Imomi Nasoiy sahih isnod bilan Abdulloh bin Umardan rivoyat qiladilar: «Qur’onni jam’ qildim va uni har bir kecha to‘la o‘qir edim. Buni eshitib Payg‘ambar alayhissalom: «Uni (Qur’onni) har oyda (to‘la) o‘qi(b chiq),» dedilar». (Hadisning asli «Sahih»da).

Sha’biy aytadilar: «Payg‘ambar zamonlarida Qur’onni, olti kishi jam’ qilgan edi: Ubay, Zayd, Muoz, Sa’d bin Ubayd, Abu Zayd va Mujammi’ bin Joriya».

Muhojirlardan Usmon, Ali, ibn Mas’ud, Solim Mavlo Huzayfa, Abdudloh bin Umar va ibni Oslar ham Qur’onni jam’ qilganlikdari haqida rivoyat bor.

Ibni Sirindan rivoyat qilinishicha, hazrati Ali raziyallohu anhu aytdilar: «Rasululloh vafot qilganlarida, to Qur’onni jam’ qilmagunimcha jum’a namozidan boshqa namozlarda rido(ustki kiyim)imni kiymayman, deb qasam ichdim. Shunday qilib uni jam’ qildim ( yod oldim)».

Xuddi shunday hadis Ikrimadan ham rivoyat qilingan. Unda aytilishicha hazrati Abu Bakr Siddiq Ikrimaga: «Ha, (Ali ridosini kiyganini) ko‘rmadim», deganlar.

Qur’onning nozil bo‘lgan oyatlarini sahobalar yozganliklari va uni tarqatganliklariga Umar raziyallohu anhuning Islomga kirish voqealari ham dalil bo‘la oladi. Hazrati Umar singillarining uyiga bostirib kirganlarida, u yerdagi kishilarning qo‘lida Qur’on oyatlari bitilgan matoni ko‘radilar va uni o‘qib berishliklarini so‘raydilar. Oyatlarni eshitib, nihoyatda ta’sirlanadilar (Rivoyat).

Imom Buxoriyning «Sahih»larida: «Bizlar kofirlar yurtiga qilingan futuhotlarda Qur’onni yonimizda olib yurishlikdan man’ qilingan edik», degan rivoyat ham bor. Mana shundan ma’lumki, Qur’oni Karim nozil bo‘lishining birinchi kunlaridayoq yozila boshlagan.

Imom Buxoriy aytadilar: «Qur’on payg‘ambar alayhissalom davrlaridayoq to‘liqligicha yozilgan va hifz qilingan edi. Lekin, tarqoq holda, yassi toshtaxtachalar va xurmo po‘stloqlariga yozilgan edi. Uni Abu Bakr Siddiq xalifalik davrlarida sahifalarga jam’ qildirdilar».(«Mal-Qur’on» kitobi, 215- bet.)

Roviylardan Hokim va boshqalar, Qur’on birinchi marta payg‘ambar (a.s.) davrlarida jam’ qilindi, deydilar.

Zayd bin Sobit aytadilar: «Rasulullohning huzurlarida terilarga yozilgan Qur’onni tartibga solar edik».

Bayhaqiy: «Bu «tartibga solish»dan murod, nozil bo‘lgan parcha-parcha oyatlarni Rasulullohning ko‘rsatmalariga binoan joy-joyiga qo‘yib, suralarga jamlash bo‘lsa kerak», — deydilar.

Horis al-Muhosibiy «Fahmus-sunan» kitobida «Qur’onning bitilishi yangidan qilingan ish (ya’ni bid’at) emas», deydi.

Ibn Sirin rahimahullohdan: «Rasululloh davrlarida Qur’onni to‘rt kishi jam’ qilganligida ixtilof yo‘q. Bular: Muoz, Ubay, Zayd va Abu Zayd. Lekin quyidagi uch kishining ikkitalarida ixtilof bor. Ba’zilar Abud Dardo va Usmon, ba’zilar Usmon va Tamimud Doriy ham jam’ qilgan deydilar».

Qur’onni to‘plam ( mushaf) holida jam’ qilganlar ichida Miqdod bin Amr va Abu Muso al-Ash’ariylar ham bor edi. Al-Ash’ariy keyinchalik o‘zining to‘plamini «Lubobul-qulub» deb atadi.

