Alloh taologa beadad shukrlar bo‘lsinki, Mustaqillik tufayli boy madaniy merosimizni o‘rganish va ma’rifatparvar siymolarning asarlarini xalqimizga yetkazish borasida ko‘p xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. O’tmishda millatimizga ma’rifat tarqatgan ko‘pgina olimlarimizning nomlari qaytadan tiklanmoqda. Shunday siymolardan biri Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘lidir.
U zot 1878 yilda Toshkent shahrining Shayx Xovand Taxur daxasidagi Darxon mahallasida ziyolilar oilasida dunyoga kelgan.
Munavvar qori otasidan yetti yoshida yetim qoladi. Dastlabki ta’limni onasi Xosiyat otindan olib, xat-savodi chiqqach, Toshkentdagi Yunusxon madrasasida tahsil ko‘radi. 1898 yili o‘sha davrda O’rta Osiyoda ilm markazi hisoblangan Buxoroga borib, madrasalardan birida tahsil ola boshlaydi. Ammo ko‘p o‘tmay moddiy qiyinchilik sababli Toshkentga qaytib kelib, Darxon masjidida imomlik qiladi.
1900 yillardan boshlab taraqqiyparvar ziyoli kishilar orasida o‘qish va o‘qitish, madrasa va maktab islohotiga oid ilg‘or fikrlar olg‘a surilib, bunday ziyolilar "jadid" (yangichi)lar nomini oladi. Munavvar qori xam shu taraqqiyparvar ziyolilar xarakati safiga qo‘shilib, tez orada uning faollaridan biriga aylanadi. 1903 yildan e’tiboran u jadid maktablari ochib, dars beradi va ular uchun darslik xamda qo‘llanmalar yozadi. Jumladan, uning "Adibi avval" ("Birinchi adib", 1907 y.) alifbo kitobi, "Adibi soniy" ("Ikkinchi adib", 1907 y.) o‘qish kitobi, "Sabzavor" (to‘plami), "Yer yuzi" ("Jug‘rofiya"), "Tajvid" (Qur’onni qoidali o‘qish) kabi kitoblari bosilib, yangi usuldagi maktablarda darslik sifatida qo‘llanilgan.
Munavvar qori milliy matbuotimizning ilg‘or jurnalistlaridan bo‘lganligini xam aytib o‘tish joizdir. U 1906 yili "Xurshid" jaridasini chiqara boshlagan. 1917 yilda "Najot", "Kengash", "Hurriyat" va boshqa jaridalarda xam muharrirlik qiladi. Inqilobdan so‘ng xalq, maorifi tashkilotlarida xizmat qilib, ma’rifat ishlari bilan shug‘ullanadi.
Hozirgi Toshkent Davlat milliy dorilfununini tashkil etishda Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘lining hissasi beqiyosdir. 1918 yilning 9 aprelida u kishi raisligida Xalq dorilfununi musulmon bo‘limining kishidan iborat tashkiliy hay’ati tO’ziladi. 3 may kuni o‘tkazilgan saylov natijalariga ko‘ra, Munavvar qori rektor, Iso To‘xtaboy va Burxon Habiblar uning yordamchilari etib saylanadilar. Usha yilning 13 mayida eski shahardagi hozirgi O’zbekiston yosh tomoshabinlar teatri binosida Turkiston xalq dorilfununining musulmon bo‘limi tantanali suratda ochiladi.
Munavvar qorining 1908 yilda yozilgan "Havoy-iji diniya" risolasi uning Turkiston o‘lkasida nashr ettirgan ilk kitoblaridan biridir. Risola juz’-juz’ shaklida turli vaqtlarda chop etilgan bo‘lib, 1909 yilgi nashri barcha juz’larni o‘z ichiga olgan.
Shulardan biri bo‘lgan ushbu juz’ni birmuncha zamonaviylashtirilgan tilda va yangi alifboda nashr etib, muhtaram kitobxonlar e’tiboriga havola qilmoqdamiz.

