«Oftobi dinu davlat va mahtobi falaki saodat, mujtahidi furu’i asl, mumayyizi vaslu fasl, maqbuli layaza - din va davlat oftobi, saodat osmonining oyi, shariat ahkomlari - ilmlarini aslini va turli sohalarini juda yaxshi biluvchi, Haq taologa maqbul inson (Muhammad G’azzoliyning sifatlari - M.M.).
Mumayyiz - mav’iza, nasihat beruvchi.

Musannif - tasnif etuvchi, yozg‘uvchi.

 Yadi bayza - oq qo‘l. Ibrohim payg‘ambarning mo‘‘jizasi.

 Namudi bebud - xunuk ko‘rinish.

Oftobi olamshu’oy - butun olamga nur sochuvchi oftob. «Al-ma’mur-ma’zur» - bir ishga buyurilgan odamning gunohi uzurlidir.

Ruhi purfutuq - fatxlar - ixtiro, kashfiyotlarga boy ruh.

«Va huva hasbi va ni’mal-vakil va ni’mal mavla va ni’ma-n-nasir» - Va U (Alloh) fazilat,
izzat-xurmatlar egasi, ne’matlarning vakili va xojasidir.

Maof tutmoq - avf etmoq.   -

Bodakim, no‘sh etmoq- ma’rifat mayidan ichmoq, ilmi hikmat o‘qimoq,

Qudurat - g‘ashlik, xiralik.   :

Kimyogarlik olati - bu yerda misni oltinga aylantiruvchi laboratoriya ma’nosida.

Arjumand - sevimli, izzat-xurmatli.

Zebu far - go‘zallik va baxt-iqbol, baland tole’.

Mufassir - asarni tafsir etuvchi, sharxlovchi.

Muassir - ta’sir o‘tkazuvchi.   ..

G’aniy - boy, badavlat.

Andalib - bulbul.

Ma’oniy javohirlari - ma’nolarning gavharlari.

Resh etmoq - teshmoq.

Ishq o‘tidin sharar - ilohiy ishq uchqunlari.

Olami ma’nidan bohabar - zohiriy yuzaki olam emas, ruhlar, ma’nolar olamidan xabardor bo‘lmoq.

Barru baho - yeru-suv, dungiz va quruqlik.   

Ravoh - rohning jam’i - yo‘llar.

Miskinnavoz - bechora, miskin, g‘ariblarni qo‘llovchi.

Xudotars - Xudodan qo‘rqo‘vchi.

Ma’nigudoz - chuqur ma’nolarni aytuvchi.

Debocha - asarning kirish qismi, (avvalgi muqaddima tarjimon Muhammad Isoning so‘zlari edi. Endi Abu Homid Muhammad G’azzoliy so‘zlari boshlandi - M.M.). , Makin, muknat - qudratli va quvvatli bo‘lmoq.

Izzu-joh - obro‘, mansab.

Falak davri - charxifalak, ya’ni osmonlar, yulduzlarning aylanishi.

Jalolu kibriyo - ulug‘lik, baland martaba.   

Muridlar suluki - aziz avliyolarga murid - shogird bo‘lish uchun juda ko‘p riyozat, mashshaqat etish talab qilinadi.

Mushabbaha - shubha qiluvchi.   .

Muattala - botil, sohta aqidaga ishonuvchilar.

Chun va chiguna? - qanday, nima uchun?

Chunu chandiyat - qanday qilib, nima uchun shunday, degan savollar moddiy va o‘tkinchi narsalar haqida aytiladi. Abadiy mavjud Haqtaolo haqida bunday savollar berish ahmoqlik va kufr hisoblanadi.

Kavn, koinot - Yer, Quyo, yulduzlar, olamlar. Vojibul-vujud - abadiy mavjud Haq taolo.

Muqtado - boshlovchi.

Ma’mur - boshqaruvchi.

Tiyra - xira, qorong‘u.

Aloyish, loyish - bulg‘anish, ifloslanish.

Asfalasofilin - tubanlik, rasvolik, do‘zahga ketish.

A’loi illiyin - Haq dargohiga yaqinlik.

Chahorpoy va bahoyim - to‘rt oyoqli va boshqa hayvonlar.

Maliki subhon - Poklik egasi, Haq taolo.

Mujohada - g‘ayrat, shijoat.

Riyozat - mashaqqat chekish.

Ihsosiyat - xissiyotlar.

An’voi - nav’lari turli-tuman.

Avsofi hamida - maqtovli sifatlar.

Sifoti zamima - yomon, aybli sifatlar.

Bekiyna - musaffo.

Buhil - bahillik.

Maloika - farishtalar.

O’moli zohiriy - tashqi, moddiy xatti-harakatlar.

Zohiriyat - yuzada ko‘ringan sifatlar, xususiyatlar.

