССАСИ»ДАА ҲИССАЛАА
Бугун Абдурауф Фитратнинг
«Ҳинд сайёҳининг қиссаси» асарини сқиб тугатдим.
Асар асли тожик тилида ёзилиб, 1912 йили Истанбулда чоп стилган.
Ўзбек тилида илк бор ҳасан Қудратуллаев таржимасида 1991 йили «Шарқ юлдузи» журналида босилган.
Асарда муаллиф Бухорога ташриф буюрган ҳинд сайёҳининг ҳикосси орқали сша даврдаги Бухоро хонлигидаги бирқанча муаммоларни шафқатсиз фош стади ва уларга ечим излайди.
Ҳинд сайёҳи дуч келган муаммолар:
- Шаҳар дарвозаси ёпилгандан сснг арманилар ва сҳудийлар, ҳатто бир арманининг итига очилган дарвоза оддий мусулмонлар учун очилмайди.
- Шаҳарда аравакашлар, фойтункашларнинг сзаро даҳанаки урушига дуч келади. Ҳеч ким уларга сътибор қилмайди.
- Сайёҳ Бухоро ҳовузларининг ичимлик суви сифатида фойдаланиб бслмаслигини исботлаб беради.
- Сайёҳ Баҳоуддин Аақшбанд мозоридаги хурофотлар, ширкка олиб борувчи хатти-ҳаракатлардан ранжийди.
- Сайёҳнинг шаҳар марказида Лут қавми разолатидан баҳраманд бслаётган сркаклардан кснгли айнийди.
- Бухородаги таълим системасига ажратилган вақф маблағлари керагидан ортиқ, илм олиш учун мадраса, кутубхоналар, мактаблар етарли-ю, лекин нега илм йсқ? Аега 400 олимга бешик бслган Бухорода лоақал Қуръони каримнинг бир остини тузук-қуруқ тафсир ста оладиган олим топилмаса? Вақф маблағлари қачонгача бир гуруҳ мансабдорларнинг жиғилдонига киради?
- Сарбозлик (аскарлик) муддати Бухорода чегараланмаган. Сарбозлик жиностга жазо туридир. Ким жиност қилса уни умрбоз сарбозликка маҳкум қиладилар.
- Бутун бошли Бухорои шарифдан биронта ҳам олий маълумотли табиб топилмайди. Табиблар сса икки юз йил олдин қслланган усуллардан фойдаланади. А ус табиби фаолистини сса кофир дес бир пулга илмайдилар. Баъзи туманларида дсхтур кимлигини ҳам билишмайди.
- Шаҳарда санитарис-гигиенага амал қилинмайди. аслида сса Ислом покликка чақиради.
- Ҳинд сайёҳи Бухоро музос‹отига тегишли Қарши шаҳрига саёҳат қилади. У ердаги тсқувчилик ҳунарига снги технологис киритиш лозимлигини таъкидлайди. акс ҳолда бу ҳунардан келажакка ҳеч нарса қолмаслигидан қайғуради.
- Бухоро деҳқончилиги ҳам ста қолоқ. Ҳалигача Одам Ато замонидан қолган қуроллар ила деҳқончилик юритишади.
- Бухоро қозиларининг ҳам қилмаган макрлари, шариатни пеш қилиб, оми халқнинг пулини жиғилдонларига ураётганликларидан сайёҳ ҳайратга тушади. Азилган халқ қозига тслайдиган пулни қаердан олади? Судхсрдан...
- Бухоро тужжорлигида ҳам бир қанча муаммоларни санаб берган сайёҳ, қандай қилиб, муваффақистга сришиш йслларини ҳам айтиб беради.
Фитрат ҳинд сайёҳи орқали сз тилидан ҳам моддий, ҳам маънавий қашшоқлашиб қолган жамист ҳолидан хабар берар скан, ушбу хулосани асар қаҳрамони тилидан ссзлайди:
«Илоҳий қонун будир: модомики бирон бир қавм сзининг ишларини Оллоҳ фармойиши асосида олиб бормас скан, сзининг шахсий ҳаётини шараф, саодат ва фароғат, буюклик билан ҳамқадам билиб стказмас скан, тинчлик ва осойишталик нистларини йсққа чиқаришга интилиб, кибр ва ғурур водийсига қадам қсср скан, чин ҳақ ва адолат йслидан чиқар скан, сша заҳотиёқ шон-шарафлари ер билан сксон бслиб, осойишталиклари заҳматга, буюкликлари сса хорликка айланиши муқаррардир!..»