Alhamdu lillah hammamiz Islom dinidamiz. Islom dinidagi kishilarga musulmon deyiladi. Musulmonlik besh narsa bilan bo‘ladi. Shu besh narsaning birinchisi: Alloh taoloning borligi va birligiga, Muhammad alayhissalomning Payg‘ambarliklariga chin ko‘ngildan ishonib, ishonganligini til bilan aytib iqror bo‘lmoq. Ikkinchisi: xar kuni besh vaqt namoz o‘kimoq. Uchinchisi: Butun Ramazon oyi davomida ro‘za tutmoq. To‘rtinchisi: Moli nisobga yetganda zakot bermoq. Beshinchisi: Barcha imkoniyatlari bor kishi uchun umrida bir marta xaj qilmoqdir.

Savol: Qaysi dindasiz?
Javob: Alhamdu lillah Islom dinidamiz.
Savol: Islom dinidagi kishilarga kim deyiladi?
Javob: Islom dinidagi kishilarga musulmon deyiladi.
Savol: Musulmonlik necha narsa bilan bo‘ladi?
Javob: Musulmonlik besh narsa bilan bo‘ladi.
Savol: Bu besh narsa qaysilar?
Javob: Bu besh narsa ushbulardir:
Birinchisi: Alloh taoloning borligiga, Muhammad alayhissalomning haq Payg‘ambarligiga chin ko‘ngildan ishonib, ishonganini til bilan aytib iqror bo‘lmoq, (ya’ni «La ilaha illallohu Muhammadur rasululloh» deb aytmoq).
Ikkinchisi: Har kuni besh vaqt namoz o‘qimoq.
Uchinchisi: Butun Ramazon oyi davomida ro‘za tutmoq.
To‘rtinchisi: Boy kishiga har yili molining zakotini, ya’ni qirqdan bir qismini faqir va miskinlarga bermoq.
Beshinchisi: Kuchi yetgan kishiga umrida bir marta bo‘lsa xam Makkai mukarramaga borib xaj qilmoqdir.
Savol: Ushbu besh ishga nima deyiladi?
Javob: Ushbu besh ishga Islom binosi deyiladi.
Savol: Musulmonlik uchun ulardan boshqa kerakli amallar yo‘qmi?
Javob: Musulmonlik uchun ushbu besh ishdan boshqa ham kerakli amallar nihoyatda ko‘pdir.
Savol: Mashhurroqlari qaysilar?
Javob: 1 - shariat buyurgan ibodatlarning barchasini qilib, shariat qaytargan ishlarning barchasidan qaytmoq.
2- din va dunyo uchun kerakli har xil ilm hamda har xil tillarni o‘qimoq va o‘rganmoq.
3- har ishni ilm, ittifoq, va to‘g‘rilik bilan qilmoq.
4- barcha musulmonlarni o‘z qarindoshlari kabi do‘st tutmoq.
5- ota-onani va ulug‘ kishilarni izzat-hurmat qilmoq.
6- yoshlarga marhamat, faqirlarga shafqat, muhtojlarga inoyat (ya’ni ehson, sovg‘a) etmoq.
7- o‘z foydasidan ko‘ra xalq va millat foydasini yaxshi ko‘rmoq.
8- Islom dinining taraqqiyoti va rivoji uchun doim harakatda bo‘lmoq, va shularga o‘xshagan ishlardir.

Savol: Imon nima?
Javob: Imon Alloh taolo tarafidan Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga kelgan Haq dinga va uning barcha hukmlariga chin ko‘ngildan ishonib, ishonganligini til bilan aytib iqror bo‘lmoq.
Savol: Imonli bo‘lmoq uchun qaysi kalimalarni aytmoq lozim?
Javob: Tavhid, Shahodat va Imon kalimalarini aytmoq bilan imon tasdiqlanadi.
Savol: Bu kalimalarni qanday aytmoq kerak?
Javob: Ularning ma’nolarini bilib, chin ko‘ngildan ishonib aytmoq, lozim.
Savol: Tavhid kalimasi qaysi?
Javob: Tavxid kalimasi ushbudir: «Ashhadu alla ilaha illallohu vahdahu la sharika lah lahul mulku va lahul hamd. Yuh’i va yumit. Va huva hayyul la yamut. Biyadihil xayr va huva ‘ala kulli shay’in qodir».
