Shu narsaga e’tibor qilingki, aziz o‘quvchi, Umar Rizo zikr qilgan rivoyat ham, "œFazoilul Qur’on" hoshiyasiga yozilgan xabar ham shuningdek, professor Subhi Solihning "œAl-Mabohis" kitobida yozgan va biz yuqorida zikr qilgan "œMushaf keyinchalik Angliyaga olib ketilgan" degan fikrlari ham juda chalkash xabarlardir. Haqiqatga eng yaqini biz hikoya qilib bergan Mushafning Samarqanddan Peterburgga olib ketilishi va keyin Toshkentga qaytarib olib kelinishi haqidagi rivoyatdir.

Muhtaram kitobxon, biz sizga eshitganlarimizni hammasini ma’lum qildik. Mushafi sharifning asli va uni qay yo‘sinda bizga yetib kelgani haqidagi o‘qigan rivoyat va xabarlarimizni naql etdik. Ular to‘qqiz rivoyatdan iboratdir. Endi ularning har biri to‘g‘risida alohida so‘z yuritib, nimaga dalolat qilishligi to‘g‘risida ta’liq (tushuntirish) beramiz.

Birinchi. Ibn Qutaybaning Mushaf Tus shahrida ekanligi haqidagi xabariga "œSamarqand tarixi"dagi Usmon (r.a.)ning kuyovlari Said Mushafni 54 hijriy sanada Samarqandga olib kelgan, degan rivoyatni bog‘lab, Mushaf o‘sha paytdan beri Samarqandda bo‘lgan desak, to‘g‘ri da’vo qilgan bo‘lamiz. Bu fikrni Imom Molikning: "œBosh Mushaf "œXonadon voqe’asi" dan keyin Madinadan g‘oib bo‘lgan va men uning haqida hidoyat murshidlaridan bironta ham xabar eshitmadim", degan gaplari ham quvvatlaydi.

Ikkinchi. Muhammad Amin Xonjiy "œManjamul-Umron» kitobida Ibn Batutaning Basrada Hazrati Usmon Bosh Mushafini ko‘rganligi haqida zikr qiladi. Bu Mushaf keyinchalik Samarqandga, undan so‘ng Peterburgga olib ketilgan, deyiladi. Mushafni Basradan Shomni istilo qilgan Amir Temur olib ketgan.

Ibn Batuta o‘zining "œTuhfatun-nuzzor" kitobida, Shom mamlakatlariga qilgan ziyorati chog‘ida Damashqdagi Umaviylar jomi’ida kufiy Mushafni ko‘rganligini va yana bir shunday Mushafni Basrada hazrati Ali(k.v.) masjidlarida ko‘rganligini yozadi. Damashqdagi Mushaf Temur istilosi paytida yonib ketgan, Basradagisi esa Samarqandga olib ketilgan. Bu fikrga rus olimi Shebunin o‘zining «Kufiy Qur’on» nomli kitobida ham moyillik bildiradi. Ibn Batutaning Shom mamlakatlariga qilgan ziyorati Amir Temur yurishlaridan avval bo‘lgan edi. Ko‘rinib turibdiki, bu yerda hech qanday chalkashlik yo‘q.

Uchinchi. Tarixchilarning O’rda xonlari va Misr sultonlari orasida vujudga kelgan aloqalar, ularning bir-birlariga qimmatbaho, nihoyatda qadrli hadyalar berib turganliklari haqidagi xabarlari mavjud. Hadyalar orasida Usmon Mushafi ham borligi zikr qilinadi. Manbalar turli zamonlarda Qohirada bir necha Usmon Mushaflari bo‘lganligidan xabar beradi. Tarixchilar Mushaflarning qanday qilib Misrga kelib qolganini bayon qiladilar va ularning Usmon (r.a.) har xil yurtlarga yubortirgan Mushaflari ekanligini quvvatlaydilar.

