Bu mavzuda Arab tili grammatikasi bo’yicha qisqacha  va zaruriy ma’lumotlar berib boriladi. Lekin shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu ma’lumotlar o’zbek tili nuqtai-nazaridan keltirilgani uchun bu Arab tili grammatikasi haqida faqat boshlang’ich ma’lumotlar bo’lib qoladi. Alloh nasib etsa, Arab tili grammatikasini Arab tili qonun-qoidalari bo’yicha o’rganishni ham yo’lga qo’yamiz.
   Hozircha bu ma’lumotlar Arab tili mavzusi tarkibida kiritiladi. Agar keyinchalik kengayib ketsa, balki alohida mavzu qilib tashkil qilish mumkin.
   Ushbu ma’lumotlarni kiritishda Muborak Abzalova va Mirqobil Hasanov hammuallifligidagi "œArab tili darslari" (Toshkent, "œMovarounnahr". 2004 yil) kitobidan foydalanildi.

      Tillarni o’rganadigan fan tilshunoslik ilmi deb ataladi. Arab tilida bu fanning
   1. Fonetika ( عِلْمُ الاَصْوَاتِ — tovush va uning yozuvdagi ifodasini o’rganuvchi fan) ;
    2. Morfologiya ( أَلصَّرْفُ — so’zlar va ularning yasalishini o’rganuvchi fan) ;
   3. Sintaksis ( أَلنَّحْوُ — gap tuzilishini o’rganuvchi fan) nomli bo’limlari bor.
   
   Arab tili fonetikasi haqida oldinroq ma’lumot berib o’tilgani uchun keyingi bo’limlarga tegishli ma’lumotlarga o’tamiz.



   Tanvin ismning oxiriga qo’shiladigan aytiladigan-u, ammo yozuvda aks etmaydigan ortiqcha sukunli nun — نْ bo’lib, yozilganda qo’shaloq zamma harakati — ٌ  bilan yoziladi va "œun" deb o’qiladi. Bu yerdagi ikkinchi harakat aynan sukunli nunni ifodalab kelyapti:
بَيْتٌ —(baytun) uy, بِنْتٌ —(bintun) qiz, أَبٌ —(abun) ota, أَخٌ —(axun) aka-uka. 
    Tanvin zamma ismning bosh kelishikda ekanligini bildiradi.

                     Tanvin kasra — ٍ "œin" deb o’qiladigan qo’shaloq kasra harakatidir. Bu yerdagi ikkinchi kasra sukunli nunni ifodalab kelyapti:
   بَيْتٍ —(baytin) uyning   بِنْتٍ —(bintin) qizning  أَبٍ —(abin) otaning.


   Agar ه undoshining alohida va so’z oxirida ko’rinishlarining ustiga qo’sh nuqta qo’yilsa, bu undosh "œt" tovushini ham ifodalaydi: ﺔ ة — t. 
   Bu harf  "œta: marbuta" (bog’langan "œt") yoki "œtai ta’nis" (muannaslik "œt"si) deb ataladi. Talaffuzi ت harfining (bu "œt" ni "œta: mamdu:da" — cho’zilgan "œt" deb ataladi) talaffuzi bilan bir xil.
   "œTa: marbuta" muannas jinsning asosiy ko’rsatkichidir. Masalan:
   وَهُوبَةٌ —(vahu:batun) o’ta saxiy ayol     إِبْنَةٌ —(ibnatun) qiz 

   So’zda ikkita bir xil undosh yonma-yon kelganida, ularning faqat bittasi yozilib, ustiga "œshadda" yoki "œtashdid" deb nomlanadigan ushbu belgi — ّ qo’yiladi.  Shadda undosh harfni ikkita qilib o’qilishini bildiradi:
   لاَ(بُدْدَ) بُدَّ  - (la: bud-da) zarur 
        لَمْمَا) لَمَّا) — (lam-ma:) qachonki
    دَلْلَ) دَلَّ) — (dal-la) U undadi

   Ba'zi so’zlarning oxirida "œa" uzun unlisini ifodalashda "œalif maqsura" ("œqisqa alif") deb ataladigan ي undoshi nuqtalarsiz kelishi mumkin. Alif maqsura faqat fathadan keyin va so’zning oxirida keladi. Alif maqsurani quyidagi kabi so’zlarda ko’rish mumkin:
   أَهْوَي — (ahva:) eng sevikli (sifat)
       أَتَي   — (ata:) U keldi (fe’l)   
   So’zda alif maqsuradan keyin yana boshqa harf kelsa, u "œalif" yoki "œya" ga (ya’ni o’zining asl shakliga ) aylanadi:
   أَتَيْتُ — (ataytu) men keldim
   أَتَانَا — (ata:na:) bizga keldi.    
   Alif maqsura tovush o’zgarishlari natijasida paydo bo’lagan tovushdir.

