Ibn Kasirda berilgan ma’lumotga qaraganda Qur’on kalimalarining soni haqida Fazl ibn Ato ibn Yasordan eshitganiga asoslanib, yetti ming to‘rt yuz o‘ttiz to‘qqizta ekanligini yozgan.  Demak, Zamaxshariyning fikri bu borada Ibn Kasirning fikriga muvofiqdir.

Qur’oni Karim harflarining soni borasida biroz ixtilof bor. Masalan: Zamaxshariy ularni yuz yigirma besh ming uch yuz qirq uch (325 343) harfdan iboratligini yozgan bo‘lsa, Ibn Kasir Mujohidning rivoyatiga asoslanib: «Biz Qur’on harflarini sanaganimizda, uch yuz yigirma bir ming bir yuz sakson (321 180)ta harfdan iborat ekan» (Ibn Kasir tafsiri. Bayrut. 1969 y. 1-jild. 7-b),  deb yozadi.

Fazl ibn Ato ibn Yasorning aytishicha, Qur’on karim uch yuz yigirma uch ming o‘n besh (323 015)ta harfdan tarkib topgan.

Qur’on harflarining sonidagi ixtilof esa, rasmiy xatda alifning yozilishi yoki yozilmasligi yoki tashdidlik harflarning bitta yoki ikkita sanalishi natijasida kelib chiqqan. Masalan: Ar-Rahmon so‘zi alif bilan «أَلرَّحْمَن» shaklida yozilsa, unda yetti harfdan, alifsiz «لرَّحْمَن» shaklida yozilsa olti harfdan iborat bo‘ladi. «Fotiha» surasidagi «molik» so‘zi bir qiroatda «مَالِك», ya’ni to‘rt harflik, yana bir qiroatda esa «مَلِك» , ya’ni uch harflik shaklida qiroat qilinadi. Shuning hisobiga ham oyatlar va harflarning soni turlicha talqin qilinadi.

3. Sallom Abu Muhammad al-Himoniy aytadi: «Hajjoj qorilar, hofizlar va kotiblarni huzuriga yig‘ib, ulardan: «Menga Qur’onning harflari nechta ekanligini ayting!» — dedi. Ular sanab ko‘rib: «Uch yuz qirq ming yetti yuz qirq (340 740)ta ekan»,  deb javob berishdi. Hajjoj ularga Qur’onning yarmini  aniqlashni buyurdi. Olimlar to‘rt oy muddatda Qur’onning teng yarmi «Kahf» surasidagi 19-oyati karimaning «val-yatalattof» kalimasi oxiridagi «f» harfi ekanligini aniqladilar. Qur’onni teng uchga taqsimlab, birinchi qismi «Tavba» surasining yuzinchi oyatigacha, ikkinchi qismi «Shuaro» surasining yuzinchi oyatigacha, uchinchi qismi esa «Nos» surasining oxirigacha deb belgiladilar».

Qur’onni yetti qismga ham taqsimlab, haftaning har kunida o‘qiladigan ma’lum qismlarga ajratildi:

Birinchi qism «Fotiha» surasidan «Niso» surasining 55-oyati yarmidagi «dol» harfigacha;

Ikkinchi qism «A’rof» surasining 147-oyati o‘rtasidagi «habitot» so‘zining oxirigacha;

Uchinchi qism «Ra’d» surasining 35-oyati o‘rtasidagi «ukuluho» so‘zining oxirigacha;

To‘rtinchi qism «Haj» surasining 34-oyatidagi «mansakan» so‘zining oxirigacha;

Beshinchi qism «Ahzob» surasining 36-oyatidagi «vama kana limuminin vala muminatin» so‘zining oxiridagi «te» harfigacha;

Oltinchi qism «Fath» surasining 6-oyatidagi «alayhim dairotus savi» jumlasidagi «vov» harfigacha;

Yettinchi qism esa Qur’onning oxirigachadir». (Qurtubiy. Al-Jomi’ li-ahkomil-Qur’on. Bayrut. 1-j. 64-bet. Ibn Kasir tafsiri. Bayrut: 1969 y. 1-j. 7-bet.)

Quroni karimni o‘qish, yodlash va takrorlash oson bo‘lsin uchun o‘ttiz juzga bo‘lingan. Shu sababli xalq tilida «o‘ttiz pora(bo‘lak, qism)» deb ham aytiladi.

Uning birinchi porasi «Fotiha» surasidan boshlanadi. Qolganlari esa quyidagi sura va oyatlardan boshlanadi:

2.«Sayaqulus sufahau».
3. «Tilkar rusulu».
4. «Lan tanolul birro».
5. «Val muhsonatu».
6. «La yuhibbullohul jahro».
7. «Vaiza sami’u».
8.«Valav annano nazzalno».
9.«Qolal malau».
10. «Va’lamu».
11. «Ya’taziruna ilaykum».
12. «Vamo min dobbah».
13. «Vamo ubarriu nafsiy».
14. «Rubamo».
15. «Subhanallaziy asro (Bani Isroil)».
16. «Qola alam aqullaka».
17. «Iqtaroba (Anbiyo).
18. «Qod aflaha».
19. «Vaqolallaziyna».
20. «Qola sananzuru».
21. «Utlu».
22. «Vaman yaqnut».
23. «Vamo anzalno».
24. «Faman azlamu».
25. «Ilayhi yuroddu».
26. «Ahqof».
27. «Qola famo xatbukum».
28. «Qod sami’allohu(Mujodala)».
29. «Taborak (Mulk)».
30. «Amma yatasaalun» eng oxirgi poradir.

4. Imom Qurtubiy shunday yozadi: «Ulamolarning ittifoq qilishlaricha, Qur’oni Karimda arab tiliga aloqasi bo‘lmagan ajamiy jumla yoki tarkib yo‘q. Biroq, Ibrohim, Isroil, Jabroil, Imron, Nuh va Lut singari ajamiy ismlar mavjud. Bulardan tashqari ajamiy so‘zlar bor-yo‘kligi borasida ikki xil fikr aytiladi.

Ba’zi olimlar Qur’onda ajamiy so‘zlar mavjudligini aytadilar. Masalan: mishkot(tokcha), kuva(sutdan qaymoq ajratib olinadigan idish), noshia(kechasi turuvchi), kifl(tengdosh), qasvara(sher) so‘zlari Habashlarning so‘zlarida; g‘asoq(noxush sovuq) so‘zi turk tilida; qistos(tarozu) so‘zi Rumliklar tilida; sijjil (sangil g‘isht) so‘zi fors tilida; Tur(tog‘), yammu(dengiz) suryoniy tilida; tannur(yer yuzi) ajam tilida mavjud.

Mufassirlardan Abu Bakr al-Boqaloniy va Ibn Jarir at-Tabariylar: «Qur’onda ajamiy so‘z yo‘q. Ammo talaffuzda ham, ma’noda ham ikki tilda mushtarak bo‘lgan so‘zlar mavjud», — deb ta’kidlaydilar. (Ibn Kasir tafsiri. Bayrut. 1969 y. 1-j. 8-bet)

Mufassirlardan Ibn Atiyya aytadi: «Sanab o‘tilgan so‘zlar aslida ajamiy so‘zlar ekanligi shubhasizdir. Keyinchalik bu so‘zlar iste’molda ko‘p ishlatilib, arabiylashib ketgan. Buning sababi shuki, Quraysh tijoratchilari Shomga, Habashistonga va Hiyaraga qilgan safarlari asnosida o‘sha yerda yashovchi kishilar bilan muloqot va suhbatlar qilganlar. Ulardan ba’zi so‘zlarni o‘rganib, o‘zlashtirganlar, lekin ajamiy so‘zlar talaffuzidagi harflar arab alfavitida mavjud bo‘lmagani uchun, munosibiga o‘zgartirganlar. Masalan: «sangil» so‘zi «sijjil» shasliga o‘zgartirilgan. Shu tariqa ajamiy so‘zlar arablar tiliga qo‘shilib, arablashib ketgan. Qur’oni Karim Quraysh lug‘atiga mos holda nozil bo‘lgani uchun, bu lug‘atga singib ketgan ajamiy so‘zlar ham qo‘shilib ketgan. Shuning uchun ba’zi sahobiylarga ma’nosi mavhum bo‘lgan arabiy so‘zlar (Masalan Ibn Abbos (r.a.) «fotir» so‘zining ma’nosini bir qancha vaqt tushuna olmay yurganlar. Hazrat Umar (r.a.) «abban» so‘zining ma’nosida ishtiboh qilib, qavmdan so‘raganlar) singari, ajamdan arablashgan so‘zlar ham ba’zi arablarga mavhum bo‘lgan». (Qurtubiy. Al-Jomi’ li-ahkomil-Qur’on. Bayrut, 1-j. 69-bet) 

Imom Tabariy Sa’id ibn Jubayrdan rivoyat qilgan hadisda, Qur’oni Karim kalimalari orasiga ajamiy so‘zlar kirib qolganining sababi shunday izohlanadi: «Quraysh arablari: «Agar mana shu Qur’on ham arab tilida, ham ajam tilida nozil bo‘lganda, uning ilohiyligiga ishonar edik», — deyishgandan so‘ng Alloh Ta’olo quyidagi oyati karimani nozil qildi:

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ أَأَعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ وَالَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُولَئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ )

«Agar Biz (Qur’onni)ajamiy(arab tilida bo‘lmagan)Qur’on qilganimizda, albatta ular: «Uning oyatlari (o‘z tilimizda)bayon qilinmabdida.(Muhammadning o‘zi) arabku, (nega unga) ajamiy(Qur’on tushibdi?)» — degan bo‘lur edilar. Ayting: «(Ushbu Qur’on) imon keltirgan zotlar uchun hidoyat va (dildagi ma’naviy illat uchun) shifodir».(Fussilat, 44).