Rasulullohning amrlariga muvofiq Qur’oni Karim turli hajmdagi 114 ta suraga bo‘lindi va har bir suraga muayyan nom berildi. Qur’onning oxirgi oyati payg‘ambar vafotlaridan taqriban sakson kun avval nozil bo‘ldi.

As-Suyutiyning «Al-Itqon fi ulumil-Qur’on» kitoblarida al-Xitobiy degan zot, payg‘ambar (a.s.) davrlarida Qur’onning mushaf (to‘plam, muqovalangan) qilib jam’ qilinmaganligining sababi, Rasululloh (s.a.v.) Qur’onni ba’zi hukmlariga, uning tilovatiga nosix (bekor qiluvchi) oyatlar yoki ziyoda oyat kelib qolarmikan, deb kutganlaridadur. Payg‘ambarning vafotlari bilan Qur’onning nuzuli intihosiga yetgach va nosix yoki ziyoda oyat kelishlik ehtimoli tugagandan so‘ng, Alloh taolo payg‘ambar (a.s.) dan keyingi birinchi xalifaga Qur’onni to‘plam qilishlikka ilhom berdi,— deydilar. («Al-itqon», 1-jild, 58 bet).

Rasululloh va mo'minlar Qur’ondan biron-bir oyat yo‘qolmasligiga ishonchlari komil edi. Bunda yozishdan ko‘ra yod olish qobiliyatiga ko‘proq e’timod qilinar edi. Arablar o‘zlarining muhofaza quvvatlariga juda ishonar edilar, ular ( o‘z yozuvlari bo‘lishiga qaramasdan. tarj.) yozmaydigan, o‘qimaydigan, omi ekanliklari bilan faxrlanar, uzun-uzun qasida va madhiyalarni bir eshitishdayoq yodlab olardilar. Shuning uchun ham ular Qur’ondan nimaiki nozil bo‘lsa, darhol dillariga jo etardilar. Qur’oni Karim Allohning muqaddas Kalomi ekanligiga sahobalarda hech qanday shubha yo‘q edi. Uni yod olishni Islomning farzlaridan biri deb, bilar edilar. O’z ahllari, yor-birodarlaridan yiroqda, hijron azobiga sabr qilgan, ko‘p aziyatlarni tortgan, hatto hayotlarini Islom diniga fido qilgan birinchi musulmonlar Qur’on oyatlarini yodlash va uni tilovat qilishlik bilan buyuk tasalli topar edilar. Ular Qur’oni Karimdan yangi oyat nozil bo‘lgan vaqtlarda, o‘zlarini qaytadan hayotga kelgandek his qilardilar.

Sahobalarning Qur’onni yod olishga bo‘lgan zavqu shavqlariga dalolat qiladigan xabarlar ko‘p. Rasululloh (s.a.v.) Qur’ondan ta’lim berish, uni tilovat qilishlikka katta ehtimom ko‘rsatar va ta’limtarbiya, irshod ishlarini Kalomullohni yod olgan, qorilarga topshirar edilar.

Shunday qilib, Qur’oni Karim Rasululloh (s.a.v.) zamonlarida yozilgan va hifz qilingan edi. Undagi sura va oyatlarning tartibi Alloh taolo ilhomi ila Rasuli akram (s.a.v.) tomonlaridan belgilangandir. Bu ishning Alloh subhonahu va taolo tomonidan kelgan vahiy asosida bo‘lganligiga «Qiyomat» surasidagi oyatlar dalildur:



«Uni (Qur’onni sizning dilingizda) jamlash ham, (tilingizda) qiroat qildirish ham Bizning zimmamizdadir. Bas, qachon Biz (ya’ni Jabroil farishta) uni (ya’ni har bir vahiyni) o‘qib bitganimizdan so‘nggina, siz ham uni o‘qishga ergashing!» (17-18 oyatlar).

