Mushafni navbatma-navbat boshlarida ko‘targanlaricha Islom jamiyati qoshidagi katta jome’ masjidga (Ko‘kaldosh madrasasi yonida) keltirib, maxsus tayyorlangan xonaga qo‘ydilar. U yerda mushaf ziyorati bir yilga yaqin davom etdi.

Mushafning qaytib kelishi munosabati bilan bir necha anjumanlar o‘tkazildi. Unda ulamolar, hukumat arboblari va qo‘shni o‘lkalardan kelgan vakillar qatnashib, tabrik so‘zlari so‘zladilar va yangi hukumatning xalq bilan bo‘ladigan aloqalari xususida ma’ruzalar qildilar.

Mushafni qaytarishga sa’yi ko‘shish qilganlardan o‘sha paytda Turkiston "œIslomiy sho‘ro jamiyati" ning raisi bo‘lgan va Sovet hukumati nazdida katta obro‘ga ega bo‘lgan shayxul-islom To‘raxon Maxdum Xo‘qandiy (1341 hijriy yilda Afg‘onistonda vafot etgan) bilan bir qatorda janob Murod qori Usmon Xo‘jaboy Toshkandiy o‘g‘lini ham zikr qilish lozim. Alloh ulardan rozi bo‘lsin, avlodlar ulardan doimo minnatdor.

Mushafi sharifning ko‘p marta o‘g‘irlik va talon-tarojga duchor bo‘lgani, yana bu hol qaytarilishi mumkinligi va boshqa xatarlarni hisobga olib uni Toshkent shahridagi yodgorliklar muzeyiga ko‘chirishni ma’qul ko‘rildi. O’shandan beri u mutaxasislar tomonidan osor-atiqalarni saqlash qoidalariga to‘liq rioya qilingan holda, ko‘z qorachig‘iday temir sandiqda saqlandi. Chopon bozori yonida joylashgan ushbu muzey O’zbekistondagi birinchi muzeydur. Juda qadimiy asarlar jumlasiga mansub bo‘lganligidan 1926 yilda Mushafga alohida xona ajratildi. Muzeyga kelganlar Mushafi sharifni ko‘rishlari mumkin edi. 1956 yilda Pokistondan kelgan diniy delegatsiya, 1958 yilda Suriyadan kelgan delegatsiya va 1960 yilda Marokkodan kelgan delegatsiya va boshqalar Mushafni ziyorat qilganlar. Alloh taolo ularga Usmon Mushafini ziyorat qilishga muvaffaq etgani uchun shukronalar aytishar va o‘zlarining quvonchlarini izhor qilishar edi. Bu esa bizlarning Mushafga bo‘lgan muhabbatimizni, e’tiqodimizni va shodligimizni ziyoda qilar edi. Mushafi sharif ba’zi bir diniy anjumanlar munosabati bilan yig‘ilish bo‘layotgan joylarga ziyorat uchun olib kelinar edi. Keyinchalik mutaxassislar Mushafni havoga olib chiqilishi uning chirishini tezlatishi mumkinligi haqida ogohlantirib, uni tashqi muhit ta’sirlaridan muhofaza qiladigan kimyoviy moddalar yordamida, maxsus sandiqda saqlashni tavsiya qildilar.

O’rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlarining diniy idorasi ta’sis topishi munosabati bilan 1943 yilda chaqirilgan qurultoyga Mushafi sharif olib kelindi va ziyorat marosimi uyushtirildi. Ikkinchi marta uning ziyoratiga 1948 yilda mazkur idoraning qurultoyi munosabati bilan muvaffaq bo‘lindi. Bir qancha yillar o‘tgandan so‘ng diniy idora fotografiya usuli bilan Mushafdan uch nusxa oldirdi. Ulardan biri Pokistonning sobiq prezidenti marshal Ayyubxonning diniy idora qarorgohiga 1964 yilda qilgan tashrifi munosabati bilan unga hadya qilindi. Ikkinchisi Hindistonning marhum sobiq prezidenti Zokir Husayn janoblariga tortiq qilindi. Diniy idoraning kutubxonasida (Bu kutubxonada nodir mushaflar, adabiy devonllar, qo‘lyozmalar va islomiy kitoblar mavjud) Peterburg arxeologiya instituti 1905 yilda oldirgan nusxalardan ikkitasi bor edi. Ulardan birini diniy idora Marokko podshohi Hasan II hazrati oliylariga tortiq qilgan. Bu nusxalar xorijga chiqishi natijasida Islom yurtlarida Usmon Mushafining bizda saqlanayotgani haqidagi xabar keng tarqaldi. Uning to‘g‘risida matbuotda maqolalar chiqa boshladi. Mushafi sharif sayohatchilar orasida ham mashhur bo‘ldi. Diniy idora bilan ko‘pgina xorijiy kutubxonalar, tashkilotlar, diniy va dunyoviy fan olimlari orasida yozishmalar bo‘lib o‘tdi.