Ma’nosi: Guvohlik beramanki, Alloh taolodan o‘zga ma’bud yo‘q. Unga (teng keladigan) sherik yo‘q, barcha olam Uning mulki va barcha hamdu sanolar Unga xosdir. U (barcha mavjudotga) hayot baxsh etadi va hayotdan judo ham qiladi. U doimo barhayot. Hamma yaxshiliklar Uning ko‘lida va U har ishga qodirdir.
Savol: Shahodat kalimasi qaysi?
Javob: Shahodat kalimasi ushbudir: «Ashhadu alla ilaha illallohu va ashhadu anna Muhammadan abduhu va rasuluh».
Ma’nosi: Guvohlik beramanki, Alloh taolodan boshqa iloh yo‘q, albatta, Muhammad alayhissalom Uning bandasi va (Allohning bandalariga din hukmlari o‘rgatmoq uchun yuborgan) elchisidir.
Savol: Imon kalimasi qaysi?
Javob: Imon kalimasi ushbudir: «Amantu billaxi va malaikatihi va kutubihi va rusulihi valyavmil axiri valqodari xoyrihi va sharrihi minallohi ta’ala val ba’si ba’dal mavt».
Ma’nosi: Allohga va Uning farishtalari, kitoblari, payg‘ambarlari xamda qiyomat kuniga, taqdirning yaxshisi ham, yomoni ham Alloh taolodan ekanligiga va o‘lgandan so‘ng qayta tirilishga ishondim.

Savol: Qisqacha Imon kalimasi qaysi?
Javob: Alloh taologa ishonmoqni ifodalovchi qisqacha Imon kalimasi ushbudir: «Amantu billahi kama huva bi’asma’ihi va sifatihi va qabiltu jami’a ahkamihi».
Ma’nosi: Allohga, U ismlari va sifatlarida qanday bo‘lsa, shundayligicha ishondim. Va Allohning barcha hukmlarini qabul qildim.
Savol: Alloh taolo qanday zot?
Javob: Alloh taoloning zotini bilmoqqa bizning aqlimiz yetmaydi.
Savol: Alloh taologa komil imon keltirmoq uchun nima kilmoq kerak?
Javob: Alloh taologa komil imon keltirmoq uchun U Zotni sifatlari bilan bilmoq lozimdir.
Savol: Alloh taoloning sifatlari qaysi?
Javob: Alloh taoloning sifatlari ushbulardir:
Birinchi sifati «Mavjud», ya’ni, bordir. Alloh taoloni hech kim bor qilgan emas, balki O’zidan-o‘zi azaliy bordir.
Savol: Borligining avvali va oxiri bormi?
Javob: Borligining avvali va oxiri yo‘q, ya’ni, bizga o‘xshash avval yo‘q bo‘lib, keyin bor bo‘lgan va oxirida yo‘q bo‘ladigan emas, balki doimo bor bo‘lib turguvchidir.
Ikkinchi sifati «Ahad», ya’ni, birdir, yakkayu yolg‘izdir, hech bir sherigi, tengdoshi, o‘xshashi, o‘g‘il-qizi, ota-onasi, qarindoshi, eri va xotini yo‘q.
Uchinchi sifati «Hayyun» ya’ni, tirikdir.
Savol: Tirikligi nima bilan?
Javob: Bizga o‘xshash tan va jon bilan emas, balki O’z zotiga munosib bir sifat bilan tirikdir.
Savol: Alloh taoloda o‘lmoq, uxlamoq bormi?
Javob: Alloh taolo o‘lmoq, va uxlamoq kabi kamchilik sifatlardan pokdir. O’lmoq va uxlamoq maxluqlarning sifatlaridir.
To‘rtinchi sifati «Alim», ya’ni biluvchidir.
Savol: Alloh taolo nimalarni biladi?
Javob: Bo‘lib o‘tgan ishlarni, endi bo‘ladigan ishlarni, xoh katta, xoh kichik, barchasini biladi.
