Hozirgi paytda O’zbekiston jumhuriyati poytaxti — Toshkentda, qadimiy yodgorliklar muzeyida kiyik terisiga yozilgan katta bir Mushaf mavjud. Avval u Samarqanddagi «Oq madrasa» nomi bilan mashhur bo‘lgan, Nodir Devonbegi Tog‘o madrasasining maxsus hujrasida uzoq davr mobaynida katta e’tibor bilan saqlanar edi. Bu madrasa Xo‘ja Ahror valiy masjidiga yondoshgan bo‘lib, u zot mashhur sufiy olim, buyuk mashoyixlardan bo‘lib, to‘liq ismlari Xo‘ja Ubaydulloh bin Mahmud bin Shahob Al-Ahror Toshkandiy Samarqandiydur. Vafotlari 895 hijriyda bo‘lib, Shayx Muhammad Bahouddin tariqasining xalifalaridandurlar. Mana shu Mushafni har xil marosim va munosabatlar bilan odamlar istiqboliga olib chiqilar, «Fasayakfikahumullohu va huvas-sami’ul ‘alim» oyati ustida qon izlari bor edi. Sayyiduno Usmon (r.a.) shu Mushafning ustida shahid bo‘lganlar deb, tabarrukona ziyorat qilinar edi. Mushaf avvalda Shayx Ubaydulloh Ahror, so‘ngra u zotning avlodlari va o‘zlaridan keyingi xalifalarining tasarrufida bo‘lgan. Ul zotning avlodlari va xalifalari Mushafni mazkur hujrada saqlashlikka hazrati Xo‘ja Ahrorga va’da bergan edilar. Bu hol 1285 hijriy sana — ruslar Samarqandni ishg‘ol qilgunlaricha davom etdi. Bosqinchilar Mushafdan xabar topgach, uning Islom olamida katta ahamiyatga molik yodgorlik ekanini anglab, uni Peterburgga olib ketish choralarini ko‘ra boshladilar. 1869 yil Zarafshon vodiysi hokimi general Abramov Toshkentda turgan Turkiston general-gubernatori Fon Kaufmanga xat yo‘llab, Samarqand masjidlarining birida kufiy xatda yozilgan va musulmonlar orasida juda mashhur bo‘lgan qadimiy Qur’on bor, yerlik ulamolar uni Buxoroga olib ketish chorasini ko‘rmoqda, deb yozadi va podpolkovnik Serovga tezda bu ishning oldini olish uchun Xo‘ja Ahror masjidiga berishni buyuradi. Qur’oni Karimning mashhur nusxasini qo‘lga kiritmoqchi bo‘lgan rus ma’murlari musulmonlar bilan suhbatda: "œUshbu nodir kitobning ahamiyati katta. Bilishimizcha, Mushaf qimmatli yodgorlik. Bu yerda uni hech kim o‘qiy olmasa va qadriga yetmasa, yo‘qolib ketishi hech gap emas. Agar u Rusiyaning poytaxti Peterburgdagi imperator kutubxonasiga o‘tkazilsa, u yerda uni asrash va muhofaza etishning barcha choralari ko‘riladi", deb tushuntirgan bo‘ladilar. So‘ngra Samarqandlik ulamolardan Shayx Abdujalil afandi va mulla Yahyo Xo‘ja muftiylar bu ishning to‘g‘riligiga fatvo berdilar, deb rasmiy hujjat tayyorlaydilar. Podpolkovnik Serov general Abramovga bu haqda bergan bayonnomasida: "œQur’on masjidda turganligi bilan uning mulki emas, balki amirlar xazinasidan chiqqan va masjid domlalari, agar sizlarga kerak bo‘lsa, biz o‘z roziligimiz bilan topshiramiz", — dedilar, deb yozadi. Shundan so‘ng general Abramov Serovga bu yodgorlik ilmiy va tarixiy ahamiyatga molik asar, borib olib keltiring, deb buyuradi. Mushaf shu tariqa egallanib Toshkentga, general-gubernatorga yetkaziladi. General Abramov Samarqandda masjid shayxlari qo‘liga Mushafi sharif evaziga 100 rus rubli miqdorida pul beradi. ( "œO’zbekiston tarixi hujjatlari", 32-39- betlar. Fanlar Akademiyasi nashri, Toshkent 1966 yil.)