Ushbu munosabat bilan diniy idora Oliy hay’ati mazkur Mushafning tarixi to‘g‘risida bir kitob chop etishni va uni Islom olamidagi musulmon birodarlarimizga taqdim qilishni zarur, deb topdi. Chunki u Yer yuzining mag‘ribu mashrig‘idagi barcha Islom ahli uchun yagona manba’ va bebaho yodgorlikdur. U haqda keng ommaga e’lon qilish vojibdur, chunki u musulmonlar faxrlanadigan va e’zozlaydigan eng aziz durdonadur.

Diniy idora Oliy hay’ati Mushaf tarixiga taalluqli ma’lumotlarni, ayniqsa, uning Movarounnahrga kelishiga oid xabarlarni tadqiq qilishni va Usmon mushaflarining biri, ehtimol o‘sha hazrati Usmon tilovat qilib turganlarida shahid bo‘lgan Mushaf ekanligini aniqlash uchun ushbu kitobni yozish vazifasini kaminaga topshirdi.

Albatta, muhtaram kitobxonni bu Usmon Mushafi Movarounnahr diyoriga qachon, qaerdan va qanday qilib kelib qolganini bilish qiziqtirsa kerak.

Shuni bilingki, aziz o‘quvchi, arab jazirasida dini Islom zohir bo‘lganidan keyin, yarim asr ham o‘tmasdan arab fotihlari ushbu dini mubinni Movarounnahr diyoriga olib keldilar.

Sahobalar, tobiinlar va Islom g‘oziylari bilan birga kelgan ulamolar sa’yi ko‘shishlari natijasida, ushbu dinga e’tiqod qiluvchilar ko‘paydi va bu yerda islomiy hokimiyat vujudga keldi. Ana shu davrda Movarounnahrda madrasalar, masjidlar paydo bo‘ldi va diniy ilmlar, islomiy san’at markazlari vujudga keldi. Bu diyor olamga Buxoriy, Termiziy, Farobiy, Ibn Sino, Abu Lays Samarqandiy va Beruniy kabi allomalarni taqdim etdi. Dini Islom bu o‘lkada ajib bir suratda rivojlandi. Buxoro, Samarqand va boshqa katta shaharlar Islom huquqshunoslari, muhaddis, mufassir va boshqa fan olimlari, ayniqsa fiqh ilmi bilimdonlarining to‘planadigan joyiga aylandi.

Buning oqibatida arablar fathidan keyin, 6u yerlarda Abbosiylar xalifaligi va Islom podshohlari bilan do‘stona aloqalar paydo bo‘ldi. Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan Movarounnahr, Islom diyorlari ichida eng buyuk va ilm urfon taraqqiy qilgan shavkatli o‘lkalardan hisoblanar edi. Tarix sahifalari bu o‘lkada sodir bo‘lgan ko‘p voqea-hodisalarga guvohdir. Asrlar davomida ko‘pgina ulamolar, ko‘zga ko‘ringan shaxslar, ayniqsa, arab mamlakatlaridagi ichki nizolar oqibatida hijrat qilgan zotlar ushbu o‘lkani vatan tutganlar. Siyosiy mushkilotlarga duchor bo‘lganlar, vatandan quvilganlar ham shu yerda boshpana topganlar.

Hozir qo‘limizda yozma hujjatlar bo‘lmaganligi sababli, Usmon Mushafini diyorimizga kim, qachon va qanday qilib olib kelganligini asoslovchi yozma dalil bo‘lmasa-da, tarixchilarning Mushaflar to‘g‘risida bergan ma’lumotlariga suyanib, Mushafi Usmoniyning Movarounnahrda qanday paydo bo‘lganini izohlashimiz mumkin. Quyida mana shu ma’lumotlardan bir qanchasini sizning e’tiborlaringzga havola qilamiz:

1) Ibn Qutayba o‘zining tarix kitobida: "œHazrati Usmon uning tepasida shaxid bo‘lgan Bosh Mushaf o‘g‘illari Xolidga, so‘ngra uning avlodlariga meros bo‘lib qolgan edi. Shom ahlining mashoyixlari so‘ziga qaraganda shu Mushaf hozir Tus zaminida ekan",— deydilar.