Aziz o‘quvchi, ehtimol siz shunday muqaddas Mushafi sharif podshohlar xazinasidan chiqarib, hadya qilib yuborilishiga ishonmassiz. Lekin, o‘sha paytda Oltin O’rda va Misr mamlakatlari orasida mustahkam aloqa, chinakam do‘stlik o‘rnatish naqadar zarur edi, chunki, o‘sha paytda qonxo‘r Helaku Misrdan o‘ch olish uchun va Islom yurtlarini yana bir marta talon-taroj qilish uchun Rum bilan ittifoq tuzgan edi. Buning aksi o‘laroq, Baraka xon Allohning hohishi bilan Islomga kirgan va unga nihoyatda muhabbat qo‘ygan bo‘lib, Helakuga xavf solib turar edi. Shuning uchun u yuqorida zikr qilingan qimmatbaho va qadrli hadyaga loyiq edi. Bu rivoyat mantiqqa to‘g‘ri keladi va undan qalb taskin topadi.

Yuqorida shayx Murod Ramziy, ushbu mushaf Bosh Mushaf ham emas, har xil o‘lkalarga yuborilgan Usmon Mushaflarining biri ham emas, degan Marjoniyning fikrini rad etgani aytildi. Bunda u Abu Ubayd rivoyatiga qarshi chiqqan ulamolarning so‘zlarini dalil qiladi. (3-rivoyatga qaralsin).

To‘rtinchi. Samarqand ulamolari, shu jumladan elchi Yahyo Xo‘ja Buxoriyning Mushaf Amir Temur xazinasidan yoki kutubxonasidan chiqqan, degan bayonlari. Ikkinchi rivoyatda Amir Temur uni Basradan olib Samarqandga keltirgan, deyiladi. Agar Amir Temurning shon-shavkati, qudrati, uning tutgan mavqeini hisobga olsak, bu rivoyat ham haqiqatga to‘g‘ri keladi. Chunki, Mushafi Usmoniydek oliy iftixor manbai Temurning mulkidan chetda qolishi mumkin emas edi. O’sha ulamolarning e’tiroficha, bu Mushaf Samarqandda to‘rt yuz yildan beri mavjud bo‘lgan.

Beshinchi. Xo‘ja Ahror valiy muridlari Sulton Boyazidni davolab, evaziga Usmoniylar xazinasidagi Mushafni olib kelgan, degan rivoyat.

Oltinchi. Mushafni shayx Abu Bakr Qaffol Shoshiy Bag‘dod xalifalari xazinasidan olib kelganligi haqidagi rivoyat. Bu rivoyatni shayx Muhammad qozi Shoshiy (Xo‘ja Ahrorning xalifalaridan bo‘lib, Toshkent shahrining qozisi edilar. Qozilik ishlarini yuritib turgan masjid hozir ham bor. Bir necha ahli ilm oilalar o‘zlarini u kishiga mansub deb sanaydilar) o‘zlarining. «Silsilatul-Orifin» nomli kitoblarida keltirganlar. Taajjublanarli joyi shuki, shayx Xo‘ja Ahrorning xalifalari bo‘lishliklariga va mazkur kitob Xo‘ja Ahrorning manoqiblari to‘g‘risida bo‘lishiga qaramasdan, Mushafi Usmoniy to‘g‘risida gap ketganda Xo‘ja Ahrorni zikr qilmaydilar, balki uni Imom Qaffol Kabiri Shoshiy olib kelganlar, deydilar. Shayx Muhammad qozi, shuningdek, «Mushaf Imom Qaffol zamonlarida Toshkentda mavjud edi. Xorazmshoh Toshkent shahrini xarob qilgan kezlarda, u Abu Muso mahallasida saqlanar edi. Shundan keyin g‘oib bo‘lgan», deydilar. Agar Mushaf qozi Muhammad zamonlarida mavjud bo‘lib, Xo‘ja Ahror uni Samarqandga olib ketganlarida, qozi Muhammad buni Xo‘ja Ahrorning manoqiblari sifatida, albatta, zikr qilgan bo‘lar edilar.