Savol: Alloh taolo bilmaydigan ish bormi?
Javob: Yerda bo‘lsin, osmonda bo‘lsin, Alloh taolo bilmaydigan hech bir ish yo‘q.
Savol: Nima bilan biladi?
Javob: Bizga o‘xshash aql va zehn bilan yoki o‘rganmoq va o‘ylamoq yordamida emas, balki O’z zotiga munosib bir sifat bilan biladi.
Beshinchi sifati «Murid», ya’ni xohlaguvchidir. Dunyodagi ishlarning har biri Alloh taoloning irodasi va xohishi bilan bo‘ladi. Alloh taolo xohlagan ish bo‘lmay qolmaydi va U xohlamagan ish esa, aslo bo‘lmaydi.
Oltinchi sifati «Kodir», ya’ni xar ishga qudrati yetguvchi, har narsani qilmoqqa qodirdir. Bizga o‘xshash tan kuvvatiga, asbob va kishilar yordamiga muhtoj emas.
Yettinchi sifati «Basir», ya’ni ko‘ruvchidir.
Savol: Qanday narsalarni ko‘radi?
Javob: Yer va osmondagi, qorong‘u va yorug‘dagi katta va kichik narsalarning barchasini ko‘radi.
Savol: Nima bilan ko‘radi?
Javob: Bizga o‘xshash ko‘z bilan emas, balki O’z zotiga munosib bir sifat bilan ko‘radi.
Sakkizinchi sifati «Sami’», ya’ni eshitguvchidir.
Savol: Qanday ovozlarni eshitadi?
Javob: Qattiq bo‘lsin, sekin bo‘lsin, xar qanday ovozlarni eshitadi.
Savol: Nima bilan eshitadi?
Javob: Bizga o‘xshash quloq bilan emas, balki O’z zotiga munosib bir sifat bilan eshitadi.
To‘qqizinchi sifati «Mutakallim», ya’ni, so‘zlaguvchidir. Qur’ondagi barcha oyatlar Alloh taoloning so‘zidir.
Savol: Biz bilmagan so‘zi ham bormi?
Javob: Biz bilmagan so‘zi nihoyatda ko‘p. Tavrot, Injil, Zabur nomli kitoblar ham Alloh taoloning so‘zidir.
Savol: Nima bilan so‘zlaydi?
Javob: Bizga o‘xshash til bilan, ovoz va tovushlar yordamida emas, balki O’z zotiga munosib bir sifat bilan so‘zlaydi.
O’ninchi sifati «Mukavvin», ya’ni bo‘ldirguvchidir.
Savol: Nimalarni bo‘ldiradi?
Javob: Dunyodagi bor narsalarning barchasi Alloh taoloning bo‘ldirmog‘i bilan yaralgan.
O’n birinchi sifati «Rabbun», ya’ni, tarbiya qilguvchidir.
Savol: Kimlarni tarbiya qiladi?
Javob: Dunyodagi jonli va jonsiz narsalarning barchasini tarbiya qiluvchi Alloh taolodir.
O’n ikkinchi sifati «Odil», ya’ni, to‘g‘rilik bilan ish ko‘ruvchidir, ya’ni har bir hukmni va har qaysi ishni to‘g‘rilik bilan qiladi. Hech kimga jabr va zulm o‘tkazmaydi.
Savol: Alloh taoloning bulardan boshqa ham sifatlari bormi?
Javob: Alloh taoloning bulardan boshqa sifatlari ham nihoyatda ko‘p. Dunyo va oxiratdagi har bir yaxshilik Alloh taoloning sifatidir.
Savol: Alloh taoloning biror aybi bormi?
Javob: Alloh taoloning zotida va sifatida hech bir ayb va kamchilik yo‘q.
Savol: Alloh taolo turadigan joyi va makoniga egami?
Javob: Alloh taoloning turadigan joyi (makoni), oldi va orqasi, o‘ng va chapi, yuqori va pasti yo‘q, balki u har yerda hozirdir.
Savol: Alloh taologa yemoq va ichmoq xosmi?