Muxlikot - insonni oxaratda do‘zahga eltib, xalok etuvchi, aybli, illat-li, gunoh ishlar, aldov, dag‘allik, jabr-zulm, munofiklik, ochko‘zlik va h. k.

Munjiyyot - insonni oxiratda jannatga eltuvchi, hayrli ishlar - meho-muruvvat, rahm-shafqat, sofdillik, bag‘ri kenglik, vafo, sadoqat, sahovat, kamtarinlik va h. k.

Batahqiq - haqiqatda.

Yovuq - yaqin.

G’alat - xato.

Izzo, izo - birovga g‘azab qilish.

G’arib - g‘alati, g‘aroyib yoki za’if.

Jamoli bezavol - abadiy go‘zallik.

Avsof - sifatlar.

Saodat tuhmi - yaxshilik urug‘lari.

 G’izo - yemish.

 Xoslar - Haqqa yetishganlar va yaqinlikka intilib pokiza yashovchilar.

Behishti jovidon - abadiy jannat. Olami shahodat - ko‘zga ko‘ringan olam. Azza va jalla - eng aziz va buyuk.

Dargohi Ahadiyat - yakka, yagona Alloh dargohi. Foniy - yo‘qoluvchi, o‘tkinchi.

Hoja olam - Haq taolo.

Ofarida - yaratmoq, paydo qilmoq.

Araz - o‘zgaruvchi sifat.

Javhar - (substantsiya) har xil mavjudot va hodisaning asli.

Masnu’ot - yasalgan, paydo qilingan moddiy narsalar. Idrokot - anglanuvchi narsalar.

Qattiq va tundho‘y - qo‘pol, dilozor, takkabur. Havos - xislar, tuyg‘ular.

Markab - ulov, ot, arava.

Roh - yo‘l.

Rohzan - yo‘lto‘sar.

Tog‘iy va yog‘iy - tangriga to‘g‘yon qiluvchi, osiy, dushman.

Salohga keltirish - tuzatish.

Badkor - xulqi buzuq. Xarislik - ochko‘zlik. Sharm - uyatchanlik. Kor farmo - ish buyuruvchi.

Daler - yomon ishlarga dadillik. Mahjub - hijobli, yopingan. Ma’siyat - gunoh ishlar. Ilmi hikmat - falsafa.

Olami sifliy - tuban, pastkashlar olami. Mujrim - gunohkor. Shayotin - shaytonlar.

Havosi panjgona - besh sezgi.

Olami malakut - farishtalar olami.

Olami g‘ayb - g‘oyibot, sirlar olami.

Dil ravzanasi - dil darchasi (osmonga ochilgan).

Valoyat - valiylik.

Musahhar - sehrlangan, bo‘ysungan.

Muakkal - ruhiy vakil, asrovchi ruh.

«Ma’oniy asmoulloh» - Abu Homid Muhammad G’azzoliyning kitobi - «Alloh ismlarining ma’nolari».
Ilmi zoqir (yoki ilmi qol) - o‘rta asrlarda ilohiyot, ruhshunoslik fanlari (kalom, hadis, tafsir), ilmi hol deb, tabiiyot, moddiy jismlarga doir (astronomiya. botanika, zoologiya, geometriya, fizika), tib ilmlari quyi darajadagi zohiriy ilmlar hieoblangan.

Ilmi botin - zohiriy ilmlardan baland hisoblangan qikmat, ruhshunoslik, kalom, xadis, tafsir, tasavvuf ilmlari. Yana, valiylik nubuvvatga doir ilmlar.

Ahli qabohat - xarom, gunox ishlar bilan boylik, mol-mulk ortiruvchilar.

Sitoyish - maqtov.

Xilofi shar’iy - nopok ishlar, shariatda qoralangan ishlar.

«Ajoyibul qulub» - «Qalblarning ajoyibotlari» - Imom G’azzoliy asari.

Tabaqai muxtalif - turlicha tabaqalar.

Botil - behuda, puch.

Beajz - ojizligi yo‘q.

Befano - yo‘qolmaydigan.

Bekudurat - pokiza, sof.

Talbiya - Haq taolo amr - farmoniga labbay deb turish.

Tanzih - Poklik.

 Takdis - Muqaddaslik.

Munazzah- musaffo.

Af’oli ma’rifat - go‘zal xulq, yaxshi fe’llar.

Ruhi hayvoniy - hayvonot va insonlaruchun umumiy bo‘lgan yemoq, ichmoq. shaxvat - jinsiy quvvat badnafslik, ochko‘zlik, tajavuzkorlik ruhi.

Anosir arba’a - to‘rt unsur: suv, havo, tuproq, olov. Mijozda: issiqlik, sovuqlik, xo‘llik, quruqlik.

Olami arvoh - ruhlar, farishtalar olami.

Tabiiyunlar - ilohiy, ruhiy olamni tushunmay, inkor etib, faqat moddiy jismlarning tabiatini o‘rganuvchilar.