Menga Toshkent ulamolaridan Fozilxo‘ja domla janob muftiy Ziyouddinxonning otalari, shayximiz, marhum Eshon Boboxon hazratlaridan shunday naql qildilar: "œHozirgi kunda mazkur mahalla imom Qaffol Shoshiy maqbaralari yaqinidagi Qa’ni mahallasidur. Mushaf shu mahallaning hozir mavjud bo‘lgan masjidida saqlangan".

Yana ajablanarli narsa shuki, shayx Ali bin Husayn Koshifiy Xo‘ja Ahror manoqiblari haqida katta bir kitob tasnif qilib, Mushafi Usmoniy haqida biror og‘iz gap aytmaganlar. Vaholanki, Koshifiy u zotning xizmatlarida mulozim bo‘lib, shayxning holatlariga tegishli har bir katta-yu kichik voqealarni sanab o‘tganlar. Mushafi Usmoniydek iftixorga bois shunday ulug‘ mulkni aytmay o‘tishlari ehtimoldan nihoyatda uzoq.

Bunday ulug‘ meros u kishiga va Xo‘ja Ahrorning boshqa yaqinlariga maxfiy bo‘lishi ham mumkin emas. Uni kitoblarida unutib qoldirgan bo‘lishlari ham mumkin emas, chunki Koshifiy «Silsilatul-Orifin» kitobida shayx Muhammad qozi zikr qilmagan Xo‘ja Ahrorning tarixlari va hayotlariga oid narsalarni ham o‘z kitoblariga kirg‘izganlar. Bundan kelib chiqadiki, Mushaf Xo‘ja Ahrorning vafotlaridan keyin u kishining masjidlariga qo‘yilib, u ana shu zotga mansub, deyilgan. Shuningdek, Mushafni Istanbuldan olib kelgan murid qissasi to‘qib chiqarilgan. Qaffol Shoshiyning Mushafni Bag‘doddan olib kelishlari qissasi hammaga ma’lum bo‘lganidan, Xo‘ja Ahror Valiyni u kishining merosxo‘r avlodlaridan va Xo‘ja Ahror Mushafni Toshkentdan Samarqandga olib ketganlar, degan rivoyat ham shu jumladandir. Agar bu rivoyatlar to‘g‘ri bo‘lganda, yuqorida zikr qilingan ikki zabardast shayx Xo‘ja Ahrorning hayotlik paytlarida yozgan o‘z kitoblarida, albatta, zikr qilgan bo‘lur edilar. Mushafni Bag‘doddan Qaffol Shoshiy olib kelganliklari to‘g‘risidagi xabar ham haqiqatdan uzoq.

Yettinchi. «Samariyya»dagi rivoyat muqaddam zikr qilingan Ibn Qutaybaning rivoyatiga mos tushadi.

Sakkizinchi va to‘qqizinchi. Bu ikki rivoyat Samarqand Mushafining chet el matbuotida Usmon Mushaflarining biri, deb mashhur bo‘lganligiga dalolat qiladi.

Aziz o‘quvchi, bu rivoyatlarni diyorimizda saqlanayotgan Mushafning turli yurtlarga yuborilgan Usmon Mushaflaridan biri ekanligiga sizni qanoatlantirish uchun xizmat qiladigan dalil va farazlar sifatida hikoya qilib berdik. Biz uni xuddi Usha Bosh Mushaf, deb da’vo qilmadik. Chunki, bunday da’voni isbotlash uchun aniq hujjat va dalil kerak bo‘ladi. Biz uchun uning har xil yurtlarga yuborilgan Usmon Mushaflarining biri ekanligini isbotlashning o‘zi kifoya. Chunki, o‘sha olti yoki yetti Mushaflarning birbiridan farqi yo‘q va biri ikkinchisiga nisbatan imtiyozli emas, balki, ularning hammasi barobar hazrati Usmon (r.a.)ga mansubdir.

