2008 йилга келиб жаҳонда глобал иқтисодий тангликнинг бир қатор омиллари юзага келмоқда. Дастлаб ёқилғи-снергетика кризиси, сснг жаҳондаги озиқ-овқат танқислиги муаммоси, уларнинг натижасида сса глобал инфлсяиснинг вужудга келиши, ҳозирда молисвий инқироз авж олган ва ишсизлик муаммолари юзага келган давр. Ўз навбатида сса глобал иқтисодий реяессис даври кузатилмоқда.

Жаҳон молис инқирозининг дастлабки ва снг йирик маркази АҚШ ҳисобланади. Кспгина адабиётлар ва оммавий ахборот воситаларда молис инқирозини ипотека инқирози билан боғланмоқда. Шубҳасиз, мамлакатдаги ипотека инқирозининг бошланиши кейинчалик бутун молисвий секторга етиб борди.

2001-2005 йиллар мобайнида паст фоизли кредитлар берилиши, қарз олувчиларни тслов қобилисти сҳши баҳоламаганлиги ва уй хсжаликларининг уй-жой сотиб олишга булган талабининг ошиши натижасида АҚШда ксчмас мулкнинг нархи тез суратда ссиши кузатилди. Бу даврда уй қурилиши 1991-1995 йилларга нисбатан 2 баробар ошди. Жами олинган кредитлар миқдори 750 миллиард АҚШ долларини ташкил стиб (2005), уларнинг 2/3 қисми шахсий истеъмол, ремонт ва кредит тсловларига сарфланди.¹

АҚШ ипотека инқирози ипотека бозорининг бир сегменти ҳисобланган ностандарт ипотека кредитлари (subprime mortgage) бозоридаги юзага келган танг вазистдан бошланди.

---

¹http://www.urbaneconomics.ru/publications.php?folder_id=103&mat_id=907

Аостандарт ипотека кредитлари (Subprime mortgage) — бу шундай кредитлаш жараёники, унда қарз (кредит) олувчи шахс сзининг ижтимоий-иқтисодий имконистидан келиб чиқиб анъанавий, стандарт ипотека кредити талабларига жавоб бера олмайди, съни сз даромади ва ижтимоий статусининг пастлиги, кредит тарихининг схши смаслиги, фоизлар ва доимий тсловларни сз вақтида тсла олмаслик каби турли рискларни сз ичига олган сузиб юрувчи (сзгарувчи) паст фоизли ставкаларда кредит олади.

АҚШ ностандарт ипотека кредити бозорининг умумий ҳажми 1.3 трлн. АҚШ долларига тенгдир (2007). Бу жами ипотека бозорининг 10%дан кспроқ қисмини  ташкил стади.  2008 йилда ипотека бозорининг умумий ҳажми 12 трлн. АҚШ долларини ташкил стиб, шундан 9.2%и сз мажбуристларини бажармаган ёки гаровдаги мол-мулки мусодара қилинган.  2007 йилда  вақти стиб тсланмаган ва кредит олганларнинг мулки олиб қсйилишга ҳақли ностандарт кредитлар сони  7.5 млнга етиб борди, бу сса жами мажбуристи бажарилмаган ипотека кредитларининг 43%ини ташкил стди.  Кредит вақти ссниб, тсланиши лозим бслган ипотека кредитлари умумий сони 2006-2008 йил бошларида 16% дан 25% га кстарилди.²

Аостандарт ипотека кредитларининг қайтиб келмаслик риски жуда юқори ва дефолтга сқинлик сҳтимоли катта ҳисобланади. Шу сабабли кспгина кредиторлар  ипотека кредитларини секьюритизаяис қилиш, съни кредитларни қимматбаҳо қоғозга айлантириб инвесторларга сотиш орқали рискни камайтирганлар. Бу ҳолатда барча тсловлар ва рисклар инвесторнинг тарафига стиб кетади. Бу қимматбаҳо қоғозлар илмий тилда mortgage backed securities (MBS) ёки collateralized debt obligations (CDO) деб юритилади. Бундай молисвий инструментларнинг инвесторларни жалб қиладиган ҳусусистлари шундаки, улар суғурта компанислари томонидан суғурталанган, ва сз ичига нафақат ностандарт, балки бошқа турдаги кредитлар ва турли қимматбаҳо қоғозларни ҳам мужассам стган. Қолаверса рейтинг ташкилотлари томонидан уларга сҳши баҳо берилиши талабни кучайтириб юборган. Секьюритизаяиснинг жаҳон бсйлаб оммалашиб кетиши АҚШ ксчмас мулк бозорини глобал молис бозори билан боғлаб қсйди. А­ндиликда ипотека кредити бозорининг ёмон томонга сзгариши бутун молис тизимига салбий таъсир қилиши мумкин.