General Fon Kaufman Mushafni masjid shayxlari o‘z rizoligi bilan topshirganlari haqida taqrir xati yozishlari va imperator kutubxonasiga olinganining guvohi bo‘lganliklarini tasdiqlovchi imzolari bo‘lishini ham buyurgan edi. To‘rt kishi imzo qo‘yadi. Unga Mushaf tarixi haqida Samarqand ulamolari va shayxlaridan eshitilgan rivoyatlar ham yozma ravishda ilova qilinadi. Bu yozma taqrir (protokol)ni tasdiq etib general Kaufmanning o‘zi imzo chekadi ("œMir’ot" ("œOyna") jurnali, Bog‘chasaroy, 1900 yil).

Bu voqea 1869 yil 24 oktyabrda bo‘lgan edi. Quyida general Fon Kaufmanning bu haqda Chor hukumatining Maorif vaziriga yozgan xatining matn tarjimasini keltiramiz. ("œMarjoniyning tarjimai holi"dan, 117-bet "œMaorif" nashriyoti. Qozon, 1333 h).


 
Zarafshon vodiysi hokimi general Abramov bizga Samarhanddagi Xo‘ja Ahror masjidida saqlanib kelayotgan Qur’onni yubordi. U imlo belgilari va nuqtalardan xoliy kufiy xatda yozilgan. Qur’onining musulmonlar nazdida ulug‘ligini, uning yuksak darajali ekanligini va Qur’on ishiga chet kshilarning aralashuvini musulmonlar yoqtirmasliklarini bilgan Abramov Samarqand hokimi podpolkovnik Serovga bu Qur’on to‘g‘risida ma’lumot yig‘ish va agar musulmonlar qo‘lidan uni olinsa, ularning diniy hissiyotlariga ta’sir qilish-qilmasligini bilishga buyruq berdi. Natijada Xo‘ja Ahror masjidi ulamolari va shhar a’yonlari quyidagi javobni berdilar:

1 Bu Quron Xo‘ja Ahror masjidida bo‘lgani bilan uning mulki emas, balki Buxoro amirintg xazinasiga mansubdur.

2 Masjidning ham, musulmonlarning ham bugungi kunda unga zaruratlari yo‘q. Qadim zamonlarda uning ziyorati uchun juda ko‘p musulmonlar kelar edilar. Keyingi paytlarda faqat Buxoro amirlari Samarqandga kelganlarida uni ziyorat qilar edilar.

3 Hech kim bu Quronni o‘qiy olmaydi, shuning uchun necha asrlardan buyon o‘qilmay va tilovat qilinmay yotibdi.

Shundan so‘ng general Abramov bu Qur’onni olib, masjid foydasi uchun yuz rubl berdi. Samarqand ulamolari bunga ko‘p xursand bo‘ldilar.

Yozilish tarixi jihatidan katta jahonshumul ahamiyatga molik bo‘lsa kerak, degan niyatda oldirtirgan ushbu Qur’onni shoshilinch ravishda yuboryapman. Ilova qilingan varaqalarda bu Qur’onning asli va Xo‘ja Ahror masjidiga tsanday kelib qolganlshi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Ular mening buyrug‘imga muvofiq Mullo Abdujalil va Mullo Mu’in muftiy kabi masjid ulamolarining og‘izlaridan yozib olindi.

Janobi oliylaridan ushbu Qur’onni ilovasi bilan, mening nomimdan, hadya tariqasida imperator kutubxonasiga berish xususida farmoni oliy chiqarishingizni so‘rayman.