Biz o‘z da’vomizni isbotlashda mazkur rivoyatlar bilan chegaralanib qolmaymiz. Balki, Mushafi sharifning yozuvida, harflarining shaklida va uni yozilgan matoda fikrimizga dalil bo‘luvchi holatlarni ko‘ramiz. Jumladan, u hijriy I asrning birinchi yarmida rivojlangan xat san’ati va ziynatlardan xoli bo‘lgan, sodda xatda yozilgan. Shuningdek, u 67 hijriy sanada Abul Asvad Ad-Duvaliy shaklni farqlash uchun ishlab chiqqan qizil nuqtalardan ham xolidur.

Buning ustiga Mushaf kiyik terisiga yozilgan. Terining ishlatilishi o‘sha paytda qog‘oz bo‘lmaganligidan dalolat beradi. Bu esa o‘z navbatida Mushaf II hijriy asrda, Xuroson qog‘ozi paydo bo‘lmasdan oldin yozilganligiga dalolat qiladi. Yana unda Hajjojning farmoni bilan Nasr bin Osim Laysiy ishlab chiqqan qora nuqta va belgilar ham yo‘q. Bu esa Mushafning hijriy 80yillardan oldin yozilganligini isbotlaydi. Chunki, Nasr bin Osim 89 hijriy yilda, Basrada vafot qilgan. Mushafi Usmoniyning yozuviga taalluqli xabarlar muqaddam bayon qilindi. Mana shu ilmiy-tarixiy izlanishlar Mushafning hijriy I asrning avvalgi yarmiga mansubligidan dalolat beradi. Demak, mana shu sana bilan Usmon Mushaflarining har xil yurtlarga yuborilish sanasi orasida ozgina farq qoldi.

Bu bilan biz Xulofoi Roshidinlar zamonasiga yaqinlashib, Mushafning ana shu davrga oidligini belgilasak va bu ma’lumotga diyorimizda mashhur bo‘lgan Mushafning hazrati Usmonga mansub ekanligi to‘g‘risidagi asrlar osha kelayotgan naqlni birlashtirsak (chunki mansublikni inkor qiladigan quruq gapdan boshqa hech qanday muhim dalil yo‘q) hech shubhalanmasdan, bizning Mushafimiz Usmon Mushaflaridan biri, deya olamiz. Isbot qilguvchi inkor qiluvchidan muqaddamdur, deyilgan. Vallohu a’lam.

Shunday qilib, ushbu kitobda jam qilmoqchi va aytmoqchi bo‘lgan gaplarim nihoyasiga yetdi. Ishlarimning ko‘pligidan, vaqtim yetishmaganligi tufayli, bu ulug‘ vazifani maqomiga yarasha bajarish uchun kerakli manba’larga va ilm buloqlariga yetarli darajada murojaat qila olmaganim uchun uzr so‘rayman.

Imonim komilki, bu ishni kelajakda davom ettiruvchi biz zikr qilmagan ko‘p ma’lumotlarni topadi, inshoalloh. Alloh taolo O’zi yaxshi ko‘rgan va O’zi rozi bo‘ladigan ishlarga bizlarni muvaffaq qilsun, payg‘ambarimiz Muhammad (a.s.)ga va ul zotning ashoblariga salovotu salomlar bo‘lsin.

Solih amallarni O’z ne’mati bilan nihoyasiga yetakazadigan Allohga hamd bo‘lsin! Alloh taolo Qur’on oyatlarini nozil qilgan Payg‘ambarimizga, ilm bulog‘i, yaxshiliklar manbai bo‘lgan ul zotning avlodlari va sahobalariga salomu salovatlar bo‘lsin.

Samarqand Usmon Mushafiga taalluqli rivoyat va xabarlarning duru javohirlarini o‘z ichiga olgan, ushbu nodir kitob bosmadan chiqdi. U tarix sahifalariga zarhal harflar bilan yozilishga va qalblarga nur ila kirishga loyiqdur. Chunki, u asrlar davomida odamlar nazaridan uzoqda bo‘lgan va ular ko‘zidan yashirilgan Usmon Mushafi shariflarining yuzidan pardani ko‘tardi. Kitobni 1391 hijriy yilda O’rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasining rais noiblari shayx Ismoil Maxdum bin shayx Mullo Sotti Oxund Namangoniy tasnif qildilar. Kitob O’rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasining mablag‘iga Toshkent xukumat bosmaxonasida chop qilindi.