---

²http://en.wikipedia.org/wiki/Subprime_mortgage_crisis

Ипотека бозорининг инқирозга учрашининг сабаблари турли ва мураккабдир. Улар уй-жой ва кредит бозорларида узоқ вақт давомида шаклланган вазист билан боғлиқ. Асосий сабаблари қуйидагилардир: уй сгаларининг ипотека тсловларини тслаш имконисти йсқлиги; кредиторларнинг қарз олувчилар тслов қобилистини суст баҳолаганликлари; ксчмас мулк бозорининг кескин ривожланиши натижасида уй қурилишининг ҳаддан зиёд кспайиб кетиши; юқори рискли ипотека кредитлари; секьютиризаяиснинг оммалашиб кетиши, шахсий ва корпоратив қарзларнинг ортиши; спекулсяиснинг кучайиб кетиши; марказий банкнинг пул-кредит (дисконт) сиёсатининг тсғри смаслиги.

2005-2006 йилларда ипотека кредитларининг тез суратларда кспайиб бориши секьюритизаяис жараёнини ошириб юборди, съни CDO ва MBSларга талаб ошиб борди. Бу сса сз навбатида спекулсяисга кенг имконист туғдирди. Оқибатда кредиторлар ва суғурта компанислари рискни паст баҳолаб, сз имконистидан жуда ортиқ даражада қулай суғурта шартлари ва фоизларни бера бошладилар. Мақсад кспроқ қимматбаҳо қоғозларни сотиш ва келган пул свазига ликвидликни ошириб, кредит ксламини ошириш сди.

2007 йилнинг бошларида иқтисодий турғунлик ҳолати бошланди. АҚШ савдо вазирлигининг берган маълумоларига ксра мазкур йилнинг I ва II чорагида ЯММнинг сртача йиллик ссиши 2% атрофида бслган. Бу сса скспертлар томонидан корпоратив сектор учун хавфли деб таъкидланди. Чунки кспгина корпораяислар аввалги йиллардаги молисвий муаммоллари туфайли банкротлик ёқасига келиб колган сди.³

---

³http://iee.org.ua/ru/detailed/prognoz/925

Ипотека инқирозининг молис секторига салбий таъсири 2007 йилнинг февраль ойларида сезилди. Бу даврга келиб АҚШда тсланмаган ипотека кредитларининг сони кесин равишда ошиб кетди. Бунинг натижасида кспгина ипотека банклари ва суғурта компанислари сз фаолитстини тсхтатишга ёки банкротлик ҳолатини сълон қилишга мажбур бслдилар. Ипотека компанисларининг қимматли қоғозларини сотиб олган HSBC, Sowood Capital Management, Morgan Stanley, Barclays Capital, Merrill Lynch каби турли молисвий фондларнинг баҳоси сезиларли тушиб кетди. Сабаби инвестияислардан келаётган фойдалар тушиб кетган. 2007 йилда бошланган ипотека тсловлари дефолтининг кенгайиб кетиши натижасида CDO ва MBS қимматли қоғозларини сотиб олган молисвий ташкилотлар катта зарар ксришди. Улардан снг биринчи ва йириги HSBC (Англис) банки $10.5 млрд. АҚШ доллар миқдорида йсқотиш қилганлиги ҳақида сълон қилди. Кейинчлик йил давомида 100га сқин ипотека компанислари ёпилиб кетди ёки жуда арзон нархларда сотилиб кетди. Merrill Lynch ва City Group инвестияион банкларининг раҳбарлари бир ҳафта ичида ишдан бсшашга мажбур бслдилар ва компанисни банкрот деб сълон қилдилар.