Qur’oni Karim Rasululloh (s.a.v.) davrlarida hifz qilingan, namozlarda va boshqa munosabatlar bilan o‘qilgan kitob bo‘lgani uchun ham uni tartiblanmagan edi, deyishlik ehtimoldan uzoqdir. Suralarning ba’zilari to‘laligicha, ba’zilari parcha-parcha qilib nozil qilindi. Hech shubha yo‘qki, Qur’oni Karim suralari va oyatlarining hozirgi tartibi payg‘ambar alayhissalom ko‘rsatgan va o‘qitgan tarzdadir. Imom Buxoriy asarlarida Payg‘ambar alayhissalomdan quyidagi hadis bor: «Kimki Baqara surasining oxiridan ikki oyat o‘qisa, unga kifoyadur». Mana shuning o‘zi ham Qur’oni Karim Rasululloh davrlarida tartibga solinganligiga dalolat qiladi. («Mal-Qur’on» kitobi, 213-bet.)

Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan so‘ng sahobalar va musulmonlar ul zotga xalifa qilib Abu Bakr (r.a.)ni saylashga qaror qildilar. Payg‘ambar (s.a.v.) vafotlaridan keyin hazrati Abu Bakrning fikrlarini mashg‘ul etgan asosiy narsa, murtad bo‘lgan qabilalarga qarshi qo‘shin to‘plash bo‘ldi. Arab jazirasining sharqida Musaylimatul Kazzob paydo bo‘lib, Islomga jiddiy xavf sola boshladi. Abu Bakr Siddiq (r.a.) Xolid bin Valid boshchiligidagi bir jangovar qo‘shinni unga qarshi yubordilar. Jang nihoyatda shiddatli bo‘lib, unda musulmonlardan 1200 kishi, shu jumladan, Qur’onni yod olgan yetmishga yaqin murattab qorilar shahid bo‘ldi. Buning xabari Madinaga yetib kelganda, hazrati Umar bin Xattob qattiq tashvishlanib, hazrati Abu Bakrga murojaat qildilar:

— Ey amiral-mu’minin, boshqa joylardagi janglarda ham ko‘plab qorilar shahid bo‘laversa, Qur’oni Karim yo‘q bo‘lib ketadi deb, qo‘rqaman.

Buni bajarishda ular quyidagichga yo‘l tutdilar: tosh taxtachalar, teri va boshqa narsalarga Rasululohdan yozilgan har bir parcha to‘plandi. Sahobalar yozib olgan bitiklar ham olib kelindi. Bularning to‘g‘riligini aniqlash uchun Qur’oni Karimni to‘liq yod olgan sahobalar ko‘rigidan o‘tkazish lozim deb topildi. Mana shu uch manba’ning bir xil dalolatiga binoan yozilgan va o‘qilgan parchalarda hech qanday xato yo‘qligi isbot qilingach, Qur’ondan har bir lafz yozilar edi.

Ibni Abu Dovud aytadilar: Hazrati Abu Bakr Qur’oni Karimni jam’ qilishga boshlaganlarida Umar bilan Zaydga: «Masjidning eshigi oldida o‘tiringlar, kimki Qur’ondan ikki kishi guvohligida biron narsa olib kelsa, uni yozib olinglar»,—deb buyurdilar. Hazrati Umar kimning qo‘lida Qur’ondan biron bir narsa bo‘lsa, olib kelishlikni e’lon qildilar. Odamlar o‘zlarida mavjud bo‘lgan, har xil narsalarga yozilgan Qur’on oyatlari va suralarini olib kela boshladilar. Agar ikki guvohi bo‘lmasa, ulardan hech narsa qabul qilinmas edi.

Imom Buxoriy: «Ya’ni, o‘sha yozuv Rasulullohning o‘zlaridan eshitib yozilganligiga ikki kish guvohlik berishliklari kerak edi», deydilar.

Zayd bin Sobit zimmalaridagi masuliyatni to‘la his qilganliklaridan bu vazifaga izchil yondashdilar.

Az-Zuhayriy rahimahulloh aytadilar: «Bundan maqsad faqat, yod etishning o‘zigagina e’tibor kilmasdan, balki, yodlangan va yozilgan ikki manba’ga e’timod qilish edi. Vaholanki Qur’onni yod olganlar ko‘p edi. Zayd bin Sobitning o‘zlari ham Qur’onni to‘la yod olgan edilar».

Abu Shommaning aytishlaricha, maqsad shunchaki yod olinganini emas, balki, aynan Rosulullohning huzurlarida yozilgan bo‘lishligini isbotlashdan iborat edi.