Shayx Ismoil Maxdum 1893 yil Namangan shahrida diniy oilada tavallud topdilar. Otalari Mullo Sotti Oxund Mullo Abduroziq Oxund o‘g‘li o‘z zamonasining mashhur ulamolaridan bo‘lib, Namangan shahrida uzoq yillar Hazrati Hizr masjidida imomlik qilib, masjid qoshidagi madrasada dars ham berganlar. Oilada besh o‘g‘il, uch qiz bo‘lib, Ismoil Maxdum ikkinchi farzand edilar. Akalari Ibrohim Maxdum va ukalari Ishoq Maxdumlar ilm sohiblari bo‘lish bilan birga murattab qoriy sifatida O’zbekistonning bir qancha masjidlarida uzoq yillar davomida imom-xatiblik vazifasida xizmat qilishgan.

Ismoil Maxdum boshlang‘ich ma’lumotni o‘z otalari va mahalliy diniy maktabda oldilar. O’n uch yoshlarida Namangondagi mashhur G’ofir qori domlada Qur’oni Karimni to‘la hatm qilib, yod oldilar va ko‘zga ko‘ringan hofizi Kalomullohlardan bo‘ldilar. Mullo Qirg‘iz madrasasida tahsil ko‘rgan talabalar orasida o‘zlarining zehn va muhofaza quvvatlari bilan ajralib turar edilar. Ismoil Maxdum mashhur Sobitxon To‘ra va boshqa ustozlardan tafsir, hadis, fikh, sarfu nahv va balog‘at fanlaridan dars oldilar.

1943 yili O'rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasini tashkil qilishda, masjidlar va 1974 yilga qadar sobiq Sho‘rolar ittifoqida yagona diniy o‘quv yurti bo‘lgan Buxoro "œMir Arab" madrasasini ochishda Ismoil Maxdum faol qatnashdilar. 1943 yilda diniy idoraning birinchi raislari muftiy Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon boshchiliklaridagi birinchi haj safarida ishtirok qildilar. Bu Sho‘rolar davrida ruxsat etilgan ilk haj safari edi.

Shayx Ismoil Maxdumni haj safaridan qaytganlaridan keyin, Namangondagi "œShayx Eshon" masjidida minglab musulmonlar zo‘r hayajon bilan kutib olishganining shohidi bo‘lganman. Shu yillarda Ismoil Maxdum Namangon shahridagi "œShayx Eshon" masjidida imom-xatib bo‘lib ishlab, 1952 yildan boshlab O’rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasida muhtasib, undan so‘ng Buxorodagi "œMir Arab" madrasasida mudir bo‘lib ishladilar. 1957 yildan to hayotlarining oxiriga qadar idora raisi noibi — qoziy lavozimida xizmat qildilar. Shu muddat davomida diniy idora faoliyatining barcha sohalariga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shib keldilar. Ismoil Maxdum Buxorodagi "œMir Arab" madrasasi, so‘ngra 1974 yilda tashkil etilgan Toshkentdagi "œImom Buxoriy" nomli oliy madrasadagi ta’lim-tarbiya ishlariga katta e’tibor berib, umrlarining oxirigacha mazkur oliy madrasada talabalarga tafsir, hadis, fiqh va boshqa diniy fanlardan dars berishni to‘xtatmadilar. U zotdan saboq olgan ko‘plab talabalar hozirgi kunda Markaziy Osiyo jumhuriyatlarida, Rusiyaning Tatariston, Boshqirdiston va boshqa mintaqalarida, Ozarbayjonda yuqori diniy lavozimlarda ishlab kelmoqdalar. Umrlarining oxirigacha diniy idora taqvimi (kalendari)ni tuzib, uni nashr qildirib turdilar.

