Ikkinchi toifa eranlar (mardlar)durki, mol-dunyolarini bir yo‘la xarj qilmaydilar va lekin o‘zlarini Darveshlar birla barobar tutib, darveshlardan kim kelsa, o‘z farzandlaridek ko‘rarlar.

   Uchinchi tabaqa sheri mardlardurki, 200 dirhamdan 5 dirham ziyodiga toqat qilmabdurlar, lekin farzni bajargani holda «Haq taoloning farmonini bajo keltirib, zakot berdim» deb, darveshlarga minnat qilmaydilar.

   Bas, javonmardlik insonning yetuk martabasidur. Va aksincha, Haq taolo uchun 200 dirhamga 5 dirham zakot berishga kimki chidamabdur, Haq taolo do‘stligidan hech nasibasi yo‘qdir.

   Yana: dilni baxillik najosatidan pok qilmoq kerakki, baxillik Haq taolo yaqinligiga mone’ bo‘lur. Andog‘ki, badandagi najosat namozga mone’ bo‘lgandek. Ushbu sababdan aytamizki, zakot dilni baxillik najosatidan pok qilur. Ushbu jihatdan, sadaqa va zakot hazrati Rasuli akram s.a.v.ning avlodlariga harom edi, xalqning molini pok qilg‘on suvni iste’mol qilish avlodi kiromga loyiq ermasdur.

   Uchinchi - ne’matga shukr qilmoq. Mol-mulk ham ne’matdur. Mo‘‘minning haqqi bo‘lgan mol-dunyo va oxirat rohatining sababidur. Chunonchi, namoz, ro‘za va haj badan ne’matining shukronasidur. Vaqtiki, odam o‘zini mol-dunyo birla boy, badavlat ko‘rsa, muhtoj musulmonlardan o‘zini ziyoda ko‘rmagay. Va aytg‘aykim, bular hammasi Haq taoloning menga o‘xshash bandasidur. Shukrki, meni beniyoz qilibdur. Ularni menga hojatmand qilibdur, - deb shukr aytg‘ay.
   Bu mazmunni amir Navoiy alayhi rahma bu baytda ado qilibdur:


   Bo‘lg‘ayki, boy darveshlarga yumshoq gapirib, mehribonlik qilsin. Bilsinki, boylardan yaxshiligi uchun Haq taolo muni darveshlar sifatida qilibdur. Alloh darveshlarni badavlat qilishni xohlasa qodirdur. Bas, har kishi asrori zakotni bilg‘ay, toki ibodatining ruhi va surati ma’nolarini tushungay.

   Zakot odobining nozik jiqatlari. Agar inson ibodatda savobi ko‘p bo‘lmog‘ini xoxlasa, bo‘lg‘ayki, olti daqiqani (nozik shartni) ehtiyot birla lozim tutg‘ay. Avvalg‘i daqiqa ulki, zakot bermoqqa shoshilg‘ayki, yil tugamasdan turib darveshlarga zakot berg‘ay. Bunda uch foyda hosil bo‘lur. Avvalgi foyda ulki, ibodatga rag‘bati ma’lum bo‘lur. Agar yil tamom bo‘lganda bersa, hammasida vojib bo‘lg‘on farzni ado qilg‘on bo‘lur. Agar bermasa, Haq taoloning azobiga giriftor bo‘lurki, keyin bersa, azobdan qo‘rqib bergan bo‘lur. Haq taoloning do‘stligi va o‘z bandaligi jihatidan bergan bo‘lmas.

   Ikkinchi foyda ulki, darveshlar ko‘ngliga ilgariroq shodliq yetkurgan bo‘lur, ular ham duoni ixlos birla qilurlar. Darveshlarning duosi hamma ofatlar va balolarga xisor (mudofaa devori) bo‘lur.

   Uchinchi foyda. Zamona kaju fitnasidan emin bo‘lurki, kechikishda ofat bisyordur. Ehtimoli bordurki, biror hodisa jihatidan bu xayrotdan mahrum qOltay. Vaqtiki, xayr qilmoqning zavqi ko‘nglingda paydo bo‘lsa, Haq taoloning rahmat nazarini g‘animat bilsang, shayton zahmatini ko‘rmagaysan.

   Qalbul mo‘‘mina baynal isba’iyni min asobi’ir-rahmon. (Mo‘‘minning qalbi Rahmonning yetti rahmatidan biridir).

   Buzurglardan biri xalojog‘a kirganda ko‘ngillariga tushdiki, yangi choponini darveshga bergaylar. Darhol bir muridni chaqirdilar. Muridlari aytdiki: «Ey, shayx, nechuk sabr qilmadingiz? Xalojodan chiqib bergay erdingiz». Shayx dediki: «Qo‘rqdimki, xalojodin chiqquncha shayton vasvasa qilib, bu xayrdin to‘xtatg‘ay».

   Ikkinchi daqiqa ulki, zakotni iloji boricha muharram oyida berg‘ay, ham yilning avali, ham mohi muborakdur. Va yo mohi ramazoni sharifda berg‘ay. Vaqtida xayr qilish sharifrokdur. Savobi ko‘prokdur.

   Hazrati rasuli akram s.a.v. xamma xalqning saxiyrog‘i erdilar. Dunyolikdan har nimarsa bo‘lsa, hammasini iydi ramazonda xayru sadaqa qilur erdilar.

   Uchinchi daqiqa shuki, zakotni maxfiy bergay. Toki riyodan (munofiqliqdan) yiroq va ixlosga yaqinroq bo‘lur. Xabarda kelibdurki, maxfiy sadaqa Haq taoloning g‘azabini past qilur. Yana kelibdurki, qiyomat kuni 7 toifa Arshning soyasida bo‘lur: Biri podshohi odil. Yana biri - sadaqa beruvchikim, o‘ng qo‘li berganni chap qo‘li ya’ni, sezmagay. Bas, ajib ulug‘ darajadurkim, podshohi odil darajasi birla barobar bo‘lg‘ay.

   Xabarda kelibdur, birov birovga maxfiy sadaqa bersa, maxfiy amallar nomasiga bitilur. Va agar «Men bu tariqa sadaqa berdim» deb, minnat va faho-nozish qilsa, zohiri va botinidagi yaxshi amallarini o‘chirur. Riyo birla ish qiluvchilar daftariga bitilur. Ushbu sababdan sahobalar va tobe’iyn rizvonallohi anhum ajma’in (ularning barchasiga Allohning jannati nasib etsin) pinhon sadaqa bermakka sa’y-harakat qildilar. Ba’zilari ko‘r darvesh qo‘liga sadaqani berib, tanimasin, deb aslo so‘zlamas erdilar. Ba’zilari uxlab yotgan darveshning cho‘ntagiga sadaqa solib qo‘yar edilar. Va ba’zilari darveshlarning yurur yo‘llariga tashlar edilar. Va ba’zilari vakilga topshirur edilar, toki vakil darveshlarga topshirgay.

   Bas, sadaqani pinhon bermakning vajhi buki, oshkora bersa ko‘ngilda riyo paydo bo‘lishi ehtimoli bor. Va agar sadaqani vaqtida bermay, kechiktirish odamning baxilligi va yo riyodan bo‘lurkim, bular sifoti muhlikdur (halokatli). Baxillik chayonga, riyo ilonga o‘xshashdurki, bir-biridan yomonroqdur. Bu ikki sifatning asari (ta’siri) go‘rdagi ilon va chayonning vahmiga o‘xshashdur. Chunonchi, «Unvoni musulmoniy»da bayon qilindi, Sadaqani oshkora bermakning zarari bordur.

   To‘rtinchi daqiqa ulki, agar riyodan emin bo‘lsa va bilsaki, agar oshkora sadaqa bersam, xaloyiq sadaqa bermoqqa rag‘batli bo‘lurlar, bu tariqa kishiga oshkora sadaqa bermak durustdir. Va darveshlarning riyodan emin bo‘lmog‘i ul vaqtda mumkinki, kishining yaxshi, yomon demagi aning nazarida barobar bo‘lsa, va hamma ishlarda Haq taoloning qudratiga ishonch bilan kifoyalansa.

   Beshinchi daqiqa ulki, sadaqani minnat qilib bersa zoe’ qilgay. Chunonchi, Olloh taolo xabar berur:

   «Ya ayyuhallaziyna amanu, la tubtiluv sodaqotikum biya minna val iza...» (Baqara, 264).

   Oyatning tafsiri ulki, «Botil va zoe’ qilmanglar sadaqalaringni minnat qilmoq va izza yetkurmoq birla». Bas, minnat qilmoq va izo yetkurmoq ikki nav’ jaholat va hamoqatdan paydo bo‘lur. Biri ulki, qo‘lidagi pulni kishiga bermog‘i qiyin ko‘rinur. Shu sababdin to‘ngdil bo‘lib, qo‘pol so‘zlar. Bas, kishi birovga dirham berib, ming yaxshilik olmog‘ini o‘ylasa kamoli jaholatdur. Odam zakot bermak birla firdavsi a’loni va rizoi Haq taoloni hosil qilur. Va o‘zini do‘zax o‘tidan xalos aylar Bas, oxiratga iymoni birla borur bo‘lsa har kishiga zakot bermoq nechuk qiyin bo‘lg‘usidur? Ikkinchi hamoqat ulki, o‘zining boyligi, baquvvatligi sababli, o‘zini darveshlardan sharofatli bilur. Bas, darveshlar boylardan 500 yil ilgari bexishtga kirsa, ular darveshlardin nechuk sharofatli bo‘lur?

   Haq taoloning nazarida faho va sharofat darveshlik birladur, boylik birla emasdur. Bas, darveshlarning bu jahondagi sharofati nishonasi ulki, boylar dunyoning mashg‘ulligi va molu zar topmoqning mashaqqatiga uchraydilar. Qaq taolo boylarga vojib qilibdurki, darveshlar hojatini ravo qilgaylar. Bas, boylar bu jahonda darveshlarning tobe’idurlar. Va oxiratda 500 yil intizorlik birla darveshlardan keyin behishtga kirolmay turarlar.

   Boylar birovlarga bergan zakotiga minnat qilmagayki, minnatning asli jaholat va nodonlikdandur. Boy sadaqa bermak birla gumon qilurki, endi darveshlar shu sadaqa tufayli mening qo‘l ostimda bo‘lg‘aylar, deb. Keyin umid tutarkim, darveshlar anga xizmat qilgay va avval salom bergay. Va hamma ishda aning izzatini qilgay. Vaqtiki, darveshlardan xato o‘tsa, chandon taajjub qilurki, muncha yaxshilik qilsam, xizmatimda taqsir qilur deb. Bas, bu kamoli jaholat va xamoqatdur.
Darhaqiqat, darveshning kamoli do‘stligi va shafqatidurki, sadaqani qabul qilib, boyni do‘zax otashidan xalos aylab, baxillik najosatidan pok qilur. Masalan, bemor qon oldirsa, bemor badanidagi harom qonni chiqargon sababidan tabibdan minnatdor bo‘lur. Bu kasalning sog‘ayishiga sabab bo‘lur. Bas, darveshki, zakot olib, boydan baloni daf’ qilmoq birla uni. baxillik najosatidan pok aylab, gardanidagi farzdan xalos Qildi, bundan boy ming chandon minnatdor bo‘lsin edi.

   Rasuli akram s.a.v. aytibdurlarki, «Berilgan sadaqa avval Haq taoloning lutf qo‘liga kirar, andin keyin darveshlar qo‘liga kirar. Bas, boy odam sadaqani Xudoi taologa bergan bo‘lur. Va darvesh sadaqani qabul qilmoqda Haq taoloning noibidur. Bo‘lg‘ayki, boy darveshdan minnatdor bo‘lsun va minnat qilmasin.

   Kishikim, zakot sirlaridan uch sirini bilsa, bilurki, minnat qilmoq kamoli jaholatdandur. Ushbu vajhdan avvalgilar minnatdan o‘zini ehtiyot qilmoqda sa’y-harakat qilibdurlar. Bu tariqa birlaki, darveshlar oldida qo‘l qovushtirib, sadaqani tavoze’ birla alar oldiga qo‘yib, aytur erdilarki, bu sadaqani mendan marhamat aylab, qabul qilsangiz. Aksar darveshlar qabul qilmabdurlarki, zakotni olguncha boyning qo‘li darveshning qo‘lidan yuqori bo‘lmog‘ini o‘zlariga nuqson debdurlar.
Hadisi sharifda kelibdurki: «Yadul ul’yo xayrun min yadissufla», ya’ni, yuqoridagi qo‘l tubangi qo‘ldan yaxshirokdur. Beruvchi qo‘l oluvchi qo‘ldan yaxshiroqdir.

   Hazrati Oyisha va Ummu Saloma r.a. darveshga xayr chiqarsalar, aytur erdilarki, «Ey, cho‘ri, darveshning duosini yod olg‘il, ul duo birla biz ham darveshni duo qilgaymiz. Toki, sadaqani xolis va tama’siz qilgan bo‘lgaymiz. Bu andisha birlaki, darveshning duo qilgani ehson qilgani bo‘lgay. Bas, ehson qilguvchi darveshdurki, sadaqani qabul qilmoq birla boyning gardanidagi farzni ado qilur.

   Oltinchi daqiqa ulki, molingdan yaxshirog‘ini va halolrog‘ini sadaqa qilgil. Shubhalik nimarsa sadaqaga yaramaski, Haq taolo pokdur, nopok nimarsani qabul qilmas. Bas, aynigan, chirigan, nuqsonli narsalarni sadaqa qilish pastkashlikdir va bunday yaroqsiz narsalar sadaqaga yaramas. Har sadaqaki, rag‘bat va shodlik birla qilinmasa, qabul bo‘lmasligi g‘olibroqdur. Rasul (a.s.) aytibdurlarki, bir dirham sadaqa ming dirham sadaqadan fozilroqdur. Ya’ni, xushdillik ila berilgan bir dirham sadaqa og‘rinish ila berilgan ming dirham sadaqadan yaxshiroqdir.

                                                                FASL
                                       Darveshlik odobi va shartlari bayonida

   Bilgilki, har darveshga sadaqa bermoq farz emasdur. Balki, oxirat ishiga mashg‘ul bo‘lgan darveshga sadaqa bergan avloroqdur. Sadaqani joyiga bersa savobi ming bo‘lur. Bas, xayr qilguvchi bilgayki, besh sifatning birida bo‘lgan darveshni talab qilgay. Avvalgi sifat ulki, porso (pokiza) va muttaqiy (xudodan qo‘rquvchi) darvesh bo‘lgay. Rasululloh aytibdurlar:

   «At’imu taomakum al-atqiyoa».

   Ya’ni, taomlaringizni parhezkorlarga beringlar. Sabab ulki, bularga sadaqa bergan odam darveshga Haq taologa toat-ibodat qilmog‘iga yordam berurki, qilgan ibodatlariga sherik bo‘lur. Va ulug‘ boylardan biri sadaqani so‘fiylarga berayotib, aytur edi: bu darveshning ko‘ngli Haq taolodan o‘zgaga taalluq topmas. Haq taologa mashg‘ul bo‘lgan ko‘ngilni xush qilmoq boshqa yuz ko‘ngilni xush qilmokdan a’lodur. Bu so‘zni shayx Junaydga hikoya qildilar. Junayd dediki: «Bu so‘z Haq taolo valiylaridan birining so‘zidur».

   Ersa ul vaqtda o‘sha boy baqqol edi. Darvesh undan har nima olsa bahosini (pulini) olmas edi. Oqibat boy muflis (kambag‘al) bo‘ldi».

   Junayd unga bir muncha mol yubordi. Aytdiki: «Bu mol birla tijorat qilsin. Ul sobiq boy aytdiki, javonmardlarga tijorat ziyon qilguvsidur».

   Ikkinchi sifat ulki, zakot olguvchi ahli ilmdan bo‘lsa yaxshi. Sadaqa ahli ilmga berilsa, alar farog‘at birla ilm hosil qilurlar. Ul sadaqa berguvchi ilmning savobiga sherik bo‘lur.

   Uchinchi sifat ulki, ba’zi darveshlar muhtojligini boylarga izhor qilmagaylar. Darveshlikni pinhon tutib, o‘zini behojatmand ko‘rsatgaylar. Qavluxu taolo:

   «Lil-fuqaroillaziyna uhsiru fi sabilillahi lo yastatiuna zarban fil-arzi yahsabuhumul-johilu ag‘niyoa min at-taaffufi ta’rifuhum bi-siymaahum lo yas’alunan-nosa ilhofan va mo tunfiqu min-xayrin». (Baqara, 273).

   Oyatning tafsiri ulki, johillar (bilmaydiganlar) ularni g‘aniylardan deb gumon qilurlar, ular o‘zlarini porso va behojat ko‘rsatgan jihatidan. Bas, bu qavm o‘zlarini zakot tilamakdan tahammul (sabr) pardasida saqlarlar.

   Yana bir shart shuki, bebok (Xudodan qo‘rqmaydigan) darveshlarga sadaqa bermagaylar.

   To‘rtinchi sifat ulki, sadaqa oluvchi ayolmand, uylangan, qiz farzandlari qo‘p bo‘lg‘ay va yo kasalmand bo‘lg‘ay. Ularning ranju hojatlari ne chog‘li ko‘proq chiqarilsa, savobi ham shunchalik ko‘proq bo‘lg‘uvsidur.

   Beshinchi sifat ulki, sadaqa oluvchi sadaqa berguvchining tug‘ishgan xeshlaridan bo‘lg‘ay. Bunda ham siylai rahim (qarindoshlarga mehr-muruvvat) hosil bo‘lg‘ay. Ham sadaqa bo‘lur. Agar oxirat do‘stligi uchun bo‘lsa ham, qarindosh urug‘larga muruvvat hukmida bo‘lur.

   (Zakot va yo sadaqa) agar bu sifatdagi muhtojlarga berilsa, afzalrokdur. Bular duosining barakotidan sahovatli odam Haq taoloning amonligida bo‘lg‘uvsidur. Musulmon zakotni sayyidlar va kofirlarga bermag‘ayki, sayyidlar zakot molig‘a behojatdurlar. Va kofirlarga zakot moli darig‘dur.

   Zakot odobiga ko‘ra, zakot oluvchi besh vazifani o‘ziga lozim tutgay. Avvalgi vazifa ulki, bilg‘ayki, Haq taolo bandalarini mol-dunyoga muhtoj qilib yaratibdur. Ushbu sababdan, Haq taolo aksar bandalarga bisyor mol-dunyo ato qilibdur. Va lekin guruh bandalarini kamoli lutfi va inoyatidan, dunyoning ranju mashaqqatidan saqlabdurki bular darveshlardur. Ammo dunyoning ranju mashaqqatini boylarga qo‘yibdur. Va Haq taolo boylarga farmon qilibdurki, bandai aziz darveshlarning hojatini chiqargaylar. Toki ul azizlar dunyoning mashaqqatidan uzilib, hamma himmatlarini Haq taoloning toati va ibodatiga qo‘ygaylar. Toki bu azizlarning duosi boylarga kaforat (poklovchi) bo‘lg‘ay. Darveshlar sadaqa Oltanida bu niyatni qilg‘ayki, o‘z hojatiga sarf qilib, farog‘at birla toat, ibodat qilgay. Go‘yo bir podshoh xos g‘ulomlarini o‘zining xos xizmatiga ta’yin qilganday. Bu xos xizmatiga yaramaydurgon rustoyi (qishlokda yashovchi) ekinchi va bozorchi kosiblarni xos g‘ulomlariga tobe’ qilibdur-Xos g‘ulomlar bulardan jiz’ya va xiroj olib, ibodat hojatlariga sarf qilgaylar. Munga o‘xshash, hazrati Malikul (Xaq taolo)ning xohishi ulki, xamma xalq ibodatni rag‘bat ila qilgaylar. Chunonchi, Haq taolo xabar berur:

   «Va mo halaqtul-jinna val-insa illa li-ya’buduni». (Zoriyot, 56).

   Oyatning tafsiri ulki, Men jin va odamlarni menga ibodat qilmog‘i uchun yaratdim. Bas, darvesh sadaqani ushbu niyat birla olgay. Ushbu ma’noda rasuli akram s.a.v. aytibdurlar: «Sadaqa berguvchi xosiyatda sadaqa olguvchidan ziyoda emasdur».

   Ikkinchi vazifa ulki, darvesh sadaqani Haq taolo berdi, deb bilgay. Sadaqa bergan boyni esa vakil o‘rnida bilgay. Haq taolo boylarni darvesh, faqirlarning hojati uchun vakil qilibdur. Boylarning najoti va saodatini sadaqaga vobasta aylabdur. Va minnatdorlikni Haq taologa bildirgay, boylarning qo‘lini vosita deb bilgay. Hadisi sharifda kelmishki:

   Kimki shukrguzorlik qilmabdur odamlarga - shukr ado qilmabdur Alloh taologa. Bas, shu sababdan, Haq taoloning xayru sahovatiga vosita bo‘lgan odamni Haq taolo aziz qilibdur.       

   Chunonchi:

   Davlatmand na xush saodatmand (sadaqa beruvchi) kishidurki, xalq qildim ani xayr qilmoq uchun, yoydim va oson qildim xayrotni aning qo‘li birla.

   Bas, shukrning ma’nosi shu bo‘lg‘ayki, darvesh boyni duo qilgay va aytgayki:

   «Pok qilgay Olloh taolo ko‘nglingni abrorlar ko‘ngillari orasida, va pokiza qilgay amalingni ahyorlar (yaxshilar) amallari ichida, ruhingni shaqidlar ruhlari orasida rahmat qilgay».

   Xabarda kelibdurki: «Yaxishlik qilinglar sizlarga kelgan yaxshilik barobarida. Va agar sadaqa qilolmasanglar, shukr Qilinglar-ki, sadaqaning tamomi mukofoti shukrdir». Bas, shukrning tamomi ulki, boy sadaqani maxfiy tutgay, andak bo‘lsa ham sadaqa oluvchini haqir ko‘rmagay. Chunonchi, sadaqa berguvchining sharti shuki, agar ko‘p bo‘lsa ham oz bilgay. O’ziga ta’zim ko‘zini talab qilmagay».

   Uchinchi vazifa ulki, darvesh harom nimarsani olishdan saqlangay. Va riyo qilg‘uchining molidan ehtiyot qilg‘ay.

   To‘rtinchi vazifa ulki, o‘zining hojatidan ziyodani qabul qilmag‘ay. Agar safarga borur bo‘lsa, zodi rohidin (yo‘l xarajatlaridin) ziyodani olmag‘ay. Agar qarzi bo‘lsa, qarzining miqdoridan ziyodani olmag‘ay. Va agar soliyona uchun bo‘lsa bir dirhamdin ziyodasi haromdur. Va agar uyda yemak va kiymak uchun ziyoda nimarsasi bo‘lsa, zakot olmagay.

   Beshinchi vazifa ulki, zakot berguvchidin so‘rag‘aykim, menga beradurgon zakot miskinlar nasibasidinmu? Va yo g‘oziylar nasibasidinmu? Agar yana bir (boshqa) jumlasidin bo‘lsa olmag‘ay.
Surati mas’ala bukim, hazrati imom Shofe’y mazhabida masrif (o‘z joyiga qilinadigan sarfu xarajat) zakotni sakkiz qism qilibdurlar. Chunonchi yuqorida mazkur bo‘ldi, zakot molini sakkiz qism qilib, bu sakkiz sifatni hammasiga yetkurib bermasa, nodurust debdurlar.

   Hazrati Imomi A’zam roziyallohu anhuning mazhablarida bu sakkiz sifatga barobar taqsim qilmoq lozim ermas, qaysi qismga xohlasa berur debdurlar.