Javob: Alloh taolo yemoq, ichmoq, og‘rimoq kabi kamchilik sifatlardan pokdir.

Savol: Farishtalar kimlar?
Javob: Farishtalar Alloh taoloning nihoyatda itoatli, xech bir gunohsiz, nurdan yaratilgan, bizning ko‘zimizga ko‘rinmaydigan bandalaridir.
Savol: Farishtalar nima ish kilishadi?
Javob: Doim Alloh taoloning buyurgan ishlarini qiladilar. Alloh taoloning buyrug‘idan aslo chiqmaydilar.
Savol: Farishtalar Allohning boshqa bandalaridan farqli yana Qanday hususiyatlarga ega?
Javob: Farishtalarda erlik, xotinlik, tug‘moq, tug‘dirmoq, yemoq, ichmoq va uxlamoq kabi ishlar aslo yo‘qdir.
Savol: Oralarida mashhurroqlari kimlar?
Javob: Oralarida Jabroil, Mikoil, Isrofil, Azroil alayhimussalom ismli mashhurlari va Alloh taologa eng yaqin bo‘lganlari bor.
Savol: Farishtalar bizning ko‘zimizga ko‘rinishlari mumkinmi?
Javob: Agarda o‘zlari xohlasalar, bizning ko‘zimizga har xil suratda ko‘rinmoqlari mumkin.

Savol: Payg‘ambar deb kimlarga aytiladi?
Javob: Payg‘ambar deb, Alloh taolo tarafidan bandalariga din hukmlarini o‘rgatmoq, uchun yuborilgan elchilarga aytiladi.
Savol: Payg‘ambarlar qanday zotlar?
Javob: Payg‘ambarlar Alloh taoloning nihoyatda aqlli, ziyrak, to‘g‘ri va itoatli bandalaridir. Alloh taoloning amridan aslo chiqmaydilar, hech gunoh qilmaydilar. O’zlari odam bolalaridan bo‘ladi.
Savol: Qiladigan ishlari qaysilar?
Javob: Ishlari Alloh taolo tarafidan buyurilgan din va shariat hukmlarini bandalariga yetkazmoq, bandalarni haq dinga va yaxshi amallarga va’z va nasihat bilan chaqirmoq va Alloh taologa ibodat qilmoqdir.
Savol: Payg‘ambarlarda yemoq, ichmoq kabi ishlar bormi?
Javob: Payg‘ambarlarga yemoq, ichmoq, uxlamoq, uylanmoq va o‘lmoq kabi ishlarning barchasi xosdir.
Savol: Dunyoga qancha payg‘ambarlar kelib ketishgan?
Javob: Dunyoga nihoyatda ko‘p payg‘ambarlar kelib ketishgan. Hisobi bizga ma’lum emas.
Savol: Qur’onda necha payg‘ambarning ismlari zikr qilingan?
Javob: Qur’onda yigirma sakkiz payg‘ambarning ismlari zikr etilgan.
Savol: Ular kimlar?
Javob: Ular Odam, Idris, Nuh, Hud, Solih, Lut, Ibrohim, Ismoil, Ishok, Yahyo, Yusuf, Ayyub, Shu’ayb, Muso, Xorun, Zulkifl, Dovud, Sulaymon, Ilyos, Alyasa’, Yunus, Zakariyo, Yaxr, Iso, O’zayr, Luqmon, Zulqarnayn va Muhammad alayhimussalom hazratlaridirlar.
Savol: Ular orasida payg‘ambarliklari aniq ma’lum bo‘lmaganlari ham bormi?
Javob: Ulardan Uzayr, Luqmon va Zulqarnayn xazratlarining payg‘ambarliklari aniq ma’lum emas. Bu uch zotni ba’zi ulamolar payg‘ambarlardan va ba’zilari avliyolardan deyishadi.
Savol: Bulardan boshqa payg‘ambarlarning ismlari ma’lum emasmi?
Javob: Bulardan boshqa Shis, Xizr, Bashr, Doniyol, Yusha’, Ishmuyil, Asha’yo va Armiyo ismli payg‘ambarlarning ismlari tarix va hadis kitoblaridan ma’lum.