Shundan so‘ng Qur’oni Karimda turli millatlar lug‘atidan so‘zlar aralashib nozil bo‘la boshladi».

Muhammad ibn Bashshor rivoyat qilgan hadisda Abu Maysara shunday deganlar: «Qur’oni Karimda barcha millatlarning lug‘atidan bor».( Tafsiri Tabariy. Bayrut. 1999 y. Uchinchi nashr. 1-j. 31-bet).

Keltirilgan fikrlar orasida Ibn Atiyyaning dalillari haqiqatga yaqinroqdir.

Chunki, turli millatlarning bir-birlari bilan aralashuvi va o‘zaro munosabatlari natijasida lug‘atlar almashinuvi barcha millatlarda ham kuzatiladi. Shuningdek, arablarning Quraysh qabilasi tiliga ham ba’zi ajamiy so‘zlar aralashib, o‘zlashib, arablashib ketgan bo‘lsa va arab tilida nozil bo‘lgan Qur’on oyatlarida ham arablashgan ajamiy so‘zlar mavjud bo‘lsa, bu narsa Qur’oni Karimning arab tilida ekanligini inkor etmaydi, qadrini pasaytirmaydi. Aksincha, Qur’oni Karim o‘zining balog‘ati va fasohati bilan mo’jizaviy kalom bo‘lgani ustiga lug‘at boyligi bilan ham o‘z fazlini namoyon etadi.

O’tilganlarni takrorlash uchun savollar

1. Suraning lug‘aviy va istilohiy ma’nosi nima?
2. Makkiy va madaniy suralarning sonini bilasizmi?
3. Qur’on oyatlari va harflarining soni haqida nima uchun ixtilof mavjud?
4. Qur’oni Karim «juz», «nisf» va boshqa qismlarga kim tomonidan bo‘ldirilgan?
5. Qur’oni Karimda ajamiy so‘zlar ham mavjudmi?

Foydalanilgan va tavsiya etilgan adabiyotlar

1. Zakoi Ko‘nrapa. Payg‘ambarimiz va Asharai mubashshara. 1-j. T. 1995 yil.
2. Shayx Ismoil Maxdum. Usmon Mushafining tarixi.T. «Movarounnahr». 1995 yil..
3. Al-Jalol as-Suyutiy. Al-Itqon. 1-j.
4. Muhaammad Tohir ibn Oshur. At-Tahrir vat-Tanvir.Tunis. 1-j.
5. Qurtubiy.Al-Jomi’ li-ahkomil-Qur’on.Bayrut. 1-j.
6. Mahmud az-Zamaxshariy. Al-Kashshof. 1-jild.(1308 h. Mustafo Muhammad matba’asida chop etilgan).
7. Shayx Hasanayn Maxluf. Safvatul-bayon li-ma’onil-Qur’on. 1-jild.
8. Muhammad Husayn Az-Zahabiy. At-tafsir val-mufassirun. Qohira: 1381 h. 1-j. 348-bet.
9. Ibn Jarir at-Tabariy. Bayrut. 1999 y. Uchinchi nashr. 1-j.

1.  Qur’oni Karimning turli nomlar bilan atalishi.
2.  Imom As-Suyutiy Qur’on nomlari haqida.
3.  Qur’oni Karimning urfda mashhur bo‘lgan nomlari.

1. Qur’on atamasi «fu’lon» vaznida, «shukron», «g‘ufron», «buhton» singari arabcha «ismi masdar» (Fe’lning noaniq shaklidan chiqarilgan ism) bo‘lib, uning o‘zagi «qoro’a», lug‘aviy ma’nosi esa «o‘qiladigan kitob» dir. Bu so‘z asli masdarga nunni ziyoda qilish bilan Usmon, Hasson, Adnon singari alam(atoqli ot)ga aylantirilgan va so‘nggi ilohiy kitobga xos ism qilingan. Qur’oni Karimda eng ko‘p zikr etilgan, insonlar tilida ham eng ko‘p gapiriladigan, Qur’onning boshqa atamalariga nisbatan eng mashhur bo‘lgan ismi Qur’ondir.


«Albatta biz sizlar fikr qilishlaring uchun Qur’onni arabcha nozil qildik». (Yusuf, 2 )

«Qur’on» atamasi o‘ttiz ikkita suraning ellik oltita oyatida kelgan:


Alloh Ta’olo Qur’oni Karim oyatlarida, Uning bir necha sifatlarini keltirganki, bu sifatlarning ba’zilari, masalan: Al-Furqon, Az-Zikr, Al-Kitob, At-Tanziyl, Al-Haq, An-Nur, Haqqul-yaqiyn, Tazkira, Mav’iza, Shifo va boshqalar Qur’onga atamadek bo‘lib, ular zikr etilsa, eshitgan kishi darhol Qur’on ekanligini anglaydi.