Kamand - qush va hayvonlarni ovlash uchun ishlatiluvchi arqon. Qudsiy hadis - payg‘ambar tomonidan aytilgan Allohning so‘zlari.

Gunohi kabira - katta, og‘ir gunohlar: aldov, badnafslik, zinokorlik, baxllik, jabr, zulm, kibru-havo, dilozorlik, poraho‘rlik, riyo-munofiqlik, o‘g‘rilik, tajovuzkorlik, tuxmat, hasadgo‘ylik, chaqimchilik, xaromxo‘rlik va h. k.

Gunohi sag‘ira - kichik, yengilroq gunohlar: dangasalik, yalqovlik, beg‘amlik, dag‘allik, hasislik, sabr-toqat kamligi, do‘stlarga, qarindoshlarga beparvolik va h. k.

Zodi roh- oxirat yo‘lining ozig‘i, ya’ni, savob, hayrli, olijanob ishlar, go‘zal xulqlar. Fasod-aynish, ruhan chirish yemirilish, odatda ba’zi amirlar, xokimlar va boshqalar, yana ba’zi boy badavlat odamlarga xos illatlar.

G’aflat - yaxshi, savob ishlardan xabarsizlik g‘aflat ahli og‘ir gunohlarga botadi.

Dil g‘izosi (taomi) - go‘zal xulqlar, savobli ishlar, ilm-ma’rifat.

Xorut va Morut - Qur’onda tilga olingan ikki farishta. Bular go‘zal Zuhrani zinokorlikka majbur qilmoqchi bo‘lganlar. Zuxra Xudoga iltijo qilganida, u osmonga parvoz qilib, yulduzga aylangan. Xorut va Morut og‘ir gunohlari uchun Bobildagi chuqur choqga oyog‘i osmondan qilib osib qo‘yilgan.
Malakul-mavt - Azroil, o‘lim farishtasi.

Ruhi insoniy - modda, shakl, hajm, rang yoki vaznga muhtoj bo‘lmagan, abadiy yashaydigan, sira o‘lmaydigan ruh. Vujud, badan o‘lganida insoniy ruh qafasdan qutilib. ozodlikka chiqadi.
Vahiy - payg‘ambarlarga Alloh tomonidan yetkaziladigan amr-farmon, Qonun-Qoida, pand-nasihatlar.

Bovar qilmoq - ishonmoq.

O’zligini tanimoq- insonlar aslida o‘zini farishtalarga yaqin, Allohga sevimli, barchaga yaxshilik tilaydigan, hech kimga yomonlik tilamaydigan, gunoh ishlar qilmaydigan sofdil xilqat ekanligini, ya’ni asl o‘zligini bilmaydi. Komil insonlar bundan mustasno. Baxllik, zinokorlik, munofiklik, aldov, qotillik, o‘g‘rilik kabi gunoh ishlar aslida devlar va shaytonlarning odatidir. Ba’zilaro‘zining insonligini unutib, devlar va shaytonlar kabi yovuzlik qiladilar.

Fuqaho - faqihlar, musulmon xuquqshunoslari. Mutakallim - kalom ilmi sohibi. Ahli basirat - qalb ko‘zi ochiq insonlar.

Ahli taqlid - tushunmasdan yomonlarga taqlid qilib yashovchilar.

Xashr - mahshargoh.

Ba’as - qiyomatda tirilmoq.

Maod - ruhning o‘z joyiga qaytishi.

O’lmak birla botil bo‘lmas - inson vujudi o‘lgach, ruhi erkin parvoz qiladi va fazilatlarini yo‘qotmaydi.
«Bu dunyo - mo‘minlarning do‘zahi va kofirlarning jannatidur» - hadisning ma’nosi: bu dunyoda birovlarni aldab, jabr-zulm qilib, qiynab, mol-mulk, boylik topuvchilar, ya’ni do‘zahiy odamlar jannatda yashaganday rohatlanadilar, lekin abadiy hayot, oxiratda do‘zah azoblarini tortadilar.

Ruhiy (ruhoniy) do‘zax,- jismoniy azob ham og‘ir, lekin ruhazobi jonni o‘rtaydi, ya’ni, undan omonlik yo‘q.

«Qiyomat kuni suvrat ma’noga tobe’ bo‘lg‘usidur» - ya’ni, qiyomatda har qanday ayyor, makkor odam o‘zining yomonligini, do‘zahiyligini yashirolmas.

Ahli ma’rifat va ahli toat - ma’noga ko‘ra, ma’rifat hosil qilish taot-ibodat qilish bilan barobardir. X,am ma’rifat, ham ibodat bo‘lsa - nur ustiga a’lo nurdir.

«Rux insonning haqiqatidur» - ya’ni, odam tilida ming chandon ajoyib so‘zlar aytib, xalqni aldasa ham. ruh yomonligi, majruxligini, Alloxdan va sofdil odamlardan yashirolmaydi.

Ma’qulot - aqliy bilim, tushunchalar. Asl aql - ayyorlik va yovuzlikda emas, balki Xaq taologa xush keladigan savob ishlarda ko‘rinadi.

«Bir yuz yigirma to‘rt ming payg‘ambar...» - shunchalik dono insonlar Alloh, oxiratni haq deb bilsalar-da, ba’zi aklan va ruhan ko‘r odamlar o‘zlarini shu payg‘ambarlardan aqlliroq deb o‘ylaydi.
Mulhid, lahad, holidun so‘zlari arabchada yaxshilar jannatda, yomonlar do‘zaxda abadiy qolishlarini anglatadi. Bu yerda mulhid - do‘zaxda abadiy qoluvchi ma’nosida.

«Ajziga rasuling o‘lsa iqror ...» - ya’ni, Haq taoloning cheksiz ulug‘ligini xatto payg‘ambarlarham madhetishga ojizligini tan Olganlar.

«Lutfing qo‘li tutmasa qo‘limni, shayton la’in ozdirur yo‘limni» -   ya’ni, shayton yo‘ldan ozdirgan zolim, yovuz, poraxo‘r, raxmsiz,takabbur odamlar Xudoning lutfu marhamatidan ayrilgandir.
«O’zlik yukidin xalos aylab» - bu yerda o‘zlik nafsoniyat, shaxsiyatparastlik, o‘zim bo‘lay deb yashovchi xudbinlik ma’nosida kelgan.

Masqal - sayqallovchi asbob. Bu yerda ruhni sayqallash. poklash haqida.

Xarimi ma’man - iymonning muqaddas saroyi.

«Mayi jigarxun» - jigar qoniday mayni nush etmoq -jigar bag‘ri ezilgan, mashaqqat chekkan odamlarning yuksak maqomini anglatadi.

Savti bulbul - sayroqi qush honishi, nola-fig‘oni.

Ahdi nikoh - oila qurish uchun nikoh «arqoni» bilan bog‘lanish, shartnoma.

Mutasaddiylar - turli darajadagi rahbarlar.

Til ofati - odamning boshiga yomon so‘zlari va shunga muvofiq yomon ishlaridan do‘zahga yetaklovchi ofat yog‘iladi.

Xavf va rajo (umid) - har bir inson gunoh, yomon ishlari uchun do‘zahga tushishdan havfsirab, yaxshi ishlari uchun Xudoning marhamatiga umid qilib yashashi-go‘zal xislatdir.

Ahli sunna val jamoa - musulmon dinida sahobalar va tobe’inlardan iborat hurmatli ulamolar e’tirof etgan to‘rt mazxab (molikiya, xanbaliya, shofeiya, xanafiya)dan iborat shariat ahkomlariga amal qiluvchi mo‘min musulmonlar.

Kalom ilmi - falsafaning eng muhim masalalarida (tavhid- Allohning birligi, sherigi yo‘qligi), tanzih —pokligi, muqaddasligi, Qodirligi, Olim va Fozil, Jabbor, Sattor, G’affor va G’afur. Aziz va Jalil (jaloliyat - buyuklik egasi), Rahmon va Rahim ekanligini, borliq olamni va ma’rifat, dialektik (mujodala) baxs, munozara yo‘li bilan ravshan bilish mumkinligini talqin etuvchi ilmiy-falsafiy oqimi. Kalom ilmining mu’tazila oqimi Xorun ar-Rashid, al-Ma’mun, al-Mu’tasim, al-Vosiq davrlarida keng shuhrat qozongan (800-847). Xalifa al-Mutavakkil (847-861) davrida mu’tazila oqimi ta’qibga uchradi (Qur’onning mazmuni yoki abadiy, azaliyligi, degan masalada).

Abul Hasan al-Ash’ariy va Abu Mansur al-Moturudiy kachom ilmi shariatga muvofiqekanligini ilmiy dalillar bilan isbotladilar. Al-ash’ariya bilan mu’tazila o‘rtasida baxs-munozara borsa ham, aslida har ikkisi falsafa ilmiga yaqin edi. Forobiy, Ibn Sino, Abdul Karim Shahristoniy, Fahriddin Roziy, Umar Xayyom, G’azzoliy, Nasriddin Tusiy - sharh arastuchilari davrida kalom ilmi sof falsafaga yanada yaqinlashdi. Bunga ayniqsa inson va olam, jamiyat va ahloq, ma’rifat va ma’naviyat sohalarini chuqur tadqiq etgan Abu Homid Zayniddin G’azzoliyning asarlari juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Kalom ilmi al-Bayzaviy (vaf. 1286), Mas’ud Taftazoniy (vaf. 1390), Sayyid Sharif Jurjoniy (vaf. 1413), Jaloliddin Davvoniy (vaf. 1501) va boshqalar tomonidan yanada rivojlantirildi.

Vojibul vujud - azaliy va abdiy mavjudligi vojib, zaruriy, birligi. yakkaligi barcha olamlarga egaligi, barcha mavjudotlarga yaxshilik tilashi, yomonlik qiluvchilarni jazolashi, yaratguvchi, Sone’ (sanatkor), Mudabbir (barcha mushkulotlarga tadbir topuvchi) ekanligi.

Muhyi - hayot beruvchi.

Mumiyt - jonni oluvchi. o‘ldiruvchi.

Hayy - abadiy tirik.

Lo yamut - hech qachon o‘lmaydigan.

Yaqzon - mangu uygoqzot ekanligi barhaq, mangu mavjudligi uchun sababchi bo‘lgan zotdir. (Abu Nasr Forobiy «Fozil odamlar shahri»).

«Holiq maxluqning sifatida emasdir» - ya’ni, Haq taolo o‘zi yaratgan jonli va jonsiz, aqlli va aqlsiz mavjudotlar kabi: kamayish, o‘zgarish, rangi, shakli, hajmi o‘zgarish, yemirilish, ifloslanish yoki yo‘qolish kabi xususiyatlardan holi, pokdir.

Munazzax - musaffo.

Tag‘yir va tabdil - o‘tkinchi mavjudotlarga xos bo‘lgan o‘zgarish, o‘rin almashuv xususiyatlari.

Ilmning farzligi - islomiy shariatda musulmonlar uchun ilm olish taot-ibodat kabi farzdir.

Amr va nahiy - tangri buyurgan yaxshi fe’llar va qilma deb, man’ etgan yomon ishlar.   

Ma’siyat - yomon fe’llar, gunohlar.

Shaqovat - jabr-zulm, poraxo‘rlik, sudxo‘rlik (pul qarz berib, foyda olish), o‘g‘rilik kabi gunoh ishlar.
Mubosharat - eru xotin qo‘shiluvi. Mazluma - ko‘chma ma’noda: muloyim, yuvosh. jabrdiyda ayol.
Parhiz (parhez) - ziyon keltiruvchi taomlardan, kufrga. do‘zahga eltuvchi yomon fe’llardan saqlanish.
Muttaqiylar - Haq yo‘lda, sof vijdon, pok iymon bilan doimo halol yashovchilar.

Mujtahidlar - ilm, ma’rifatda kuchli, shijoatli olimlar.

Zikr - Haq taoloning go‘zal va ulug‘vor sifatlarini yod etish shariatda ham, tariqatda ham yaxshi ibodat, fazilat hisoblanadi.

«Yaxshi amallar tahoratda ehtiyotdan muhimroqdir» - tahorat mukammaligini ko‘p o‘ylashdan ko‘ra yaxshi savob ishlarni qilish muhimdir.

Ruhsat, muboh - ilojsizlikdan bajarish mumkin, lekin maqtovli. mustahab bo‘lmagan ba’zi ishlar. Masalan, ko‘p o‘qishga qiziqib, tahoratni chala qoldirish, ochlikda ba’zi narsalarni yeyish, suv yo‘qligida tayammum - qo‘lni qum, tuproq bilan artish kabi.

Makruh - nojoiz, nopok ishlar.

Riyo - tilda boshqa. dilda boshqa o‘ylash, munofiqlik, yomon ishlarni yashirib, o‘zini yaxshi ko‘rsatish, vatan, millat, xalq uchun deb turib, faqat o‘z ma’nfatini o‘ylash.

Tahorat ehtiyotlari - namoz tahoratsiz, pokiza yuvinmay turib, o‘qilmaydi. Bu yerda ehtiyotlar deganda tahoratni eng kichik shartlarigacha bajarish tushuniladi. Lekin, sahobalar iymoni pok bo‘lgani holda ba’zi ehtiyotlarga rioya qilmaganlar. Chunki, musulmonning halol tirikchilik uchun qilayotgan mehnati, yaxshi, savob amallari ehtiyotdan muhimroqdir.

Junubat - eru xotin aloqasi sababli g‘usl - cho‘milish namoz shartlaridan biridir.

Qiyomatda hisob berishda farishtalar bandaning qilgan ishlari (amal) yozilgan daftarni o‘ng tomondan uzatsa - jannatiylik alomati, chap tarafdan uzatsa - do‘zahiylik alomati hisoblanadi.
Badan tahoratidin dil tahorati - tozalanishi muhimroq, boisi - dilga Haq taolo nazari tushadi.
Tayammum - suv yo‘q joylarda tuproq bilan taqorat qilish ilojsizlikda mumkin hisoblanadi.

«Namoz behishtning kalididir» - ko‘ngli toza, birovga yomonlik qilmaydigan odamlarning namozi jannatga yo‘l ochadi.

«Sami’allahu li man hamida» - «Xudoga hamdu sano aytganlarni xudoyim eshitadi va undan rozi bo‘ladi (agar gunohi ko‘p bo‘lmasa).