   Tanvin fatha — ً — "œan" deb o’qiladigan qo’shaloq fatha harakatidir. Bu yerdagi ikkinchi fatha sukunli nunni ifodalab kelyapti. U so’zning tushum kelishigida eknaligidan dalolat beradi:
    تَوْبَةً — (tavbatan) tavbani   بِنْتًا   — (bintan) qizni  أَبًا — (aban) otani.

   Arab tilida ikki xil: alohida yoziluvchi kishilik olmoshlari (أَلضَّمِيرُ الْمُنْفَصِلُ) va birikib yoziluvchi (أَلضَّمِيرُ الْمُتَّصِلُ) kishilik olmoshlari bor. Alohida yoziluvchi kishilik olmoshlari quyidagilardir:


I shaxs

Men     أَنَا   
————
Biz     نَحْنُ      

II shaxs

Sen    أَنْتَ
Sen    أَنْتِ
Siz ikkingiz    أَنْتُمَا
Siz ikkingiz    أَنْتُمَا
Siz       أَنْتُمْ
Siz        أَنْتُنَّ   

III shaxs   

U      هُوَ
U      هِيَ
U ikkovi      هُمَا
U ikkovi      هُمَا    
Ular        هُمْ
Ular        هُنَّ

        Alohida yoziluvchi kishilik olmoshlari aniq shaxsni ko’rsatidh uchun ishlatiladi. Bu olmoshlarda jins va son kategoriyalari mavjud.
   Birikma olmoshlar esa egalikni ifoda etadi va ularda ham jins va son kategoriyalari mavjud. Birikma olmoshlar ism, fe’l, ko’makchi va yuklama kabilarga birikib kelgani uchu shunday ataladi. Bu turdagi olmoshlar haqida keyinroq ma’lumot beriladi.

   So’zlar bo’g’in yoki bo’g’inlardan tashkil topadi. Har bir bo’g’in undosh harf bilan boshlanadi. Undosh harf bilan unli harfning ham bo’lishi shart. Bo’g’inning boshida yoki oxirida ikki undosh yonma-yon kelmaydi. Uch xil bo’g’in bor:
        1.  Qisqa bo’g’in — bir undosh va unlidan iborat: كَتَبَ — ka-ta-ba — u yozdi.
   2.  Cho’ziq bo’g’in — bir undosh va cho’ziq unlidan yoki undosh + qisqa unli + undosh dan iborat: دَرْسٌ — dar-sun — dars.
   3. O’ta cho’ziq bo’g’in — undosh + cho’ziq unli + undoshdan iborat: حَارٌّ — ha:r-run — issiq.
   Qaysi tovush bilan tugashiga qarab bo’g’inlar ikki xil bo’ladi:
    a)    ochiq bo’g’in (agar unli tovush bilan tugasa) : لاَ — la: — yo’q.
    b)    yopiq bo’g’in (agar undosh tovush bilan tugasa) :  بَيْتٌ — bay-tun — uy.

Hamza (ء) bo’g’izda hosil bo’ladigan, yengil yo’talga o’xshagan sekin eshitiluvchi undosh tovush bo’lib, yozuvda harakatlar bilan keladi.
Hamza ikki xil bo’ladi:
1. Ayiruvchi — qat’iy (o’qiladigan) hamza. 
2. Biriktiruvchi — vaslali (o’qilmaydigan) hamza.
Ayiruvchi (qat’iy) hamza so’zning o’zak tashkil qiluvchu hamzasidir. U so’zning hamma yerida keladi va to’liq o’qiladi, aniq talaffuz qilinadi va yozuvda saqlanadi.

haqiqatda (yuklama)  إِنَّ                           xabarlar                أَخْبَارٌ
"¦ki (yuklama)            أَنَّ                           so’rovchi                سَائِلٌ
bosh                        رَأْسٌ                          quduq                    بِئْرٌ 

Imlosi: So’z boshida hamzaga, u qaysi harakat bilan kelgan bo’lishiga qaramay, kursi vazifasini doimo ا (alif) bajaradi.
So’z o’rtasi yoki oxirida kelayotgan hamzaga kursi vzaifasini ا و ي undoshlaridan biri bajaradi. Ulardan qaysi birining kursi bo’lib kelishi "œqoidalarning kuchliligi" qoidasiga binoan hal qilinadi:
        1. Kasra ( unga "œي" undoshi tabiatan mos keladi);
        2. Zamma ( unga "œو" undoshi tabiatan mos keladi);
        3. Fatha ( unga "œا" undoshi tabiatan mos keladi);
        4. Sukun ( unga har uchala undosh ham taglik vazifasini o’tashi mumkin).