Shunday qilib, Mushafni olib, butun ehtiyot choralari ko‘rilib, hurmat bilan Peterburgga yuborildi va imperator kutubxonasining nodir qo‘lyozmalar bo‘limiga qo‘yildi. U bilan birga sharqshunos olim Kun (1840-1888) tomonidan tartibga solingan va Mullo Abdujalil, Mullo Muin muftiy va boshqalardan olingan ma’lumotlar, protokol va xabarnoma ham bor edi.

Shundan so‘ng, mashhur rus sharqshunos olimi A.F.Shebunin «Kufiy Qur’on» nomli bir maqola yozib, unda sharqshunos Kun to‘plagan, Mushaf tarixiga tegishli ma’lumotlarni 1890 yilda e’lon qiladi. Maqolada Shayx Abdujalil va Yahyo Xo‘ja muftiy: «Bu Usmon Mushafini Xo‘ja Ubaydulloh Ahror Rum (Turkiya)dan olib kelgan», deb xabar beradilar.deyiladi. Shu xabardan ma’lum bo‘lishicha, Mushaf ikki betiga yozilgan 353 varaqdan iborat bo‘lib, sahifalar soni 706 ta edi. Varaqlar bo‘yi 68 sm, eni 53 sm hajmda edilar. Yo‘qolgan va chirib ketgan varaqlarning o‘rnida oddiy qog‘ozdan iborat 69 sahifa qo‘shimcha bor edi. ( "œMir’ot" jurnali, 11-12-1900y.)

Mana shu ahvolda Mushaf Peterburg kutubxonasida, uni bilgan musulmonlar va qadimiy osoriatiqalar bilan qiziquvchilar uchun ziyorat manbai bo‘lib to 1917 yilga qadar saqlandi. Uning to‘g‘risida vaqti-vaqti bilan gazeta va jurnallarda maqolalar chiqib turdi. "œMir’ot" majallasining yuqorida zikr qilingan sonidagi "œUsmon Mushafi va kufiy Qur’on" sarlavhali maqolada Shebuninning 1891 yilda Peterburgda chop qilingan tadqiqotlari xulosasi keltirilib, shunday deyiladi: "œMazkur Mushafi sharif Peterburg bosmaxonalaridan birida arxeologiya instituti tomonidan chop qilinmoqchi va undagi tuzatish ishlari qrimlik Ilyos Mirzo Buragoniyga topshirilgan".

Qozonda chiqadigan "œDin va maishat" majallasining 1327 hijriy sanasining 14-sonida bir maqola chop etilib, unda Mushafning "œYosin" surasi 1905 yilda Ilyos Mirzo tomonidan bosib chiqarilgani va keyinchalik arxeologiya instituti tomonidan olim Pisaryov tashabbusi bilan Mushaf butunligicha chop qilingani aytiladi. Pisaryov Mushaf nusxalarini asliga monand 53x68 sm hajmda va teri rangiga o‘xshash qog‘ozga bostirdi. Olingan nusxalar soni 50 ta edi. Shulardan Eron shohiga, Sulton Abdulhamid, Buxoro, Afg‘oniston va Fos amirlariga hamda boshqa ko‘zga ko‘ringan musulmon arboblarga nusxalar hadya qilindi. 25 ta nusxa 500 rubl baho bilan sotuvga chiqarildi. Bundan oldin 1895 yilda «A’rof» surasidan bir sahifa 2000 nusxada bosib chiqarilib, Islom mamlakatlarida sotilgan edi. Maqola muallifi professor Abdulla Muoziy: "œMushaf sahifalari kutubxonaga olib kelinmasdanoq o‘g‘irlanib, oldi-sotdi buyumiga aylandi, hozir ham uning varaqlari ba’zi qishloqlarda bor, deb eshitaman" deya hikoya qiladi.

Usmon Mushafining musulmonlar qo‘lidan va musulmon o‘lkasidan olinib, chor podshohining mulkiga, oldi-sotdi buyumiga aylantirilishi musulmonlarning, ayniqsa ularning ichidagi ziyolilarning nafsoniyalariga qattik ta’sir qilgan edi. Chunki, bu Mushaf oldi-sotdi buyumiga aylanmasdan oldin umumiy vaqf va Movarounnahr musulmonlarining barchalari uchun yodgorlik edi. Ular Mushafning o‘z yurtlarida ekanligi bilan faxrlanar, uni tabarrukona ziyorat qilar edilar. Endi esa Mushaf to‘g‘risida norozilik va alam bilan gapirar edilar. Hatto, ba’zi ziyoli musulmonlar uning Usmon Mushaflarining biri ekanligini ham inkor eta boshladi. Qozonlik mashhur diniy olim Marjoniy birinchi bo‘lib, o‘zining bir qancha asarlarida bu fikrni ko‘tarib chiqdi. Ustoz Muso Jorulloh afandi kabi boshqa allomalar ham bu fikrga qo‘shildilar. Ularning nuqtai nazarlarini Islom yurtlaridagi gazeta va jurnallar bosib chiqardilar. Ehtimol bu narsa Mushafning podshoh kutubxonasida saqlanayotganini yoqtirmagan kishilar tomonidan uyushtirilgandir. Xulosai kalom musulmonlar o‘rtasida mana shu xususda norozilik hukm surar, ular birga o‘nni qo‘shib gap tarqatar, lekin Mushafni qanday qaytarish yo‘lini topa olmas edilar. Mana shu ahvolda fevral inqilobi, undan so‘ng oktyabr inqilobi sodir bo‘ldi. Chorizm istibdodi ostida huquqlari poymol bo‘lgan Rusiyaning turli toifalari bu inqiloblarni ko‘tarinki ruh bilan kutib oldilar. Ularda yo‘qotgan huquqlarini qaytarib olish umidi paydo bo‘ldi. Mamlakat hududida yashovchi musulmonlar ajdodlaridan qolgan bu buyuk yodgorlikni qaytarib olish imkoniyati borligini angladilar. Bu yodgorlik ular uchun muqaddas o‘lka bo‘lgan, paygambarlari Muhammad(a.s.)ning vatanlari — Madinai Munavvaradan keltirilgan ulug‘ meros edi. Shuningdek, Mushaf ularning dini mubinlarining asli va shariatlarining yagona asosi edi. Uzoq zamonlar o‘tgan bo‘lishiga qaramasdan payg‘ambar (s.a.v.)ning bevosita o‘zlaridan yozib olingan din va shariatning hujjati edi.

Ba’zi jaridalar katta savdogarlardan bo‘lgan Ahmadbek Solihov hukumat doiralariga murojaat qilgani va bolsheviklar Mushafni musulmonlarga qaytarib berishga rozi bo‘lganliklari haqida maqolalar e’lon qildilar.

Dog‘iston Islomiy jaridasi o‘zining 1335 y. h. 31-sonida «Usmon Mushafi Petrogardda» degan sarlavha ostida bir maqola chop qildi. Maqoladan quyida parcha keltirishni maqsadga muvofiq deb topdik:

"œAbu Ubaydulloh bin Salom o‘zining «Al-qiroat» kitobida naql qiladikim: "œMen amirlar xazinasidan chiqqan va aytishlaricha Imomi Usmon (r.a.)ning Mushaflari bo‘lmish Mushafni ko‘rdim. Hazrati Imom Usmon uning tepasida shahid bo‘lganlar, deyishadi va men uning ba’zi joylarida qon izlarini ko‘rdim".

O’sha tepasida hazrati Usmon shahid bo‘lgan Mushaf Peterburgdagi Mushaf ekanligini inkor etuvchilar bor. Hofiz Saxoviy o‘z kitoblarida: "œImomi Molikning: "œU (ya’ni, bosh Mushaf) g‘oyib bo‘lgan" deb aytgan rivoyatlaridan bosh Mushaf butunlay mavjud emas, degan ma’no chiqmaydi. Chunki, g‘oyib bo‘lgan narsa ertami-kechmi topilishi va yuzaga chiqishi mumkin", — deydilar. Xuddi shu rivoyatni dalil qilib olgan Abu Ja’far An-Nahos esa Saxoviyning bu fikriga qarshi chiqadi. Bizningcha Saxoviyning fikri haqiqatga yaqinroq. Abu Ubaydulloh ham bu xuddi o‘sha Mushaf, deb jazm qilib aytganlari yo‘q, balki, aytishlaricha, tepasida Imomi Usmon shahid bo‘lgan Mushafni ko‘rdim, deganlar. "œAytishlaricha" deyilgani "œbu o‘sha" degan ma’noni bildirmaydi. Undan tashqari, Usmon Mushaflarining boshqa nusxalari to‘g‘risida ham "œbu xuddi o‘sha tepasida hazrati Usmon shahid bo‘lgan Mushaf" deb da’vo qilinadi va hammasida ham qon izlari bor. Vaholanki, xalifa Usmonning o‘zlariga xos Mushaf yagona bo‘lgan. Ruslar Samarqandni ishg‘ol qilganlarida bu Mushafni qo‘lga kiritdilar. Aytishlaricha, bu xuddi o‘sha Bosh Mushaf emish. Shuning uchun ruslar unga katta e’tibor berdilar va tantana, dabdaba bilan Peterburgga olib kelib, imperator kutubxonasiga qo‘yib, bu to‘g‘rida dunyoga jar soldilar. Lekin uning "œxuddi o‘sha Bosh Mushaf" ekanligiga hech kim kafolat bera olmaydi va Samarqand ahli aytgan rivoyat va Mushafdagi qon izlaridan boshqa aniq dalil ham yo‘q. Qon izlari yasama bo‘lishi ham ehtimoldan holi emas. Samarqand ahlining rivoyati esa bunga na ijobiy dalil bo‘la oladi va na uni rad qila oladi. Qozon ulamolaridan Marjoniy uning Bosh Mushaf ekanligini rad qildi va buning isboti o‘laroq "œva lota hina manos" ( qutilish vaqti emas edi) so‘zi Bosh Musxafda mana bunday —"œva lotahina" shaklida qo‘shib yozilgan va so‘zning boshi satrning oxirida va qolgani esa ikkinchi satrning boshida bo‘lgan, degan rivoyatni keltiradi. Peterburgdagi nusxada esa unday emas.

Barzanjiy o‘zining "œNuzhatun-nozirin" kitobida: "œHazrati Usmon (r.a.) bir rivoyatda to‘rtta, ikkinchi rivoyatda beshta, yana bir rivoyatda yettita nusxa oldirganlar"— deydi. Hozirgi paytda Makka, Madina, Qohira va Petrogradda to‘rtta nusxa mavjud va ularning hammasida qon izlari bor. Bundan kelib chiqadiki, boshqa nusxalarga, Bosh Mushafga o‘xshatish maqsadida qon izlari ataylab tushirilgan. Nima bo‘lganda ham, odamlar Peterograddagi nusxani xuddi o‘sha Bosh Mushaf deb e’tiqod qiladilar va unga juda katta ahamiyat beradilar. Xuddi shu sababga ko‘ra Bokuda tashkil topgan Islomiy osor-atiqalar boshqarmasi Moskvadagi (Petrograd bo‘lsa kerak) «Islom sho‘rosi» raisiga telegramma yo‘llab, Petrograd xatar ostida bo‘lganligi uchun sho‘ro tarafidan Mushafni mazkur kutubxonadan olib chiqishga harakat qilish va uni amniyat idoralariga qo‘yishni iltimos qiladi. Mushafning taqdiri nima bo‘lishi faqat Alloh taologa ayon. Ruslar Mushafni mazkur kutubxonadan olinishiga rozi bo‘larmikanlar?" (Maqola tugadi.)