2) Amin Xonjiy "œManjamul-Imron» kitobida (Ibn Batuta Basrada yodgorliklarni va Bosh Usmon Mushafini ko‘rganini zikr qilgandan keyin) shunday yozadi: "œUshbu Mushaf Basradan olib ketilib, Samarqandga so‘ngra Rusiyaga olib ketilgan. Hozir u Peterburgda imperator kutubxonasida".(134-135-betlar.)

3) Tarixchilar tatar xonalaridan bo‘lgan, Ulug‘ Saroy va Dashti qipchoq xoni Baraka xon bilan Misr sultoni Zohir Ruknuddin Beybars Bunduqdoriy Solihiy o‘rtasida paydo bo‘lgan do‘stlik, birodarlik va ular orasidagi yozishmalar, sovg‘alar, elchilar almashishi to‘grisida zikr qilib, shunday deydilar: Sulton Zohir Baraka xonga (Vafoti 665 hijriy sana, Chingizxon nabirasi, Jo‘jining o‘g‘li) hadyalar tayyorlash to‘g‘risida farmon berdi. Bu haqda bir maktub ham yozdi. Men o‘sha maktubni o‘qidim. Unda yozilishicha hadya bir mushaf bo‘lib, Usmon bin Affon (r.a.) xatidadur, deyiladi. Nuvayriyning aytishlaricha, hadya Usmon Mushaflaridan biri bo‘lib, zar iplar bilan tikilgan, qizil atlas g‘ilofli, ustidan duxobali muqova qilingan, uning yonida kumush tangachalar yopishtirilgan, obnus daraxti va fil suyagidan ishlangan lavh-kursiydan iborat edi.

Shayx Muhammad Murod bin Abdulloh Ramziy-Bulg‘oriy-Makkiy (1940 milodiy yillarda sharqiy Turkistonda vafot qilgan) "œTalfiqul-axbor fi tarixi Qozon val-Bulg‘or" (Qozon va Bulg‘or tarixi to‘g‘risida yolg‘on ma’lumotlar) kitobida shunday yozadi: "œUsmon bin Affon (r.a.)ning Mushafi deb, mashhur bo‘lgan va Samarqanddan Peterburgga olib ketilib, imperator kutubxonasiga qo‘yilgan Mushaf mana shu maktubda zikr qilingan Mushaf ekanligi haqiqatdan uzoq emas. Amir Temur To‘xtamishxon bilan urishib Saroyni olganda, o‘sha yerdan Mushafni Samarqandga olib ketgan bo‘lsa kerak. Mana shu faraz haqiqatga yaqin. Ba’zi birovlarning bu farazni dalilsiz inkor qilishlariga o‘rin yo‘q". (1jild, 443-bet.)