Savol: Payg‘ambarlar necha xil bo‘lishadi?
Javob: Payg‘ambarlar ikki xil bo‘lishadi: ba’zilari rasul va ba’zilari nabiy deyiladi.
Savol: Qanday payg‘ambarlarga rasul deyiladi?
Javob: Alloh taolo tarafidan o‘zlariga alohida Kitob va shariat berilgan payg‘ambarlarga rasul deyiladi.
Savol: Qanday payg‘ambarlarga nabiy deyiladi?
Javob: O’zlariga maxsus kitob va shariat berilmay, boshqa bir rasulga berilgan Kitob va shariatga amal qilishga buyurilgan payg‘ambarlarga nabiy deyiladi.
Savol: Nabiylar rasul bo‘la oladilarmi?
Javob: Nabiylarning xech birlari rasul bo‘la olmaydi. Ammo, rasullarning xar biriga nabiy xam deyiladi.
Savol: Bu payg‘ambarlardan necha kishiga Kitob va shariat berilgan?
Javob: Bu payg‘ambarlardan sakkiz kishiga aloxida Kitob va shariat berilgan.
Savol: Kim-kimlarga?
Javob: Odam, Shis, Idris, Ibrohim, Muso, Dovud, Iso va Muhammad alayhimussalomlarga.
Savol: Payg‘ambarlarning birinchisi kim bo‘lgan?
Javob: Payg‘ambarlarning birinchisi barchamizning otamiz hazrati Odam alayhissalomdir.
Savol: Payg‘ambarlarning oxirgisi kimdir?
Javob: Payg‘ambarlarning oxirgisi va barchadan afzali bizning Payg‘ambarimiz hazrati Muhammad alayhissalomdirlar.
Savol: Muhammad alayhissalomdan so‘ng dunyoga payg‘ambar keladimi?
Javob: Muhammad alayhissalomdan so‘ng dunyoga aslo payg‘ambar kelmaydi. Bu zotning shariatlari (ko‘rsatgan yo‘llari) bilan qiyomatgacha amal qilinadi.
Savol: Biz qaysi payg‘ambarning shariatlari bilan amal qilamiz?
Javob: Biz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning shariatlari bilan amal qilamiz.

Savol: Qaysi so‘zlar Alloh taoloning Kitoblaridir?
Javob: Hur zamonning o‘ziga yarashadigan dini va muomalot hukmlarini bayon etib, o‘sha zamon payg‘ambarlariga yuborilgan so‘zlar - Alloh taoloning Kitoblaridir.
Savol: Alloh taolo payg‘ambarlariga necha Kitob yubordi?
Javob: Alloh taolo shu biz bilgan payg‘ambarlariga yuz saxifa va to‘rt Kitob yubordi.
Savol: Yuz saxifani qaysi payg‘ambarlariga yubordi?
Javob: Yuz saxifadan o‘n saxifani Odam alayhissalomga, ellik saxifani Shis alayhissalomga, o‘ttiz saxifani Idris alayhissalomga, o‘n saxifani Ibrohim alayhissalomga yubordi.
Savol: To‘rt Kitobni qaysi payg‘ambarlariga yubordi?
Javob: To‘rt Kitobdan Tavrot nomli Kitobni Muso alayhissalomga, Zabur nomli Kitobni Dovud alayhissalomga, Injil nomli Kitobni Iso alayhissalomga, Qur’on nomli Kitobni bizning Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga yubordi.
Savol: Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga Qur’on qaysi ravishda yuborildi?
Javob: Qur’onni kerakli vaqtlarda Alloh taolo tarafidan Jabroil alayhissalom ismli farishta kelib, Muhammad alayhissalomga oyat-oyat bildirib ketdilar.
Savol: Eng oxirgi Kitob qaysi?
Javob: Eng oxirgi Kitob Qur’ondir. Qur’on nozil kilinmog‘i bilan avvalgi kitoblarning ba’zi hukmlari bekor bo‘ldi. Qur’on hukmlari bilan amal qilmoq barchaga lozim etildi.