Hamzaning kursisini topish uchun uning o’ng va chap tomonlarida kelayotgan ikkita harakat (unli tovush) qiyoslab ko’riladi. Qaysi harakat kuchliroq bo’lsa, hamzaga o’sha harakatga tabiatan muvofiq undosh kursi bo’ladi. Masalan:

yomon                              سَيِّئٌ                 qurultoy            مُؤْتَمَرٌ     
kechiktirish                       تَأْخْيرٌ                 o’smoq                نَشَأَ
ovqat zahirasi                  مَؤُونَةٌ                u pok bo’ldi          بَرِئَ

So’zning oxirida sukun yoki  "œa:", "œi:", "œu:" cho’ziq unlilaridan keyin kelgan hamza undoshi, hamda so’zning o’rtasida cho’ziq "œa:" dan keyin va qisqa "œa"dan avval  kelgan  hamza kursisiz, yolg’iz o’zi yoziladi:

U savol bilan murojaat qildi;
so’rashdi                  سَاءَلَ                narsa               شَيْءٌ
sotib olish                 شِرَاءٌ                yomon             رَدِيءٌ 
poklik                        بَرَاءَةٌ                to’liq                مَمْلُوءٌ

Madda belgisi: agar hamza cho’ziq "œa" unlisi bilan kelsa, yoki undan keyin yana bir hamza kelsa, yozuvda ularni ustiga ushbu — ~  madda belgisi qo’yilgan alif harfi ifodalaydi. Madda so’zning istalgan o’rnida kelishi mumkin:
oxirgi — آخِرٌ           boshqa — آخَرُ         ishondi, iymon keltirdi — أ َ+ أْمَنَ = آمَنَ

   Arab tilidagi bir bo’g’inda yonma-yon turgan ikkita undosh harf bilan boshlangan ( ابْنٌ ,  اسْمٌ , امْرَاَةٌ) so’zlarning oldida vaslali yoziladi. Vaslali hamza bu so’zning o’zak harfi emas. U bu so’zning oldiga undan oldin kelayotgan so’zning oxiridagi a, i, u kabi bir qisqa unlini qo’shib, bu bo’g’inni ikkita bo’g’inga bo’lib yuborib, uni o’qish paytida talaffuzini osonlashtirish uchun qo’yiladi:  إِبْنٌ , إِمْرَأَةٌ , إِسْمٌ .   
    Yozuvda vaslali hamzani harakatsiz alif ifoda etadi:
   
        Agar bu so’zlar gapning boshida kelsa, "œi" unlisini olib, qat’iy hamza kabi o’qiladi:
         Agar vaslali hamza bilan boshlangan so’z gapning o’rtasi yoki oxirida kelsa, uning hamzasi o’qilmay, bu so’zni o’zidan oldingi so’zning unlisi bilan biriktirib, "œvasl" qilib o’qiladi, chunki qoida bo’yicha vaslali hamza bilan boshlangan so’zga undan oldin kelayaotgan so’z qo’shilib,  o’qilishi talab qilinadi:

   Jumlada so’zlar gapning borishiga qarab, aniq yoki noaniq holatda bo’ladi. Noaniq holatdagi so’z odatda, tanvin bilan tugagan bo’ladi. ال artikli esa so’zning aniq holatda ekanligini ko’rsatib turadigan aniqlik artiklidir.
   ال aniqlik artiklining hamzasi vaslali, ya’ni biriktiruvchi (o’qilmaydigan) hamzadir. U faqat gapning boshida kelganida, "œa" deb o’qiladi:
   Ushbu so’zlarning boshidagi م va   ك harflari qamariya harflari edi. Shuning uchun bu so’zlardagi  ال artiklining ل harfi to’liq o’qiladi.
   Agar so’z  shamsiya harf bilan boshlangan bo’lsa, aniqlik artiklining ل harfi shamsiya harfga singib ketadi va yozuvda shamsiya harf ustiga "œshadda" belgisi qo’yiladi: أَلشَّمْسُ so’zi "œal-shamsu" emas, balki "œash-shamsu" deb o’qiladi:

         Gapda yoki so’z birikmasining o’rtasida ( ya’ni ikki so’zning o’rtasida) kelgan vaslali hamza ل harfi bilan oldindagi so’zning oxirgi undoshining unlisini biriktirib qo’yadi ( vasl qiladi) :
   Agar vaslali hamzali yoki ال artiklini olgan so’zdan oldingi so’zning oxiri sukun bilan tugagan bo’lsa, undan oldingi undosh harfning harakatiga qaraladi. Agar u "œa" bo’lsa, vaslali hamzali "œi", agar "œi" bo’lsa va u so’z fe’l bo’lmasa, vaslali hamza "œa", "œu" bo’lsa, vaslali hamza ham "œu" deb o’qiladi:
   Agar bu so’z  fe’l bo’lsa,  ال ning vaslali hamzasi "œi" deb o’qiladi:

   Aniq holatdagi so’z oldida لِ old ko’makchisi qo’shilib yozilganda, ا yozuvda tushib qoladi — yozilmaydi:
   Agar ل harfi bilan boshlangan aniq holatdagi so’z oldiga لِ ko’makchisi birikib kelsa, yozuvda aniqlik artikli tushib qoladi, ل harfi esa saqlanib qoladi. Chunki so’zning ل harfi ikkilanib kelyapti:
      

    Kelishiklar otni otga yoki otni fe’lga bog’lab, gap bo’laklari o’rtasidagi munosabatlarni aniqlashtirib keladi. Arab tilida 3 ta kelishik mavjud. Ular:
   1. Bosh kelishik.
   2. Qaratqich kelishik.
   3. Tushum kelishik.




          Jadvalga izoh: Tanvin fatha bilan tugagan so’zning oxiriga o’qilmaydigan alif (ا ) harfi qo’shib qo’yiladi. "œTa: marbuta"li so’zlarda esa alif harfi qo’shilmaydi.

   
So’zning boshida ال ning ل harfi o’qilishi yoki o’qilmasligiga qarab arab alifbosi ikki teng qismga bo’linadi. Ularning 14 tasi "œqamariya" ("œoy") harflari va qolgan 14 tasi "œshamsiya" ("œquyosh") harflaridir.

O’n to’rtta qamariya harflar quyidagilar va ularni yoddan bilish zarur:


O’n  to’rtta shamsiya harflar quyidagilar va ularni ham yoddan bilish zarur:

Arabcha so'zning o’zagi faqat undosh harflardan iborat bo’ladi. Arab alifbosidagi barcha harflar o’zak ( tashkil qiluvchi) undoshlar hisoblanadi. O’zakdagi asosiy undoshlarning ketma-ketligini buzmay ularning oldiga, ortiga, orasiga unli va undoshlarni qo’shib, yangi so’zlar hosil qilinadi:

biluvchi, olim                        عَالِمٌ                     bilim, bilish                          عِلْمٌ
so’rab bildi                         إِسْتَعْلَمَ                     bildi                                   عَلِمَ
ta’lim beruvchi                     مُعَلِّمٌ                      ma’lum,  bilingan                مَعْلُومٌ
ta’lim                                   تَعْلِيمٌ                     o’rgandi                              تَعَلَّمَ


Bu o’zakning asosiy ma’nosi  علم  —  "œbilim" hamma so'zda saqlangan. Ushbu so'zlardagi qo’shimcha undoshlar shakl yasovchi undoshlardir.
   
Shakl yasovchi undoshlar 10 ta bo’lib, ء ل ي و م ت ن س ا ه     undoshlaridir. Ularni yodda saqlash oson bo’lishi uchun,    أَلْيَوْمَ   تَنْسَاهُ  — "œBugun sen uni unutasan", degan gap shakliga solingan. Bu yerdagi  ت harfi   ة ni ham bildiradi. ا و ي undoshlari esa shakl yasovchi cho’ziq unlilar sifatida ham nazarda tutilgan.

Arab tilidagi so'zlarning xilma-xil shakllarini bir tartibga solish maqsadida ularni qolip (vazn)lar bilan ifodalanadi. Masalan, 3 harfli  I  bob fe’lining umumiy qolipi sifatida  فَعَلَ — "œfa’ala" — qildi   o’zagi ishlatiladi. Bunda "œف "   harfi fe’lning birinchi o’zak undoshini, "œ ع " harfi ikkinchi o’zak undoshini, "œ ل " harfi esa uchinchi o’zak undoshini ifodalaydi. Har qanday so'zning qolipi shu harflar asosida yasaladi. Harakatlari va shakl yasovchi undoshlari esa shunday ko’chirib qo’yiladi.

Quyidagi so'zlar ushbu qoliplar bo’yicha yasalgan:


Eslatma: To’rt yoki besh harfli fe’lni yoki undan yasalgan ismni qolipga solinganda to’rtinchi undosh ham, beshinchi undosh ham  ل harfi bilan belgilanadi: