«Qo‘limizda hech qanday qog‘ozimiz yo‘q, hozirgi zamonni ko‘rib turasiz, o‘zimizdan cho‘chigan kishilarmiz, chegaradan o‘tib, Koshg‘arga bormoqchi bo‘lamiz», dedim. Mening bu so‘zlarimga ishonib, boshqa gumon qilmagan bo‘lsa ham, otkaz mollar bormi xayoli bilan bizga qarab: «Mehmonlar, xafa bo‘lmanglar, qonun bo‘yicha xurjunlarni qarashimiz kerak», deb menikidan boshlab qaragan edi, qo‘liga kitob chiqdi. Boshqalarnikini ham ko‘rganday bo‘lib, so‘ngra aytdi: «Sizlar yaxshi kishi ko‘rinasizlar, barimiz musulmon bolasimiz, buning ustiga qo‘linglardan non yeb, tuz tatib qoldik. Bizning boshchimiz o‘ris, sizlarni ko‘rib qolsa, Noringa qaytarib haydashdan tortinmaydi. Endigi bizning yordamimiz shulki, bu cho‘ng yo‘lni qo‘yib, haligi yo‘linglarga kirsanglar Beloshuv orqali o‘tib, chegara soqchilaridan besh chaqirim yuqori Toshrabotga tushasizlar», deyishdi.
Biz uchun 6u kabi g‘amxo‘rlik qilishini undan kutmagan edik. Bu so‘zni anglashimiz bilan uni olqishlagan holda orqaga qaytib, Qo‘shmoq hojim boshchiligi ostida yo‘lga tushdik. U yerda peshin nomozini o‘qib otlangan edik. Ikki tog‘ orasidan suv bo‘ylab yurganimizcha uch to‘rt soatlardan keyin Beloshuv dovoniga yetib keldik. Qarasak, dovon o‘rtasida bir chaqirimcha yer oppoq qor bilan qoplangan bo‘lsa ham, narigi kun chiqar tomoni ko‘rinib turardi. Biroq ko‘klam vaqti kelib, qor yumshab qolganlikdan, qaerga ot solsak, qulog‘igacha qorga ko‘milib, bir bosim olg‘a yurishga yo‘l topolmadik. Endi bir yokdan kechqurungi tog‘ izg‘irin sovug‘i suyagimizdan o‘tib borayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, tun qorong‘usi yaqinlashmoqda edi.

Buni ko‘rgan men: «Bu yo‘limiz kelishmadi, tun bo‘yi qorong‘uda sovuqqa qolib, bir xatarga uchramaylik, qaytsak qanday bo‘lar?», desam, Qo‘shmoqhojim: «Hay taqsir, hammadan qaytishimiz xatarlikdir, tog‘ to‘lgan yo‘lto‘sarlar ichidan o‘tishimiz kerak. Har qanday bo‘lsa ham orqaga qaytmaylik», deb so‘z talashib, ko‘z jaldirashi ustida turgan chog‘imizda, dovonning tepasidan bizga qarab kelayotgan bir kishining qorasi ko‘rindi. Hizr ko‘rganday, uni intizorlik bilan kutib turdik. U kishi bilan ko‘rishib holimizni aytdik. Agar yo‘l topib bizni dovondan o‘tkazib qo‘yar ekan, ellik so‘m berishga va’da berdik. Bu kishi o‘zi yayov bo‘lgani ustiga, kech kirib tun qorong‘usi tushkanlikdan: «Borar joyim olis edi, yo‘lda qiynalib qolaman», deb ijirg‘angan bo‘lsa ham, aylanib-o‘rgilib uni ko‘ndirdik. «Qani bo‘lmasa turinglar!», deb bir otni yetaklaganicha, oldimizga tushdi. «Qayoqdan yo‘l topar ekan?», deb qarab tursak, qor ustidagi eski yo‘lni qo‘yib, tog‘ bag‘ridagi yalama muzga ot solgan edi, oyog‘i toyib yumalagancha besh o‘n quloch tubanroqda yotgan qalin qorga ko‘mildi. Ming turlik mashaqqat bilan uni chiqarib olgandan so‘ngra, boshqaroq yerdan yo‘l topib barimiz salomat o‘tdik. Qo‘lidagi tayog‘ini sancha sancha eski yo‘l iziga tushdi. Bizni ergashtirganicha o‘zi yayov, biz otliq yurganimizcha eson omon dovondan oshirib qo‘ydi. Suyinganimizdan va’dalashgan aqchani oshig‘i bilan berib, uni qaytardik

Tun qorong‘usi bosib, yurar yo‘limiz anchagina qo-rong‘ulashib qoldi. Dovondan qutilgach bel oshib, ikki tog‘ orasidagi uzun o‘zanga tushdik. Usti qor, muz bilan qoplangan bo‘lsa ham, ostida suv oqayotganligi sezilib turardi. Tun qorong‘usida yo‘lboshchimiz yo‘qligidan dahshatga tushib, izg‘irin sovuqqa qolib ketayotganimizda, «yilt» etib uch to‘rt yerdan o‘t yorug‘i ko‘rinishga boshladi. Ko‘zimiz unga tushishi bilan yo‘qolgan moli oldidan chiqqan kishiday barimiz quvonishib ketayotganimizda, birdaniga muz yorilib, belimdan suvga botib qoldim. Yo‘ldoshlarim hay-haylashib yurib, meni suvdan chiqarib oldilar. Qo‘njimga suv to‘lib, egin boshlarim butunlay ho‘l bo‘lgan edi. Yaxshiyamki, qo‘nolg‘uga kelib qolgan ekanmiz.
Chiroq yonib turgan uy ustiga kelib: «Mehmon keldi, kishi bormi?», deyishimiz bilan uch to‘rt odam yugirishib chiqishdi. Qarasam, o‘z mahallamiz Beshkaram saroyidagi tanish savdogar yigitlar ekan. Meni ko‘rishlari bilan shoshilishgan holda o‘t ustiga kirgizib, ho‘l kiyimlarimni yechirishganlaridan so‘ngra, pishib turgan taomlarini qo‘ydilar. O’z uyimizda o‘tirgandek suyunishib, Toshrabod saroy qoshida tikilgan ko‘chmanchi qora uyda, o‘rtada osilgan cho‘ng qozon ostga yoqilgan ulug‘ olov gir to‘garagida, turk ulusidan tiniq ko‘ngilli, kular yuzli, to‘g‘ri so‘zli qirg‘iz, uyg‘ur yigitlaridan qo‘shma bir to‘p kishi bo‘lib o‘ltir-dik. Kun sovuq, qornimiz och. Hay, o‘sha kuni yegan tamoqning totig‘i, oradan 46 yil o‘tibdir, haligacha ko‘nglimda saqlanib turibdi. Shunday qilib, u kechani do‘st uyida yotganday ko‘ngil xushi bilan o‘tkazdik.

Ertalab turganimizda qarasam, eskidan qolgan Toshrabod degan tarixiy saroy oldiga qo‘ngan ekanmiz. Buning birinchi binosi Koshg‘ar hokimi Muhammadxon tomonidan qurilmish edi. Bunisi esa, shayboniylardan 1006 hijriyda vafot topgan Buxoro podshohi mashhur Abdullaxonning zamondoshidir. Sharqiy va G’arbiy Turkiston savdo tijorat karvonlarini qaroqchilar hujumlaridan saqlash uchun, har ikki hukmdor o‘zaro kelishib, shu o‘rinda kuzatuvchi askar qo‘ymish edilar. Buning qanday natija berganligi ma’lum emasdir. Bu yerdan men o‘tgan vaqtda hech nar-sa qolmagan bo‘lsa ham, oldi tomonidan kirish eshigi ustiga bir ikki gazlik taxta toshlar qo‘yilgan va o‘rtadagi uzun yo‘lkaning har ikki yog‘iga solingan qirqtacha kelgudek gumbazli uylarning belgilari bo‘lib, qibla tomonida yuz kishi yotqudek mehroblik uy, usti o‘yilgan katta gumbazi bilan turgan edi. Shularga qaraganda, bu bino o‘z vaqtida anchagina hashamatli qurilish bo‘lgan bo‘lsa kerak.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Ertasi barimiz, o‘n kishicha bo‘lib, Toshrabod dovonidan oshib, Chodirko‘l bo‘yiga tushdik. Bu bosh oyog‘i ko‘rinib turgan, aylanasi o‘ttiz-qirq chaqirim kelgudek, kichikroq ko‘l ekan. Yo‘l yaqiniga qarab yangidan eriy boshlagan ko‘l muzini kesib o‘tib, To‘raqot saroyiga tushdik. Bu yerda, saroychi bir uylik uyg‘urdan boshqa, hitoy hukumati tomonidan qo‘yilgan hech kishi yo‘q edi. Bir kecha yotib, ertasi Koshg‘ar chegarasida To‘yuntepa degan joyga kelganimizda yo‘limiz ikkiga ajradi. To‘g‘ri ketsak Chaqmoq qorovul o‘rni bo‘lib, yo‘l tekshiruvchi xitoylar shu yerda turar ekanlar. Shuning uchun biz uch kishi boshqa yo‘ldoshlarimiz maslahatlaricha, so‘l qo‘l tomonga burilib, Qoratepa dovoniga qarab yo‘l ol-dik. Dovon ostiga kelganimizda, 1800 yillarda Koshg‘ar hokimi marhum Yoqubbekdan qolgan qorovul qo‘rg‘oni yonidan o‘tishga to‘g‘ri keldi. Oradan uzoq davr o‘tmaganlikdan qal’a binolari hali ko‘p buzulmagan edi. Bu haroba ko‘zimga ko‘rinishi bilan ikki Turkistonning ilgarigi tarixini ko‘nglimdan kechirib, endigi qayg‘ulik hollari ustida uzoq o‘ylanib to‘xtaldim. Ko‘ring o‘g‘uz, uyg‘ur kabi qahramon turk ulusi bolalarini! Ongsizlik, bilimsizliklaridan bugungi kunda qo‘loyoqlariga qullik asirlik kishanlari solingan holda, insoniy huquqlaridan butunlay ajragandirlar. Bosqinchi dushmanlari hisobiga, o‘z ona Vatanlarida turib, qandayin xor zorlik bilan hayvonlarcha erk ixtiyorsiz, majburiyat qamchisi ostida ishlab turibdilar

Ulug‘ qudrat egasi Allohdek xudosi bor, butun olamga rahmat keltirgan Muhammad alayhissalomdek yo‘lboshchisi bor, xudo qonuni bo‘lgan Islom dinidek dini bor musulmonlarning bu kabi xorlikka qolishlari, Qur’on hukmiga ko‘ra mumkin emasdir. Chunki Qur’onning aytishicha, Islom dini ilohiy bir qonundirkim, buni to‘lig‘i bilan amalga oshiruvchi musulmonlar har ikki dunyo davlatiga, albatta, ega bo‘ladilar. Bu so‘zning haqligiga hech shak yo‘kdir. Islom davlatining avvali, ayniqsa, hazrat Umar davridagi islomning shon shavkati bu so‘zni aniq isbotlaydi. Turkiya sultonlaridan Sulton Sulaymon davrida deyarlik butun Ovrupo hukumatlari islom podshohining buyrug‘iga bo‘ysunmish edilar. Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam: «Bu ummatim avvalda nima bilan ko‘tarilgan bo‘lsa, oxirida ham shu bilan ko‘tariladi», dedilar. Ma’lumdirki, Rasululloh davridan boshlab, islom taraqqiyoti davomida islom podshohlari oldida, Qur’on hukmi birinchi qo‘llanma bo‘lmish edi.

Endi yuqoridagi so‘zlardan ochiq ma’lum bo‘ldiki, ilm-hunardan orqada qolib, boshqalar oyoq ostida ezilgan musulmonlar Kur’on hukmini amalga oshi-rolmay, haqiqiy islomiyatdan bahra topmagan ekanlar. Yo‘q esa, Qur’on hukmlari, asosan, uch ishga to‘xtalmish:
1. ittifoqlik;
2.   zamonaviy ilm-hunarni o‘rganib, har ishning sabablarini imkoniyat boricha to‘liqlash;
   3. dushman qarshisida o‘limdan qo‘rqmaslik.
   Mana shu uch narsaga hayot olamida har kim ega bo‘lar ekan, o‘z Vatanlarini, butun insoniy huquqlarini bosqinchi dushmanlar hujumlaridan, albatta, saqlay oladilar.
Afsuski, biz yaqin o‘tmishimizda ham jirkanchli ittifoqsizlik sababli o‘z davlatimizdan ajradik. 1840 yillardan boshlab ruslar O’rta Osiyoni istilo qila boshladilar. Bu yerda uchta xonlik bor edi: Buxoro amirligi, Xo‘qand va Xiva xonliklari. Ovrupoda ilm madaniyat taraqqiy qilib, butun insoniyat olamiga uygonish yoedusini socha boshlagan bir davrda bu xonliklar xurofot botqogiga botib, johiliyatning nihoyatiga yetgan edilar. Ne qobiliyatlik Vatan o‘glonlari o‘zlarining aziz umrlarini Buxoroning qadimgi eski madrasalarida arabiy, forsiy tillarni o‘rganish bilangina o‘tkazdilar.
Forobiylar, Ibn Sinolar chiqqan bu ulug Vatanning va millatning kelgusi istiqboli uchun hech kim qaygurmas edi. Shunday ahvolda bo‘lishlariga qaramay, ittifoqsizlik balosining eng yuqori bosqichiga yetganliklarini ko‘rsatib, dushmanga qarshi birlashish o‘rniga doimo o‘zaro nizo va qon to‘kishlar bilan shugullanib keldilar. Inqiroz bo‘lish oldida turishlariga qaramay, ilmsizlik natijasida, buning oldini olish uchun qo‘llarida bor imkoniyatdan ham foydalanolmadilar, keraklik sabablarini qilmadilar. O’qish o‘qitish ishlari o‘rta asrdagidan farqi yo‘q edi. Yetarlik iqtisodiy boylik mavjud bo‘la turib, davlatning mudofaa ishlariga hech qanday ahamiyat bermadilar. Askariy tartib shu eski usulda bo‘lib, nizomiy tartib kirgizilmagan va zamonaviy qurollar yo‘q edi. Bunday ongsiz hukumatning inqi-roz bo‘lishi tabiiydur. Bular Vatan va millat ol-dida eng kechirilmas jinoyatchi odamlar, chunqi davlatlarini inqirozga, millatlarini qullikka, Vatanlarini xorlikka olib keldilar. Qani, Kur’on hukmiga ularning amal qilganliklari?
 

Yana o‘z so‘zimizga qaytaylik. Shu bilan Qorate-pa qo‘rg‘onidan o‘tgandan so‘ngra dovon ustiga qarab tirmashdik. Ba’zi bir tog‘larda tutaklik (ciyrak, kislorodi kam) havo borligini xalq og‘zidan eshitgan bo‘lsam ham, o‘zim ko‘rmagan edim. Yo‘lning qiyinligi, tog‘ning tikli-gidan ot ustida turolmay, hammamiz otlarimizdan tushib, yayov yurishga majbur bo‘ldik. Biroz yurganimizdan keyin yuragimiz urib, suvlig‘imiz (tomog‘imiz) qisila boshladi. U tog‘larda tutak borlig‘idan xabarimiz bo‘lmagani uchun tibbiy tomondan uning chorasini oldinroq ko‘rmagan ekanmiz. Yigitligim to‘liq, tanim sog‘ tutagi yo‘q tog‘larda takadek sakrab yurgan kishi edim. Bu yerda esa bir qadam yuqori bosishga hech qaysimizda quvvat qolmaganligidan ot quyrug‘iga osilishib, ming turli qiyinchiliklar bilan zo‘rg‘a dovon ustiga chiqdik. Qarasak, dushmanga qar-shilik ko‘rsatish uchun tog‘ cho‘qqisidagi qisiq joyga ilgari ham cheb (chegara, post) bog‘lamish ekanlar. Dovon oshib, tutakdan qutilgach, tog‘ tagida ko‘rinib turgan qirg‘iz Solmirza saroyiga kelib qo‘ndiq. Ertasi bu yerdan otlanib, shu yurganimizcha yuz chaqirim kelgudek Oyoq, Chanaq, Azg‘an cho‘llaridan o‘tib, kun bota Og‘u kentining to‘shiga keldik. Yo‘l usti bo‘lmagach, u joyni oralab o‘tish bizga to‘g‘ri kelmadi. Bu yerdan o‘tib, bir oz yurganimizdan so‘ngra yiroqdan quyuq qora daraxtlar ichida ko‘ringan Ostinortish yurtining eng boshidagi Chitolcha kentiga kirdik. Biriga biri tutashgan kentlarni oralab yurib, tun o‘rtasi bilan yo‘ldoshimiz Qo‘shmoq hojim uyiga yetdik.

Koshg‘ar, Yorkent, Xo‘tan shaharlari va Xitoy tuprog‘idan Gansu o‘lkasi ham, 95 96chi hijriyda xalifa tomonidan yuborilgan islom mujohidlaridan Qutayba ibn Muslim qo‘lida fath bo‘lib, islom diniga kirmish edilar. Lekin islom dini hali Oltishahar o‘lkasida butunlay o‘rnashmay turib, islom askari teskari qaytishga majbur bo‘ldi, chunki Bag‘doddagi ibn Abdul Malik xalifa bilan Qutayba ibn Muslim oralari buzilmish edi. Shuning natijasida qaytgan askar Farg‘onaga kelgach, urush boshlanib Andijon shahridan 25 chaqirim kun chiqish tomondagi So‘pi qishloq yaqinida, ilgarigi Farg‘ona markazi Xalich shahri oldida, o‘z askari tomonidan Qutayba ibn Muslim o‘ldiriladi. Shu kunlarda ham yerlik kishilar Xalichni Qutayba mozori (Qilich mozori) deb ataydilar.
Rasululloh tomonidan Sayfulloh Alloh Qilichi nomini ko‘targan islom qo‘mondonlarining eng birinchisi mashhur Holid ibn Validdan so‘ngra birinchi darajali atoqlik fotih Xuroson, Buxoro, Samarqand, Farg‘ona, Koshg‘ar, Xo‘tan, Gansu, to Chin markazigacha islom futuxotini yetkazgan shundayin qahramon qo‘mondon Qutayba, ittifoqsizlik shumligidan shu kabi fojiaga uchradi. Muso ibn Nasr, Toriq ibn Ziyod (Milodiy 710 yilda bu buyuk islom qo‘mondonlari o‘z askarlari bilan Gibraltar bo‘g‘ozi orqali o‘tib Ispaniya, Portugaliya va Janubiy Frantsiyani zabt etadilar. Keyinchalik bu ikki qo‘mondon o‘zaro hasadlashib qolib ittifoqlari buzilishi natijasida g‘arbdagi islom futuxoti to‘xtab qoladi) 6u qo‘mondonlarning hasaddan chiqqan ixtiloflari, g‘arbdagi islom futuxotlariga qanday to‘siqlik qilgan bo‘lsa, bularning ham o‘zaro hasadlik yog‘iy bo‘lishlari sharqda islom dini tarqalishiga undan ham ortiqroq zarba yetkazgan edi. Uning natijasida markaziy shaharlarda yangidan tarqalmoqda bo‘lgan islom dini to‘sqinlikka uchrab, bir ikki asr orqaga chekindi.