Diniy idora tomonidan bir necha marta chop etilgan Qur’oni Karim nashrlarini tayyorlashda Ismoil Maxdum tahrir ishlariga boshchilik qilganlar. Muftiy noiblari bo‘lmish yuqori lavozimda ishlash davrlarida chet mamlakatlar bilan do‘stona aloqalar o‘rnatish maqsadida Osiyo, Afriqo va Ovro‘po mamlakatlariga qilingan amaliy safarlar va rasmiy guruhlar tarkibida ishtirok etib, u yerdagi yirik diniy muassasalar rahbarlari, davlat arboblari, ko‘zga ko‘ringan diniy ulamolar va jamoat namayondalari bilan uchrashib, diniy idora bilan bordi-keldi va maktublar almashish ishlariga asos solinishiga Ismoil Maxdum katta hissa qo‘shdilar.

Shayx Ismoil Maxdumning musulmonlar hayotiga oid diniy dolzarb masalalarni hal etish va fatvolar ishlab chiqishdagi xizmatlari ham katta bo‘lgan. Ko‘p masalalarni kitob ko‘rmay, o‘z o‘rnida hal qilib berardilar. «Sovet sharqi musulmonlari» jurnalining ta’sis etilishida jonkuyarlardan biri bo‘lish bilan birga, jurnal sahifalarida u kishining tafsir, hadis va fiqhga oid maqolalari muntazam bosilib turar edi. Shayx Ismoil Maxdum olti marta hojilarga bosh bo‘lib, muborak haj safarini ado etgan tabarruk inson edilar.

Shayx Ismoil Maxdum 1976 yil 22 yanvarda Toshkentda vafot etdilar.

Janozalarini Namangon shahridagi "œShayx Eshon" masjidida O’rta Osiyo va Qozog‘iston diniy idorasining raisi Muftiy Ziyouddinxon ibn Eshon Boboxon hazratlari o‘qidilar. Jum’a kunidagi ushbu janozada va dafn marosimida minglab odamlar ishtirok qildilar. Unda O’rta Osiyo va Qozog‘iston jumhuriyatlaridan ham ko‘plab ulamolar hozir bo‘lgan edilar.

O’zbekistonimiz istiqlolga erishib, mustaqillik tufayli diyorimizdan yetishib chiqqan mashhur fidoiy insonlar, shu jumladan din arboblari ham munosib taqdirlanmoqdalar. Namangan ahli va shahar hokimiyati rahbariyati tomonidan Shayx Ismoil Maxdum xizmatlarini e’tiborga olinib, u kishi tug‘ilib o‘sgan ko‘chaga va shu ko‘chadagi masjidga shayx Ismoil Maxdum nomlari berildi.

Shayx Ismoil Maxdum nafaqat diniy arbob, balki, arab, fors va qadimgi o‘zbek tillarini mukammal bilgan, arab, eron va O’rta Osiyo xalqlari tarixi, madaniyati va adabiyoti bo‘yicha mutaxassis edilar. Bulardan tashqari tabobat, falsafa, ilmi hay’at (astranomiya)ga oid manbalarning ham bilimdoni edilar. Qadimiy tabobat usuli asosida doridarmon tayyorlash, ya’ni tabiblik ham u kishining qo‘lidan kelar edi. Ismoil Maxdum O’zbekiston FA akademigi I.M.Mo‘minov, shu akademiya Sharqshunoslik institutining mashhur olimlari, akademiyaning muxbir a’zolari U. Karimov, P.G.Bulgakov, ToshDU sharq fakulteti dotsenti, «Arab tili darsligi» (rus tilida) muallifi, marhum B.Z.Xolidovlar bilan yaqin munosabatda bo‘lganlar. Mumiyo haqidagi asar muallifi M.Muminov ham Ismoil Maxdumdan ko‘p maslahatlar olgan. Men o‘zim ham u janob bilan yaqin muloqotda bo‘lib, Abu Mansur Saolibiyning (961/1038) «Yatimat ad-dahr» tazkirasini arab tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilishda ko‘p maslahatlarini olganman va bilim doiralari qanchalik kengligining shohidi bo‘lganman.