Savol: Qur’onda qanday hukmlar bor?
Javob: Odam bolalarining dunyo va oxiratlari uchun foydali bo‘lgan, xar zamonga to‘g‘ri keladigan va qiyomatgacha o‘zgarmaydigan hikmatli hukmlar bor.
Savol: Biz qaysi Kitob bilan amal qilamiz?
Javob: Biz barcha kitoblarning afzali va akmali Qur’oni karim bilan amal qilamiz.

Savol: Oxirat kuni deb qaysi kunga aytiladi?
Javob: Bir kun kelib, bu dunyodagi bizning ko‘zimizga ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan, jonli va jonsiz narsalarning barchasi yo‘q bo‘lib, Alloh taoloning o‘zidan va xohlaganidan boshqa hech narsa qolmaydi, o‘sha kunga oxirat kuni deyiladi.
Savol: Oxirat kuni qachon bo‘ladi?
Javob: Oxirat qachon bo‘lishini Alloh taoloning O’zidan boshqa hech kim bilmaydi, lekin (u kun) albatta keladi.
Savol: (U kun) o‘lgan bandalarning hollari qanday bo‘ladi?
Javob: O’lgan bandalar go‘rga ko‘yilganlaridan so‘ngra go‘rlariga Munkar va Nakir ismli ikki farishta kirib, «Rabbing kim, dining qaysi, payg‘ambaring kim?» deb savol qilishadi.
Savol: Bu savollarga to‘g‘ri javob bergan bandalarga nima qilinadi?
Javob: Bu savollarga to‘g‘ri javob bergan bandalar yaxshilardan hisoblanib, kiyomatgacha rohatda bo‘ladilar.
Savol: To‘g‘ri javob bermaganlarga nima qilinadi?
Javob: To‘g‘ri javob bermagan bandalar yomonlardan sanalib, qiyomatgacha azobda qoladilar.
Savol: O’lgan bandalar yana tiriladilarmi?
Javob: Oxirat kuni kelib, barcha yo‘q bo‘lgandan so‘ng, Alloh taoloning qudrati bilan o‘lib ketgan bandalarning barchalari yana tiriladi.
Savol: Tirilgandan so‘ng ular nima qilishadi?
Javob: Tirilgandan so‘ng barchalari uyqudan turgandek go‘rlaridan chiqib, Alloh taolo tayin qilgan yerga borib yig‘iladilar.
Savol: Bandalar u kuni yig‘iladigan yer nima deyiladi?
Javob: Bandalar u kuni yig‘iladigan yer «Mahshar yeri» va u kun «Qiyomat kuni» deyiladi.

Savol: Qiyomat kuni Qanday kun?
Javob: Qiyomat kuni bandalarning bu dunyoda qilgan yaxshilik va yomonliklari ma’lum bo‘ladigan, yaxshi bandalar uchun sevinchli, yomon bandalar uchun qo‘rqinchli va shiddatli kundir.
Savol: Bandalarning yaxshilik va yomonliklari qay ravishda ma’lum bo‘ladi?
Javob: Barcha bandalar go‘rlaridan chiqib, Mahshar yeriga yig‘ilganlaridan so‘ng har birlarining bu dunyodagi qilgan yaxshilik va yomonliklari hisob qilinib, Alloh taoloning qudrat tarozusida o‘lchanadi. Har kimning yaxshiligi va yomonligi o‘ziga va barcha kishilarga shu ravishda ma’lum bo‘ladi.
Savol: Yaxshiliklari ma’lum bo‘lgan bandalarni ne hol kutadi?
Javob: Yaxshiliklari ma’lum bo‘lgan bandalar xursandlik bilan Sirot ko‘prigidan o‘tib, jannatga kiradilar.
Savol: Yomonliklari ma’lum bo‘lgan bandalarning hollari qanday kechadi?
Javob: Bunday bandalar o‘z yomonliklaridan uyalib, sharmanda bo‘ladilar, agarda Alloh taolo gunohlaridan kechmasa, Sirot ko‘prigidan o‘tolmay, do‘zaxga kiradilar.