Bu orada Movarounnahr o‘lkasida adolatli Somoniylar davlati qurilib, bu muborak davrda ilm madaniyat, islomiya yangidan rivojga kirishib, buning soyasida Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi asarlari butun dunyoga tarqalgan olimlar vujudga chiqdilar. Ana shu davrda Erondagi islomdan ilgarigi Qiyoniy podshohlaridan Kaykovuz, Xisrovlar zamondoshi Do‘kuxon naslidan Sotuq Bo‘g‘roxon Koshg‘ar, Bolosog‘un va umumiy Turkistonga xon bo‘lmish edi. Somoniylarga, ya’ni ulardan Nasr Somoniy davlatiga chegaradosh bo‘lganlikdan, u otasidan yoshirincha islom diniga kiradi. So‘ngra Xo‘tan o‘lkasi atrofi bilan butun Uyg‘uriston xalqi, bu xonning himmati orqalik islom dinini qaytadan qabul qiladilar. Birinchi islom ochgan Qutayba ibn Muslim bo‘lsa ham, ikkinchi islom ochib, uni o‘rnatuvchi Sotuq Bo‘g‘roxon bo‘ldi. Tarix hijriyaning taxminan 380 yillarida vafot topib Ostinortishda ko‘milmishdir.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Shunday qilib, Ostinortishda yo‘ldoshimiz Qo‘shmoq hojim uyida ikki kun dam olgandan keyin Koshg‘ar shahriga tushmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqdik. Kun issig‘i ustiga chang tuproq ichida qirq besh chaqirimcha yo‘l yurib, shahar ichiga kirib bordik. Bu yerlik kishilardan To‘qmoqka qatnab turgan savdogarlar ko‘p bo‘lganligidan tanish bilishlarimiz ko‘p bo‘lsa ham, ular uyiga tushmasdan Yorbog‘ darvozasi saroyida bizni kutishib turgan To‘qmoqlik yo‘ldoshlarimiz ustilariga tushdik.

Shu kunlarda, ya’ni 1920 milodiy yili, ichki, tashqi dahriylar birlashib, chirigan amir davlatiny ag‘darib, Buxoroni bosib olmish edilar. Farg‘ona shaharlarining har birida butun qishloq xalqlari qo‘zg‘alib, «bosmachi»lar nomidagi qo‘zg‘olonchilar bosh ko‘tardilar. Natijada begunoh xalq boshiga qiyomat qo‘pmish edi. Bulardan vatanparvar, ongli va ilg‘or fikrlik boylar otilib, chopilib, o‘liklari ohak suviga tashlandi. Qolganlarning ko‘p qismi o‘limdan ortiq qiynov turmalarida uzoq yotqizilgandan so‘ngra, yiroq yerlarga surgunga yuborilib, eng og‘ir ishlarda ushlanmish edilar. Ularning oldi yigirma besh, eng keyini o‘n yilga surgun bo‘lganlikdan, yuzdan biri qaytib kelgan bo‘lsalar ham, u yerda salomatliklari buzulganligi sababli, kelgan so‘nggida yashovchilar soni juda oz ko‘rinmish edi.
Rusiya tuprog‘idan ko‘tarilgan fitna vulqonlari butun mamlakat bo‘ylab alanga olib, uning uchqunlari chegara tashqarisiga ham tushgan edi. Men shundayin og‘ir ahvol, qiyin kunlarda chuqur fikr, katta umidlar bilan Koshg‘arga kelmish edim. Qarasam, bu yerdagi ongsizlik, ilmsizlik balosi bizdan yuz daraja ortiq ekan. Buni ko‘rgach, o‘ylagan rejam buzilib, o‘zim hayronlikda qoldim. Bo‘lmasa shu kunlari, Koshg‘arda oyat hadis tafsiri, har turli diniy ilm o‘qituvchilari yuzlab, o‘quvchilar esa necha minglab topilur
 edi. Butun O’zbekiston, Qirg‘iziston shaharlarini qoplagan uyg‘ur savdogarlari bu yerlarda bo‘lib o‘tgan, bo‘layotgan xalq ustidagi dahshatli ishlarni ko‘zlari ko‘rib, o‘zlari ham tortmish edilar. Minglab eshitgandan, bir marta ko‘rganning ta’siri ortiq bo‘lishi kerak edi.