Hasan Basriy - sahobalarning tarbiyasini Oltan aziz avliyolardan biri, uning va’zini ming-ming musulmonlar eshitgan. (F. Attor «Tazkiratul-avliyo»).

«Ro‘yi dil» - qalban yuzni Ka’baga qaratish.

Xushu’ - namoz o‘qiyotganidan quvonish.

Gunohning kafforati - bilmasdan xato qilgan odam buning jarimasiga yaxshi, savob ishni bajarishi.
Nafl namozi - farz va sunnatga qo‘shimcha istalgan vaqtda o‘qiladigan ixtiyoriy namoz - ibodat.
Iqtido qilmoq - muqtado imomga ergashib ibodat qilmoq.

Tasbih - «Subhonalloh» (Alloh pokdir).

Tamjid - «Innaka hamidu-m-majid» (Albatta, u (Alloh) bukjdir) demoq.

Zakot - har bir musulmon shaxsiy boyligi - yer-suvi, dala, bog‘i. chorvasi va hakazo daromadlaridan qirkdan bir qismini bir yilda bir marta umum qavmdoshlari uchun hayr ehson, saxovat tarzida berib turish farz hisoblanadi.

Fitr zakoti - besh xil zakotning biri, odatda muqaddas ramazon oyida va hayit (iyd) kunlari ilm ahliga va muxtojlarga hayr-ehson, sadaqa tarzida beriladi.

Soyil - so‘rovchi, tilanchi, gado, darvesh.

Daqiq. ko‘pligi laqoyiq - nozik ma’nolar.

G’aniy - boy. badavlat odam.

«Ehson qiluvchi darvesh ...» - boyning sadaqasini olishga rozi bo‘lgani uchun darvesh boyga jannat yo‘lini ochgan hisoblanadi. Shu bois darveshlar boylardan hurmatlirokdir.

«Xabarda kelibdurki ...» - forsiygo‘y xalqlar payg‘ambar hadisi - so‘zlarini axbor, xabar deydilar.

Po‘shida - yashirin, yopiq.

Riyo - munofiqlik, yomonlikni yaxshi ko‘rsatmoqqa urunish.

Ahli bayt - rasullohning oila a’zolari.

Ro‘zaning sunnatlari - farzdan so‘ng keladigan odat, ishlar.

E’tikof - Xudo yo‘liga mashaqqat tortib, uyi, oilasini vaqtincha tark etib, masjid, qabriston yoki boshqa joyda bir necha kun yashab turish.

«Tashnalik va ochlikdan o‘zga nasiba bo‘lmas» - birovlarga yomonlik qiluvchilarning ro‘zasi qabul bo‘lmaydi ma’nosida aytilgan.

Qazo va kafforat - namoz vaqtida o‘qilmasa yo zakot, sadaqa vaqtida berilmasa yo ro‘za biror kun tutilmay qolsa (ya’ni qazo qilinsa) evaziga, uzri uchun qilish zarur, vojib bo‘lgan savob ishlar: bir qulni ozod qilish, kambag‘al, muhtojning qarzini to‘lab yuborish va yo bechora, miskinlarga taom berish, o‘z aybini yuvish.

Imsok - namoz yoki ro‘zani qazo qilgani, bajarmay qolgani uchun kafforati, ya’ni aybni yuvish uchun savob ishlar qilib, yomonlikdan saqlanish.

«Bir kun ro‘za tutib, bir kun yemak» - rasululloh boshqa sahobalarga ibrat bo‘lsin deb, ba’zi kunlari ro‘za tutmay. qazosiga miskinlarga iftorlik qilib berar ekanlar.

«Kishikim, bir haj qilsa, anga behishtdan o‘zga jazo yo‘qtur» - bu yerda sahobalar kabi sofdil, kamtarin. sahovatli, iymoni kuchli odamlarning haj ziyorati haqida so‘z boradi. 600 ming ziyoratchidan faqat 6 kishining haji qabul qilingani voqeasini eslang.

Hojiyi haramayni - Makkai mukarrama va Madinai munavvara hojilari. Hazrati musannif, ya’ni Muhammad Abu Homid G’azzoliy. Tavfiq - yomon ishlardan o‘zini tiyish insofli, sof vijdonli bo‘lish.
Ahmad r.a. - imom Ahmad Hanbal «Munofiq Kur’onxon» - Qur’on o‘qib Haq taoloniig amr-farmonlariga, muqaddas so‘zlariga amal qilmay. yomon fe’l, ishlarini davom ettiruvchilar.

«Tavrotda» kelibdurkim - ming yil avval, imom Muhammad G’azzoliy davrida yoki undan ham avval imom Doroniy Samarqandiy (olti «Sahih» kitoblaridan birini muallifi) davrida "œTavrot»da shu so‘zlar bo‘lgandir.

Taammul - bemalal, shoshmay, o‘ylab o‘qish. ish qilish.