Bu yerdagi Shayx Ramziyning "œba’zi birovlar" degani "œNozuratul-haqqi fi farziyatil-’ishai va in lam tag‘ibish-shamsu" (Quyosh botmasa ham xufton farz ekanligiga haqiqat ko‘zi bilan qarash) kitobi va boshqa asarlarning muallifi, alloma Shahobuddin Marjoniy Qozoniyga taalluqlidir. U o‘zining "œAl-favoidul-muhimma" kitobida (61-6et) shunday yozadi: "œSamarqand va Buxoro ahllari o‘rtasida mashhur bo‘lgan Xo‘ja Ahror madrasasidagi mushaf Xalifa Usmonning o‘sha Mushafi, degan rivoyat yolg‘ondur. Uni Xo‘ja Ahrorning bobosi Abu Bakr Qaffol Shoshiy (vafoti 366 h.sana, Toshkent shahrida dafn qilingan) Bag‘doddan olib kelgan va u avlodlariga, pirovardida esa Xo‘ja Ubaydulloh Ahrorga meros bo‘lib qolgan emish. Rivoyatga binoan Xo‘ja Ahror Mushafni o‘z madrasasiga qo‘ygan. Bu Mushaf qadimiy tabarruk yodgorliklardan bo‘lsa-da, lekin quyidagi dalillarga binoan xalifaga xos bo‘lgan Bosh Mushaf emasdur. Abu Ubaydulloh Qosim bin Salom Bag‘dodiy "œlo" so‘zi satrning oxirida va "œhin" so‘zi ikkinchi satrning boshida yozilgan, degan. Men bu Mushafni Samarqanddaligida tekshirib chiqqanman va unda yuqoridagi xabarning teskarisini ko‘rdim, ya’ni, "œlo" satrning oxirida emas, "œqin" ikkinchi satrning boshida ham emas edi va "œto" harfi ham qo‘shib yozilmagan edi. Bu Mushaf ruslar Samarqandni hijriyning 1285 yilida zabt etganlaridan keyin Peterburg shahriga olib ketilgan. Ruslar bu asossiz ma’lumotni o‘shalardan (Samarqand ahlidan) olib, gazetalarga yozishgan. Mazkur ma’lumotlarning asossiz ekanligini isbotlab Qustantiniyyaning ba’zi gazetalari mening yordamimda maqolalar chop qildi". ( O’sha gazetalarning nomi: "œDaqoyiqul-vaqoyi’" ("œVoqealar haqiqati") 1289 h. yil 6-rabiul avval soni. "œBasirat" 1289 h. yil 15-safar. "œAl havodis" ("œHodisalar") gazetasi 1288 h. yil 25-zulhijja soni.)

"œUshbu Mushaf to‘g‘risida men o‘zimning "œVafiyatul-aslof" kitobimda shayx Abdurahim bin Usmon O’ttiz-imoniy (vafoti 1251 h.yil )tarjimai holini yozgan vaqtimda zikr qilganman", — deydilar Marjoniy. O’sha kitobda shunday yozilgan: "œShayx Abdurahim Samarqandga borib, Mushafni islohga muhtoj ekanligini ko‘rganlar. Shundan so‘ng varaqlarini, xatini isloh qilganlar, yo‘qolgan sahifalarni qaytadan yozganlar va teshilgan joylarini yamaganlar. Lekin, u kishi Mushafni asliga monand bo‘lishi uchun tirishmagan. Mana shu Mushaf to‘qqizinchi asr boshlarida Qohirada bo‘lgan. Mazkur davr Abu Bakr Qaffol Shoshiy, hatto, Shayx Ubaydulloh Ahror zamonlaridan ham ancha keyindur. Bu to‘g‘rida Ibn Jazariy va boshqalar zikr qilganlar". ("œTarjimatul-Marjoniy", 15-bet. )

Quyida esa Marjoniyning Qustantiniyyadagi gazetalar muharrirlariga yozgan xatining matnini (O’sha manba’, 216-bet)e’tiboringizga havola qilamiz:

"œSalomdan so‘ng ma’lum bo‘lsinki, Samarqand shahridagi Xo‘ja Ubaydulloh Ahror madrasasida hayvon terisiga kufiy xat bilan yozilgan, qadimiy bir mushaf bo‘lar edi. Unda i’rob, vaqf alomatlari, harflarning belgilari, oyatlarning boshi va oxirini bildiruvchi belgilar, suralarning ismlari yo‘q edi. Sahifalarning chetlarida shafaq rangidagi qizillik bor, uni qon izi deydilar. Samarqand va Buxoro ahllari bu mushaf hazrati Usmon (r.a.)ning o‘z Mushaflari, deb da’vo qiladilar. Ruslar Samarqandni istilo qilgach, uni Peterburgga olib ketdilar va gazetalarda «bu musulmonlarning O’sha Bosh Mushafi va uni hatto ulamolar xam o‘qiy olmaydilar, deb maqtandilar. O’ylashimcha, u qadimiy yodgorliklardan bo‘lsa-da, lekin Bosh Musxaf emas. Men uni Samarqandga 1260 yilda borganimda ko‘rgan va o‘qigan edim. Bundan o‘n besh yil avval, «Vafayotul-aslof» nomli kitobimning 1250 hijriy yilda vafot qilgan Mullo Abdurahim bin Usmon O’ttiz-imoniy hayotiga bag‘ishlangan qismida Mushafga tegiili fikrlarimni yozganman. Mana hozir sizlarga shuni tarjimasi bilan yubormoqdaman. Agar uni gazetalar va ilmiy nashrlar bosib chiqarsa yaxshi bo‘lardi. Chunki, unda hozir ruslar faxrlanib aytib yurgan gaplarga to‘liq javob bor. Men shayx O’ttiz-imoniy bilan Mushafni o‘qib chiqqanman va uni Bosh Mushaf emasligini bilganmiz. Agar yuborgan ma’lumotlarim bosib chiqarilsa, marhamatlarini darig‘ tutmasdan bu tomonga maqoladan bir necha nusxa yuborsangiz. Buxoro amirining elchisi Yahyo Xo‘jadan ruslar Mushaf to‘g‘risida so‘raganlarida, u o‘zlarining odatlariga ko‘ra hech bir dalil-isbotsiz bu o‘sha Bosh Mushaf, deb javob bergan. Ruslar bu xabarni gazetalarga yozib yuborganlar".