1917 yil fevral inqilobidan so‘ng imperator kutubxonasidan Mushafni zo‘rlik bilan bo‘lsa ham olish maqsadida, Preobrajenskiy polki tarkibida bir musulmon bo‘linma tuziladi. Lekin, muvaqqat hukumat bundan xabar topib, bu bo‘linmani tarqatib yuboradi.

1917 yilning Oktyabr inqilobidan so‘ng Peterburgda tuzilgan mahalliy Islom sho‘rosi Mushaf masalasida yangi hukumat raisi Lenin nomiga murojaat va talabnoma maktubi yozdi. Bunga javoban, xalqlar huquqlarini himoya qilish shiori ostida tezlik bilan Mushafni musulmonlar qo‘liga topshirish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Ushbu qarorga Lenin imzo chekdi. Mana o‘sha qarorning tarjimasi:


Xalq komissarlari Sovetiga Petrograd milliy okrugi O’lka musulmonlari qurultoyidan murojaatnoma tushib, unda Rusiyadagi barcha musulmonlarning orzularini amalga oshirish maqsadida, yuqorida zikr qilingan qurultoy hozirgi vaqtda Davlat umumiy kutubxonasida saqlanayotgan «Muqaddas Usmon Qur’oni»ni musulmonlar tasarrufiga berilishini so‘raydi.

Qurultoy ushbu qarorining amalga oshirish vazifasini qurultoy raisi, Umum Rusiya musulmonlari harbiy sho‘rosining raisi o‘rtoq Usmon Hidoyatovich To‘qumbetov va milliy parlament a’zosi Karim Muhamedshin Sagidovlarga yuklagan.

Xalq komissarlari Soveti Davlat umumiy kutubxonasida saqlanayotgan "œMuqaddas Usmon Qur’oni"ni darhol O’lka musulmonlari qurultoyiga topshirishga qaror qildi va Sizdan ushbu munosabat bilan tegishli farmoyishlarni amalga oshirishingizni so‘raydi.

O’sha oyda Mushafi Sharif Peterburgdan maxsus poezdda, askarlar faxriy qorovulligida, Rusiya musulmonlarining Ufa shahridagi markaziy idorasi qarorgohiga keltirildi. Ufa shahri vokzalidagi o‘sha kungi manzara Islomning naqadar buyukligini namoyish etdi. Diniy rahbarlar, hukumat arboblari, masjid imom-xatiblari, madrasa, insititut, universitet talabalari hamda shaharning erkagu ayol aholisi Qur’oni Karimni kutib olishga chiqqan edilar. Mushafi Usmoniyning musulmonlarga qaytarilishi haqidagi quvonchli xabarlar gazeta va jurnallarda e’lon qilindi. Toshkentda chiqadigan «Izhorul-haq» (Haqiqatni zohir qilish) jurnalining 1918 yil 18 yanvar sonida bosilgan maqolada Mushafning avvalgi makoni Samarqand shahri ekanligi ta’kidlanib, u o‘z o‘rniga qaytarilsa yaxshi bo‘lar edi, degan fikr olg‘a suriladi. «Mushaf uchun toshdan yasalgan maxsus lavh hanuzgacha o‘z o‘rnida bo‘sh turmoqda»— deyiladi.

Mashhur olim Muso Jorulloh o‘zining Petrogradda chiqadigan gazetasida shunday yozadi: "œXo‘ja Ahror masjididan ba’zi muftiylarning xiyonati oqibatida olib ketilgan Usmon Mushafi oxir-oqibat yana musulmonlar qo‘liga qaytib keldi. Agar Samarqandda qolganda murid-muxlis ziyoratchilar yoki ajnabiy sayyohlar tomonidan olib ketilib, bugunga kelib bir varag‘i ham qolmagan bo‘lur edi. Mushaf avvalda Xo‘ja Ahror masjidining vaqfi bo‘lganligi uchun Turkiston musulmonlarining talabi to‘g‘ridir. (Ushbu talab to‘g‘risida keyinroq so‘z yuritamiz. Muallif.) Ka’ba kaliti kabi amonatning o‘z egalariga qaytarilishi ularning isbot talab qilmaydigan haqlaridir. Lekin, ular Mushafni zarar tegmaydigan, xavfsiz joyda saqlashlik to‘g‘risida o‘ylashlari kerak. Mushaf bir kishining mulki emas, balki, u barcha musulmonlarga tegishlidir. Bugunga kelib Mushafning 552 varag‘i qolgan va taqriban yarmi ziyoratchilar tomonidan o‘g‘irlanib, talon-taroj qilish oqibatida yo‘qolgan. Hofiz Abdul Karim afandi Yunus kutubxonasida mana shu Mushafning bir necha varaqlari bor".