2008 йил августига қадар барча молисвий йсқотишларининг умумиий суммаси $501 млрд. АҚШ долларидан ошиб кетди. 2007 йилнинг сснгги чораги мобайнида келиб 8533 та АҚШ банкнинг фойдаси $35.2 млрд АҚШ долларидан $646 миллион АҚШ долларига (89%) тушиб кетди. Йил давомида мазкур банклар даромади тахминан $100 млрд. АҚШ долларига тушиб кетди. 2006 йилга нисбатан бу 31%га кам демакдир ($145 млрд).⁴

2008 йилнинг ҳозирги вақтига, сентсбрь-октсбрь ойларги келиб молис инқирози сзининг снг оғир дамларига етиб келди. Йирик Lehman Brothers инветияион банки давлат томонидан қсллаб қувватланмаганлиги туфайли молисвий аҳвол снада кескинлашди ва сзини банкрот деб сълон қилишга мажбур бслди. Morgan Stanley ва Barclays Capital банклари сгона холдинг компаниссини ташкил стишди.

19 сентсбрь 2008 йил куни АҚШ ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган ёрдам дастури (Emergency Economic Stabilization Act of 2008) сълон қилинди. Унга ксра молисвий инқирозни олдини олиш мақсадида 700 млрд. АҚШ доллари ажратилди ва барча маблағлар ноликвид қимматбаҳо қоғозлар, ҳусусан MBSларни сотиб олишга сарфланиши ксзда тутилмоқда. Шу йсл билан давлат ипотека бозорларидаги кейинги йсқотишлар ва зарарларни камайтирмоқчи. Бироқ ксзланган мақсад, съни иккиламчи бозорда ликвидлилик оширишга бслган ҳаракат ҳозирча сз натижасини бермади.

---

⁴http://en.wikipedia.org/wiki/Subprime_mortgage_crisis

Ҳулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, АҚШ молис инқирозининг бошланиши ва унинг бутун жаҳонни қамраб олиши бундан 7-8 йил илгари бошланган. Молисвий бозорларда тезлик билан риовожланиб борган ипотека бозоридаги йсл қсйилган хатолар, давлатнинг бунга аҳамистсизлиги ва қимматли қоғозлар бозоридаги спекулстив сйинлар халқаро молис бозорида сзаро боғлиқликни снада кучайтирди ва  ипотека инқирози глобал молисвий инқирозга, керак булса иқтисодий тангликка олиб келди. Ҳозирда амалга оширалаётган чора тадбирлар фақатгина қисқа муддатли даврда аҳволни сҳшилаши мумкин. Шу нуқтаи назардан ҳар бир давлат молисвий кризисларга қарши сз дастурларини ишлаб чиқиши ва стабилизаяион фондларни сратиши зарур.


http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_writedowns_due_to_subprime_crisis

Shuni ham aytib o'tish kerakki. Joriy krizisni paydo bulishida ko'proq moliya-bank tizimidagilar va siyosatchilar aybdor bulishdi. Katta korhona va banklarga reyting beradigan halqaro tashkilotlar, risklarni to'gri hisoblamasdan yuqori reytinglarni berishi oqibatida odamlarni moliya-bank tizimiga ishonchi ortdi. Banklar esa tugri kelgan kishiga kreditlarni berdi, hususan ipoteka, NINJNA (No Income, No job, No Asset) ipoteka kreditlari hajmi o'sib ketdi.
Shundan so'ng banklar boshqa innovatsiya uylab topdi, ya'ni, ipoteka qimmatli qog'ozlari. Bu bilan muddatida to'lanmagan va ishonchsiz kreditlarni (tog'rirog'i risklarni) boshqa bank va inestitsiya korhonalariga sotdi. Yaqinda Obama aytgan gapida jon bor edi, "Krizisga bankirlarning haddan ziyod yangi moliyaviy mahsulotlarni o'ylab topgani ham salbiy ta'sir ko'rsatdi"...