Marjoniyning bu fikriga qo‘shilgan boshqa bir fozil olim, ko‘plab asar va tadqiqotlar muallifi Muso afandi Jorullohdir. (1952 yilda Qohirada vafot etgan.) U o‘zining "œMovarounnahrga sayohat" nomli kitobida shunday yozadi: "œUsmon (r.a.) Mushafi, deb e’tiqod qilingan va hozir Peterburgda saqlanayotgan muborak Mushaf, avvalda Samarqanddagi Xo‘ja Ahror masjidida edi. Men uni Peterburgga qilgan ziyoratim chog‘ida ko‘rdim va uning Bosh Mushaf emasligini aniq bildim. Chunki, bu mushaf juda katta hajmli, Bosh Mushaf esa (olimlarning aytishicha) eniga ikki kaft barobarida va bo‘yiga bundan ko‘ra sal uzunroq ekan. Bu to‘g‘rida kitoblarda zikr qilingan. Shunga ko‘ra Usmon(r.a.) Mushafi o‘zimizning qo‘lyoema kitoblarimizdan sal kattaroq bo‘ladi va hech qachon Peterburg kutubxonasida saqlanayotgan mushaf hajmidagidek emas. Undan tashqari, Usmon (r.a.) Mushafi, u kishining shahodatlaridan keyin, g‘oyib bo‘lgan va u to‘g‘risida hech qanday xabar yo‘q. Faqat, ba’zi birovlar, u Usmon (r.a.)ning o‘gillari Xolidda edi, keyin nima bo‘lgani ma’lum emas, deydilar. Peterburg Mushafi Usmon (r.a.) Mushafi emasligi to‘g‘risida birinchilardan bo‘lib gapirgan ustoz Shahobuddin Marjoniydir". "œLekin u, deb davom etadi muallif, — bu fikrni asoslashda nishonga ura olmadi, balki mening o‘ylashimcha, xato qildi. Agar biz bu mushafning xati Bosh Mushaf xatiga muvofiq emasligini dalil qiladigan bo‘lsak, ish oson ko‘char edi. Chunki, Peterburg mushafining xati bir necha joylarda Bosh Mushaf xatiga to‘g‘ri kelmaydi". ("œTarjimatul-Marjoniy", 217-bet) Abu Ubaydning Samarqand mushafi Bosh Mushaf emasligi to‘grisidagi fikrini dalil qilgan Marjoniyning gaplari bir shart bilan haq bo‘lishi mumkin. Shart shuki, agar, Abu Ubayd aytgan so‘zi haq bo‘lsa. Vaholanki, uning aytgan gapini rad qiluvchilar bor. "œMavriduz-zam’on" (Tashnalar bulog‘i) kitobida Ad-Doniy Abu Ubaydning "œBosh Mushafda "œva lo tahina manos" dagi "œto" harfi "œhina" bilan qo‘shib yozilgan" degan rivoyatini zikr qilib, bu narsani jamiki diyorlardagi mushaflarning birortasida ham uchratmadik, deydi. Yuqorida zikr qilingan holat qadimiy mushaflarda mavjud bo‘lmaganligi uchun Abu Ubaydning bu rivoyatini ko‘pchilik rad qilgan.

Ibn Anboriy aytadilar: "œQadimiy va yangi mushaflarning hammasida "œto" harfi "œhina" so‘zidan ajratib yozilgan".

Nasir aytadilar: "œMushaflarning hammasida "œva lota" "œto" harfi bilan ya’ni, "œhina" dan ajratib yozilgan".

Ash-Shotibiy "œAl-Aqila"da: "œAbu Ubayd Bosh Mushafda "œva lo tahina" qo‘shib yozilgan deydilar, lekin, hamma buni inkor qiladi", deb yozadi.

Abu Dovud «Ithoful-fuzalo» kitobida: "œva lota hina"dagi qo‘shib yozishlik (vasl)ni inkor qilaman", deydilar.

4) Mushafning merosxo‘r shayxlari Kaufmanga bu Mushaf Amir Temurning Samarqanddagi xazinasidan chiqqan, deb ochiq-oydin aytganlar. Bu haqda Mushafni Samarqanddan olib ketish paytida yozilgan hisobotda ham qayd qilingan.

5) Shayx va ulamolar quyidagi yana bir rivoyatni aytib berganlar: Xo‘ja Ubaydulloh Ahror rahimahulloh (vafotlari 895 h.y.) o‘zlarining bir guruh muridlari bilan Hijozga safar qilib, qaytishda muridlaridan biri Istanbulda qoladi. Uning tabobat ilmidan xabari bo‘lib, o‘sha yerda kasallarni davolay boshlaydi. U tezda mashhur bo‘lib ketadi. Mamlakatning podshohi kasal bo‘lib qolib, uni chaqirib keladilar. Podshoh shifo topib, sog‘ayib ketgach, unga tila tilagingni, deydi. Shunda murid unga hazrati Usmon (r.a.) Mushaflarini berilishini so‘raydi. Movarounnahr ahlining ushbu Mushaf to‘g‘risida xabarlari bor edi. Podshoh o‘ylanib qoladi va muridning talabini rad qilmoqchi bo‘ladi. Lekin, vazirlardan biri va’daga vafo qilmaslik podshohlarga loyiq ish emas, bugun Mushafni unga berib, ertaga biron narsa evaziga yana qaytarib olish mumkin, deydi. Shunda podshoh Mushafni xazinadan olib chiqib, muridga berishlikka farmon beradi. Fursatni g‘animat bilgan murid darhol Mushafni o‘z odamlari orqali Xo‘ja Ubaydulloh Ahrorga hadya sifatida jo‘natadi. Bir necha kun o‘tgach, haligi vazir muridning oldiga kelib, unga javohiru oltinlar berib, Mushafni qaytarib berishlikka ko‘ndirmoqchi bo‘ladi. Lekin, murid uzr aytib: "œMushafga bo‘lgan buyuk hurmatim tufayli uni vatanimga yubordim" deydi. Buni eshitgan podshoh nihoyatda g‘azablanib, Mushafni olib ketganlar orqasidan odam yuboradi. Lekin, uning barcha harakatlari zoe ketgach, taqdirga tan beradi. Mushaf Toshkentga, Xo‘ja Ubaydulloh Ahrorga yetib keladi. U zot Samarqandga hijrat qilganlarida u yerda masjid va madrasa qurib, Mushafni madrasaga qo‘ydirtiradilar.

6) Mushafi Usmoniyning diyorimizga kelishiga oid rivoyatlardan yana biri, shayx Abu Ahmad Muhammad qozi Andijoniy-Shoshiyning «Silsilatul-orifin» nomli kitoblaridadur. Ul zot Xo‘ja Ahror valiyning xalifalaridan bo‘lib, shunday yozadilar:

364 hijriy yilda vafot qilgan Abu Bakr Muhammad bin Ali Qaffol Shoshiy al-Kabir shofi’iy mazhabining mashhur ulamolaridan bo‘lib, o‘zlari tug‘ilgan Shosh (Toshkent) shahrida istiqomat qilar edilar. U zot ko‘p marotaba hajga safar qilib, borishda va qaytishda Bag‘dodga kirib o‘tar edilar. Aksar ilmlarini shu shaharda olgan edilar. Bir galgi safarlarida Bag‘dodga kelsalar, ulamolarning nihoyatda sarosimada ekanligini ko‘radilar. Chunki, Rum podshohi Qaysar arab tilida xalifaga bir ajoyib qasida yuborib, yo shu qasidaga munosib javob yozinglar, yo har yili o‘lpon to‘laysizlar yoki urushga tayyorlanaveringlar, deb talab qilgan edi. O’sha paytda ularning Rum bilan urushishga imkonlari yo‘qligi, va talab qilingan o‘lponni to‘lash uchun yetarli mablag‘lari bo‘lmaganligidan, qasidaga javob yozishga majbur bo‘ldilar. Bag‘dodning jamiki ulamo va fozillari yig‘ildilar. Lekin, ular o‘sha qasidaga mos keladigan javob yozishga ojiz bo‘lib turgan edilar. Rum elchisi esa ularni shoshiltirar edi. Shayx Bag‘dodga kirib kelganlarida, turklar yurtidan Bag‘dodga bir zabardast olim kelibdi, degan xabar tarqaldi. Xalifa odam yuborib, u kishi javob qasidasi yozsalar, evaziga xohlagan narsalarini berishligini aytadi. Shayx rozi bo‘lib, shunday deydilar: "œMen bu vazifani sizlar uchun ado etayapman, lekin, bir shartim bor. U ham bo‘lsa, oldin menga hazrati Usmon Mushaflarini berasizlar". Birmuncha taradduddan so‘ng bu talabga rozi bo‘ladilar va Mushafni shayxga beradilar.