Ufa Diniya nazorati qarorgohida Mushafi Usmoniy 1924 yilgacha saqlandi. Rusiya musulmonlari barcha joylardan kelib uni ziyorat qilayotganliklari xabari Turkiston mintaqasidagi Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona musulmonlariga tarqaldi. Turkiston ahlining tarixiy merosi bo‘lgan Mushafning asl joyi Samarqand shahri ekanligini ko‘pchilik bilar edi. Shunga qaramay Ufa Diniya nazorati ashoblari Mushafni o‘z qaramog‘ida saqlayotgani hamda uning vorislariga shukrona aytib, xursandliklarini baham ko‘rish haqida lom-mim, demaganlari Mushafni o‘zlarida olib qolish niyatida ekanliklarini ko‘rsatar edi. O’zbekistonda o‘sha paytda ko‘zga ko‘ringan diniy arboblardan Shayxul Islom To‘raxon Maxdum Xo‘qandiy va boshqalar bilan Ufa diniya nazorati orasida ushbu masala yuzasidan yozishmalar davom etar va orada choparlar borib-kelib turar edi. Oxiri To‘raxon Maxdum o‘z hamrohlari bilan Moskva, Leningradga safar qilib, ikki oy mobaynida hukumat doiralariga qatnab, shu orada Lenin bilan uchrashdi va uni Mushafni O’zbekistonga yuborish uchun farmon chiqarish zarur ekanligiga qanoatlantirdi.

Shunday vaziyat davom etayotgan paytda Ufa shahrida qurultoy o‘tkazildi. Ushbu hodisa to‘g‘risida menga shayx Yusuf Jorulloh Al-Fanzoviy shunday hikoya qilib berdi: "œQurultoyda Turkiston mintaqasidan 75 vakil qatnashdi. Mushaf masalasiga kelganda o‘rtada janjal ko‘tarildi. Turkistonliklar tarafidan hatto baland ovozda: Mushafni qaytarmaslik o‘z birodarlari haqqiga zo‘ravonlikdan o‘zga narsa emas. Islomda bunday ishlar joiz emas!— degan gaplar aytildi. Xullas, gap ko‘p bo‘lib oqibat janjal-shovqingacha borib yetdi".

Inqilobdan keyin ta’sis topgan Toshkent va Sirdaryo viloyati musulmonlarining "œIslomiy jamiyat"i O’zbekiston musulmonlari nomidan hukumat doiralariga Mushafi Sharifni Turkistonga qaytarish to‘g‘risida murojaat qabul qildi. Ushbu murojaatni gazeta-jurnallarning ko‘pchiligi qo‘llab-quvvatladi. Shuningdek, Turkistondagi tarixiy muzeylar va qadimiy osor-atiqalar ishi bo‘yicha tuzilgan komitet o‘zining 1922 yil 18 fevraldagi qaroriga asosan o‘sha yilning 15 martida Sovet hukumatiga Mushafni Turkiston jumhuriyatiga qaytarish to‘g‘risida talabnoma topshirdi. Shundan so‘ng Mushafi Usmonni Turkistonga qaytarish to‘g‘risida 1923 yil 25 iyunda Oliy Sovet ijroqo‘mining qarori chiqdi. O’sha paytlarda Ufa diniya nazorati Rusiyadagi barcha musulmonlarning umumiy markazi deb e’tibor qilinar edi. Shu mavqe’idan foydalanib Mushafni olib qolmoqchi bo‘lgan diniya nazorati, hukumat qabul qilgan qaror asosida, oxiri, bu ishga rozilik bildirdi.