As-Suyutiy esa: «Maqsad shu narsa Payg‘ambarning vafot yillarida qilgan xatmlariga muvofiq ekanligini isbotlashdadur»,— deydilar.

Mana shu tariqa, murattab qorilarning qiroatlariga va Rasululloh huzurlarida vahy nozil bo‘lish paytida yozilganligi isbotlangan narsalarga asosan Qur’onni sahifalarda jam’ qilish nihoyasiga yetdi. Bu ulug‘ ish Abu Bakr Siddiq zamonlarida, ul zotning va Umar bin Xattob raziyallohu anhumoning rahbarliklarida amalga oshdi. Abu Bakrning bu xizmatlari o‘z davrlarida qilingan ishlarning eng ulug‘laridan biri bo‘ldi.

Abdulxayr aytadilar: «Hazrati Alining: «Qur’oni Karim xizmati borasida eng ulug‘ savobga ega bo‘lgan kishi Abu Bakrdir, unga Allohning rahmati yog‘ilsin, — deganlarini eshitdim».

Abu Bakr Siddiq Qur’onni jam’ qilgan birinchi kishidir. Bu ish hazrati Rasululloh(s.a.v.) ning vafotlaridan olti oy keyin, Yamoma jangida hofizi Kalomulloh sahobalarning shahid bo‘lganlaridan so‘ng, hijratning 12-sanasida boshlanib, taqriban bir yil davom etdi. Bu ishga boshqosh bo‘lish Qur’oni Karimni to‘la yod olgan va uni to‘liq bilganlarning eng mashhuri, vahiylarni yozib olishda doimo hozir, hamda Rasulullohning oxirgi xatmlarining guvohi bo‘lgan Zayd bin Sobitga topshirildi. Bu vazifani u zot a’lo darajada, 23 yoshlarida bajardilar. Usmon mushafi yozilgan paytda esa, u kishi 35 yoshda edilar.

Imom Buxoriy «Jomi’us-sahih»larining «Kitobut-tafsir» bobida Ibn Abbos raziyallohu anhudan rivoyat qiladilar: «Rasululloh(s.a.v.) aytdilar: «Jabroil (a.s.) menga Qur’onni bir qiroat bilan o‘rgatdilar. Men Ul zotga murojaat qilib, qiroat yo‘lini ko‘paytirishni so‘radim. To qiroat yetti xilga yetmaguncha, men so‘rashdan va ul zot esa ziyoda qilishdan to‘xtamadilar».

Al-Buxoriy va Muslim rivoyatlarida ul zoti bobarakot (s.a.v.): «Bu Qur’on yetti qiroatda nozil bo‘lgandur, qaysinisi oson bo‘lsa, o‘sha qiroatda o‘qinglar»,— dedilar.

Ulamolar, bu yerdagi «etti qiroat»dan murod yetti lahjadir, deganlar.

Bayhaqiy «Ash-sha’b»da aytganlaridek, bular o‘sha zamonda arab jazirasida mavjud bo‘lgan katta qabilalarning lahjalaridir.

Abu Ubayda: «Buning ma’nosi Qur’onning har bir so‘zi yetti xil o‘qiladi, degani emas, balki, yetti lahja Qur’onga bo‘lib qo‘yilgan, ya’ni uning (Qur’onning) ba’zi joylari Quraysh lahjasida, ba’zi joylari huzayl lahjasida, boshqa bir joylari havozin lahjasida va yana bir xil joylari yaman lahjasida, degan ma’noni beradi», deydilar.

«Jabroil (a.s) Qur’onni payg‘ambar (s.a.v.)ga har yili bir martadan ko‘rsatar edilar. Vafot yillari esa, mansux bo‘lgan joylari ketgan va qolgan joylari to‘liq holda 2 marta ko‘rsatib, o‘qitdilar. Har safar boshqa boshqa lahjada ko‘rsatar edilar, toinki yetti lahja (qiroat)ga yetdi. Bu narsa ummatga xuddi shariat osonlikka buyurgani kabi, ularga Qur’on tilovati oson va yengil bo‘lishi uchun qilingan marhamatdur», — deb, davom etadilar Abu Ubayda.