Tashahhud - shahodat kalimasi: «Ashhadu anna lo iloha illalloxu va ashhadu anna Muhammadun abduhu va rasulih(u) - ya’ni. Alloxdan boshqa iloh yo‘q, Muhammad uning bandasi - quli va rasuli deb, shohidlik beraman» - namoz ibodatda o‘kiladigan so‘zlar.

«Qur’onni alhol qo‘shiq qilmag‘ay». Oradan o‘tgan ming yillar davomida ba’zi mashhur san’atkorlar chin ixlos bilan ayrim oyatlarni kuylashi uzrli bo‘lib qoldi. Ammo xonandalar pul topish maqsadida oyatlarni kuylashi qoralanadi.

Tag‘oful - beparvolik, g‘ofillik.

Zikr - har kuni, har holatda Xudoni eslash, undan madad so‘rash va madhu sano aytish. Mavlaviya tariqatida diniy musiqa, ashula, raqs.

«Najotliqni zikrga vobasta qilibdur» - inson qilgan gunoxdariga tavba qilib najot so‘rashi ham doimo zikrga, Xudoni ko‘p eslashga bog‘liq.

Bu sahifada zikr - Xudoni ko‘p eslashning qaysi tilda bo‘lishi ahamiyatsiz, eng muhimi qalban ixlos, mehr-muhabbatni bildirishi haqida so‘z boradi.

Tavhid - Xudoning birligi, yakkaligi barchadan qudratli ekanligini anglash.

Foniy - o‘zini unutish. «menlik»dan voz kechib o‘zini yo‘q deb bilish, aziz avliyolar erisha oladigan ulug‘ martaba.

Bu sahifada eng ulug‘ duolardan biri - iymon kalimasi keltirilgan. Bu kalimani doimo eslab, takrorlab, bu haqda o‘ylash insonga juda ko‘p savob. yaxshiliklar keltirishi aytilgan.

Istig‘for - bilib-bilmay qilingan gunohlar uchun Allohdan mag‘firat tilash, kechirim so‘rash.

Ka’bul-Axbor - sahobalardan keyinroq yashagan atoqli islom ulamolaridan, mashhur muhaddis va tarixchi Imom Muhammad G’azzoliy, Abul Hasan Kisoiy, Nasruddin Rabg‘uziy o‘z asarlarida Ka’bul-Axborning fikrlaridan foydalanganlar.

Zodi oxirat to‘plash - inson o‘lganidan so‘ng oxiratdagi hayoti uchun oziq (ma’naviy oziq - yaxshi xulq, vijdon, iymon sofligi. sabr-qanoat, tavba. shukronalik, bag‘rikenglik, mehr-muruvvat, rahm-shafqat, hayr-sahovat kabi), fazilatlarni hosil qilish.

Rasulullohning amakisi Abbos ibn Abdul Mutallibning o‘g‘li, atoqli musulmon ulamolaridan biri.
«Allohumma, mag‘firliy ...» Duoning mazmuni: «Ey Allohimiz, otamizni, onamizni, ustozimizni, erkak va ayol musulmonlarni, erkak va ayol mo‘‘minlarni o‘limdan so‘ng tiriluvchi qil, duolarini ijobatli, manzillarini barokotli, darajalarini baland, hojatlarini Oltuvchi qilgin, ey, eng mehribon, eng rahmdil zot, bizga rahmashngni nasib ayla».

Rabbul maloikati va-r-ruh - farishtalar va ruxlarning rahbari.

Uns - do‘stlik, yaqinlik.

Xayriyot - yaxshi, savob ishlar qilish.

Ilmi nofe’ - naf’, foyda (ma’naviy, oxirat uchun foyda) keltiruvchi ilmlar (kalom, hadis, tafsir, fiqh, ahloq, odob, adabiyot - sanoi nafisa, mantiq, tibbiyot, jug‘rofiya, tabiyyot va boshqa).

Ashobi yamin - qiyomatda, hisob berishda nomai a’moli o‘ng tarafdan beriladigan, ya’ni jannat ahli bo‘ladigan sof vijdonli insonlar.

 Qaylula - tushlik, choshgoxdagi uyqu.

Istig‘for - tavba qilib, Alloxdan mag‘firat, kechirim so‘rash.

Tahajjud - yarim kechadan so‘ng uyg‘onib, ibodat qilish.

Takalluf - mehmonga hadeb «Oling. yeng, iching, nega hech narsa yemayabsiz?» deb taklif qilaverish. ortiqcha mulozamat yaxshi emas.

Nobino - Ko‘rmaydigan, qalb ko‘zi ko‘r. Ilhomi nomutanohiy - nihoyasiz ilhom.

Altofi nomutanohiy - nihoyasiz lutfu-marhamatlar.

Voridoti g‘aybiy - g‘aybdan keluvchi holatlar.