1924 yil avgust oyida Islom jamiyati raisi Shayx Muhammadxo‘ja muftiy, Zahiriddin a’lam, hukumat vakili Saidqosim Xo‘jaev va boshqalar Ufa diniya nazoratiga borib, Mushafi Usmonni qabul qilib oldilar. Mushafni olib ketishda ularga Tataristonning ulug‘ ulamolaridan hazrat, shayx Rizouddin Faxruddin, shayx Abdulloh Sulaymoniy, shayx Abdurrahmon va boshqalar hamrohlik qildilar.

Mushaf maxsus vagonga ehtirom bilan olib chiqildi. Musulmon askarlardan tuzilgan faxriy qoravul vagonning chor atrofida turib keldi. Barcha shaharlarga bu haqda telegrammalar yuborildi. Temir yo‘lning Toshkentgacha bo‘lgan masofasida poezd qaysi bekatlarda to‘xtashi barcha gazetalarda e’lon qilingan edi. Har bir bekatda yig‘ilgan erkagu ayol musulmonlar poezd uzoqdan ko‘rinishi bilan to to‘xtagunga qadar uni takbir-tahlillar bilan kutib oldilar. Poezd to‘xtagach, xalq orasidagi eng mu’tabar kishilardan bir-ikkitalariga maxsus vagonga chiqib Mushafni ziyorat etib tushishga izn beriladi. Atrofdagi musulmonlar Mushafni ko‘rib, maxsus sandiqni o‘pib, ziyorat qilib chiqqanlarning qo‘llarini o‘pib, boshlaridan tavof qiladilar. Ko‘plar vagonga qo‘llarini tekkizib, yuzlariga siypar edilar. Hatto, bu xabarni eshitganlar, ayniqsa, Qozog‘iston cho‘llarida yashovchi musulmonlar temir yo‘l yonlari bo‘ylab oq o‘tovlar tikib, poezdni bir necha kunlab kutganlar. Bayramona kiyimlardagi son-sanoqsiz otliqlar poezdning ikki tomonidan dashtu cho‘llar bo‘ylab uzoq-uzoq manzillargacha ot choptirib kuzatib qo‘yishardi. Duoga ko‘tarilgan qo‘llar, olqishlar dillarni larzaga soladi, har bir musulmon uchun bir umr bo‘yi eslagulik, unitilmas lahzalar edi. Rasulullloh zamonlaridan qolgan merosga ehtirom shu qadar yuksak bo‘ldi.

Poezd shunday izzat-ikromda Toshkent shahriga kirib keldi. Vokzal behisob musulmonlar bilan to‘lgan edi. Oq sallali, soqollari ko‘ksiga tushgan nuroniy ulamolar, tabarruk otaxonlar xaloyiq orasidan peshvoz chiqadilar. Atrofdagi ming-minglab yoshu qari, erkagu ayol musulmonlar ulardan nigohlarini uzmay qarab turardilar. Mushafi sharifni boshlari uzra ko‘tarib chiqqanlar ko‘zga ko‘ringandanoq, barcha bir ovozda «Allohu Akbar! Allohu Akbar!...» deya, takbir aytib yuboradi. Uning sadosi butun vokzalni larzaga keltiradi. Odamlar ko‘zidan quvonch yoshlari oqar, ular dil hayajonlarini bosa olmas edilar. Alloh taoloning Kalomi sharifiga nisbatan e’tiborning naqadar buyukligi shunday namoyon bo‘ldi. Mushafi Usmoniyning uzoq yillik, ya’ni 50 yillik g‘ariblik safaridan yana O’zbekiston zaminiga qaytarilishi voqeasi 1924 yil 18 avgustda nihoyasiga yetdi.