Shayx Mushafni olib, xuddi oldingi rivoyatdagi kabi, murid qilgan ishni qiladilar. Shundan bir necha kun o‘tgach shayx qasidaning javobini e’lon qiladilar.

"At-Tabaqotish-shofi’iyya" kitobida alloma Sabkiy ham Rum podshohi tomonidan Islomga qarshi ayb, tuhmatlarga to‘la va boshqalarni madh etuvchi bir qasida yuborilganini, unga shayx Qaffol Shoshiy javob berganliklarini zikr qiladi. Shuningdek, shayx boshqa bir qasida yozib, unda nasroniylarni sharmanda qildi, deb rivoyat qiladi Sabkiy. Lekin unda (ya’ni rivoyatda) Mushafi Usmoniy zikr qilinmagan.

7) Rivoyatlardan yana biri «Samariyya» deb atalgan Samarqand tarixiga oid kitobda zikr qilingandir. Unda aytilishicha, Xo‘ja Abdi Darun (Samarqandda dafn qilingan Shayx Abdulloh. U kishining qabrlari ustidagi maqbara qubbali bo‘lib, tabarrukona ziyorat qilinadi va qabr yonida qadimiy masjid va hujralar bor) mashhur ulamolardan bo‘lib, Samarqand qozisi edilar. Xo‘ja Abdi Darun Movarounnahr fotihlarining ilk guruh boshlig‘i va Usmon(r.a.)ning kuyovlari Saidning avlodlaridandir. Mushafi Usmoniyni bu diyorga olib kelgan ham mana shu Said bo‘ladilar. Samarqandni birinchi marta fath qilgan zotdurlar. Yurishlarini "œQarocha" degan joygacha davom ettirganlar.

8. Bu rivoyat Bayrutdagi "œAndalus" nashriyotida bosib chiqarilgan Ibn Kasirning "œFazoilul Qur’on" nomli kitobining hoshiyasiga yozilgan. Unda Rusiya podshohlari qo‘lida bo‘lgan Usmon Mushafi bolsheviklar tomonidan Buxoro amiriga tuhfa qilingan deyiladi. Tuhfa qilishdan oldin Mushafdan fotografiya asboblari yordamida nusxalar olingan, deb yoziladi mazkur manba’da. Ammo, Mushafning asli yo‘lda yo‘qolib, amirga yetib kelmagan, deb xabar beriladi.

9) Rivoyatlarning yana birini Umar Rizo hazratlari o‘zlarining "œMal-Qur’on" nomli kitoblarida zikr qilganlar. Islom olamida mavjud bo‘lgan Usmon Mushaflarini birma-bir sanab o‘tib, Umar Rizo quyidagilarni aytadilar: "œXuddi shunday Mushaflardan biri 1904 yilda Buxorodan Moskvaga olib ketilib, bir muddat o‘tgach, yana Buxoroga qaytarilgan edi. Bolsheviklar Turkistonda hokimiyatni qo‘lga olganlaridan keyin, uni ikkinchi marta yana Moskvaga olib ketdilar. Lekin musulmonlarning uni qaytarish uchun qilgan sa’yu harakatlari va jiddu jahdlari muvaffaqiyat bilan yakunlandi. Aytishlariga qaraganda bu nusxa Abu Bakr Shoshiy tomonlaridan olib kelingan bo‘lib, keyinchalik Xo‘ja Ahror Valiy qabrlari yoniga qo‘yilgan emish. Bolsheviklar uni o‘sha yerdan olganlar, deyishadi".