Mukoshafoti qalbiy - ko‘ngil, dil. ruhiy olam kashfiyotlari.

Asrori ilohiy — Haq taoloning qudratiga bog‘liqsirlar va sirli mu’jizalar.

Dil ahli - ma’naviy, ruhiy olami boy va musaffo insonlar, aziz-avliyolar.

Fosiq - badfe’l, fisq-fasod qiluvchi, yomon musulmon.

Noshoyista ishlar - buzuqlik, dilozorlik, zino va faxsh, jahl-g‘azab va h. k.
Fi sabililloh - Xudo yo‘lida fidokorlik.

Xalqdan beniyozlik - odamlarga, ayniqsa nomardlarga, pastkashlarga muxtoj bo‘lmaslik.
Muqaddamlar- engbirinchi musulmonlar. (Mutaqadimiyn).

Sadaqa berganning savobi - agar qarzdor kambag‘al va yaxshi odam bo‘lsa, qarzini o‘z vaqtida to‘lashga imkoni bo‘lmasa, muhlatni uzaytish, iloji bo‘lsa, ketib yuborish savobdir.

Iblisning o‘g‘li Sud, foyda - ko‘p savdo qiluvchilar narxni oshirib, aldov firibgarlik bilan foydani ko‘paytirishga urinadilar, ya’ni Iblisning o‘g‘lidek, «otasiga» ergashadilar.

Vara’ - pokizalik, halollik, parhezkorlik.

«Aslahaka lillohu ...» - Duoning mazmuni: «Bizni Alloh yo‘lida yaxshi ishlar qiluvchi, umrimizni uzun va taot-ibodatli bo‘lishimizga muvaffaq qilgil».

Bu hikmatlar Tavrot va Injilda ham bor, ya’ni, Muhammad G’azzoliy bu kitoblarni bilgan.

Muhtasib - nazoratchi, xisob so‘rovchi diniy rahbariyat tomonidan saylanadi. u gunohkorlarni topishda josuslik qilmay, oshkora tanbeh berishi. ba’zi yashirin gunohlarni faqat o‘ziga aytib. tavba qilsalar barchaga oshkora qilmasligi zarur hisoblanadi.

Abdollar - kimligini bildirmay, o‘zini qul. xizmatkorday ko‘rsatuvchi aziz avliyolar, farishta sifat insonlar. Turkiy va forsiy xalkdarda qirq abdol chiltonlar deb aytiladi.

Hasan Basriy - so‘nggi sahobalarni ko‘rgan aziz avliyolardan biri. Fuzayl Ayoz (yoki Iyoz) - Ibrohim Adhamning do‘sti va zamondoshi.

Moliki Dinor - avliyo, uning suvga tushib yo‘qolgan tangasini baliq chiqarib bergan. Bu faslda eng mashhur avliyolar va darvesh, so‘fiylarning eng kamtarinligi bilan mashhurlari hayoti tilga olinadi.
Axli ma’siyat - ko‘p gunoh ishlar qiluvchi nopok, ochko‘z, takabbur odamlar.

«Tama’ xirsning tobe’idir» - ya’ni, xirs, xarislik, ochko‘zlik, jabr-zulm kelib chiqadi. Bu hakda yana o‘qing: «Arastu Axloqi kabir». «Yangi asr avlodi» nashriyoti, 2004.

Kamtarin, haqiqiy olimlarni hurmat qilmaslik ham kibru havo, g‘aflat hisoblanadi.

Ahdi g‘aflat - ilmni va olimlarni sevmaydigan yoki ilmiga amal qilmaydigan, takabbur, xudbin, ochko‘z, ta’magir, yulg‘ich, nopok odamlar.

Simo’ - darveshlar, so‘fiylarning zikr - ashula, raqs tushib Allohni sharaflab, madhu sano aytishlari.
Vajd - shu zikr avjida darvesh so‘fiy aql-hushdan ayrilib, ruhlar olamiga yetishi.

«Bu bandaga idbor mazallat mone’», ya’ni, Haq taolo barchaga teng nur sochadi, lekin menda bo‘lgan, baxtsiz qiluvchi gunohlar devori nurni to‘sib, menga yetkazmaydi.

Amri ma’ruf - inson kamoloti uchun zarur bilim, ma’rifatni o‘zi o‘rganib, boshqalarga ham o‘rgatish musulmon uchun farzdir.

Nahiy munkar - Xudoga xush kelmaydigan, uning g‘azabini keltiruvchi noshoyista, tuban, gunoh ishlardan xalqni qaytarish.

Munkirot - shariat Qonunlarida gunohhisoblangan nopok ishlar: kibru havo, boylarga va mol-dunyoga sajda qilish, tama’girlik, poraxo‘rlik, yulg‘ichlik, shafqatsizlik, tekinxo‘r bo‘la turib, halol mehnat ahlini mensimaslik va hokazo.

                                                                                          Tuzuvchi: Mahkam Andijoniy.