Shayx Ismoil Maxdum hayotlari asosan din qattiq ta’qib ostiga olingan, dindorlar qatag‘on va quvg‘in qilingan Sho‘ro tuzumi davrida o‘tdi. Lekin u kishining nomi din yo‘lida jonbozlik ko‘rsatib, o‘z hayotini Islom yo‘liga bag‘ishlagan muftiylar Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon va Ziyouddinxon ibn Eshon Boboxon kabi zotlar qatorida zikr qilinishiga sazovordir. Alloh ul zotlarni rahmat qilgan bo‘lsin.

70-yillarda Ismoil Maxdum hazratlari men ishlab turgan Sharqshunoslik ilmgohiga kelib: "œIsmatulloh, men Toshkentda saqlanayotgan Usmon Qur’oni haqida risola yozmoqchiman"dedilar. "œTaqsir, kitobni-ku yozasiz, uni qaerda chop ettirasiz, bizda hech kim chop etmaydi", dedim. "œKitob tayyor bo‘laversin, u yog‘i bir gap bo‘lar, yo arab yoki rus tilida chop ettirsam kerak" degan gapni aytdilar. Men taniqli olim O’zbekiston tarixini yaxshi bilgan B.V.Luninning Usmon Qur’oni haqidagi yaxshi ilmiy maqolasini o‘qib chiqqan edim (B.V.Lunin. Srednaya Aziya v dorevolyutsionnom i sovetskom vostokovedenii. Izdatelstvo "œNauka" UzSSR, Tashkent-1965, 99-108-betlar.) va u Qur’on tarixidan xabarim bor edi.Ismoil Maxdum ota hazratlariga shu maqolani o‘qib chiqishni maslahat berdim va o‘z kutubxonamdan B.V.Lunin kitobini olib berdim. Besh-olti oydan keyin qaytarib berdilar va undan istifoda etganlarini aytdilar. Ismoil Maxdum o‘z risolalarida hamma foydalangan adabiyotlarga ishora qilib ketganlar, kitob oxirida esa adabiyotlar ro‘yxati berilgan.

B.V.Lunin maqolasida mazkur Usmon Qur’onining O’rta Osiyoga kelib qolish tarixi, uni rus sharqshunos olimlari A.L.Kun (1840-1888) va A.F.Shebuninlar tomonidan ilmiy o‘rganilishi, 1905 yili Peterburgda faksimile usulida chop etilgani haqida mufassal to‘xtab o‘tilgan.

Shayx Ismoil Maxdumning Usmon Qur’oni risolalari Toshkentda (1971 (1390 hijriy yili ) nashr etilganiga ko‘p vaqt o‘tganiga qaramay, o‘zbek kitobxonlari bu asardan hamon bebahra edilar. Nihoyat O’zbekiston mustaqillikka erishib, vijdon va din erkinligi berildi. "œO’zbekiston adabiyoti va san’ati" haftanomasining 1994 yil 25 noyabr va 9 dekabr sonlarida Habibullo Solihning "œMo‘‘tabar kitobning qaytishi" nomli maqolasi bosilib chiqdi. Bu o‘zbek kitobxonlarini Usmon Qur’oni bilan tanishtirish yo‘lidagi hayrli ish bo‘ldi. Lekin, maqola asosan Ismoil Maxdum risolalaridan tarjima qilib berilgan bo‘lishiga qaramay, ul hazratning kitoblari va nomlari qayd etilmagani achinarlidir.

Mana endi shayx Ismoil Maxdum farzandlari Abdullohxon sharafli va savobli ishga qo‘l urib, mo‘‘tabar qiblagohlarining risolalarini o‘zbek tiliga tarjima qilib, chop etishga jazm qilibdilar. Men bu xayrli ishni tabriklayman. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom "œKimki o‘z otasining yaxshi amallarini davom ettirsa, uning yarmi savobi marhum otaga borib yetadi" degan ekanlar. Maxdum otamizning ruhlari shod bo‘lib, farzandlari sog‘-salomat bo‘lishsin.